1 шілде – Ұлттық домбыра күні. Кезінде Григорий Потанин «Маған бүкіл қазақ даласы ән салып тұрғандай болып көрінеді» десе, шын мәнінде, кең-байтақ атырабымызда киелі аспабымызбен орындалатын ән әуелеп, күй күмбірлейтін күн. Таңертеңнен бастап Қазақстан халқы ассамблеясының бастамасымен Астанадағы №2 және №3 перинаталдық орталықтарында жаңа туған сәбилерге «Бабалардың көзіндей қасиетті домбыра» шарасы шеңберінде осы бір қасиетті аспабымыз сыйға тартылады. Ал Қазақ елі алаңында домбыраны ұлықтау шарасы өтеді.
«Домбыра» сөзінің түп-төркіні төңірегінде түрлі жорамал таразыға тартылып жүр. Аспап пен оның атауының арасындағы байланысты «дәл бұра», «дөп бұра» тәрізді қарапайым тіркестерге іліктестірумен қатар, есте жоқ ескі замандардағы ностратикалық тілден іздестіру де ұшырасады. Біз өз ұйғарымымызды талқыға ұсындық.
Дау жоқ, «домбыра» сөзі қос бөліктен тұрады: дом+быра. Бұл ұғымның астарын танып-түстеу үшін тек қана тілдік дәйек-дәлелдерге жүгіну жеткіліксіз, кешенді көзқарас қажет. Әңгіменің әуелгісін бет-бейнесі көмескі жұптың соңғы сыңары – быра жайында сабақтаймыз.
Белгілі зерттеуші А.Д.Грач өзінің «Азия кіндігіндегі ежелгі көшпелілер» атты еңбегінде (Мәскеу, 1980) былай дейді: «Тасқа таңбаланған бейнелердің (петроглифтердің – А.Ш.) мән-мағынасын ашып-айқындау этнографиялық деректерде төмендегідей негізгі нәрсеге табан тірейді: ол – «буура» атауы арқылы біріктірілетін жануарлар туралы мәселе». Осы орайда түркітанушылар арасында бір-бірінен аса алшақтамайтын топшылаулар мен тұжырымдар орнығыпты. Айталық, А.В.Анохин алғашқыда: «Құманды шамандары «буура» деп Ерлік (жер асты құдайы – А.Ш.) пен басқа да рухтар патшалығына өздері мініп баратын мифтік жылқыларды түсінеді», – деп түйіндесе, соңыра ол ойынан айнып: «Пура үш ұзын мүйізі бар қошқар түрінде бейнеленеді. Даңғырада бедерленген бұл мақұлықтың саны да әрқашан үшеу болады (уч пура). Пураның басқа бір түрі ашаланған және ұштарында көлденең өскіні бар таяқша кейпінде суреттеледі», – деп жазды. Л.П.Потаповтың пікірінше, петроглифтер мен бақсының аспабында таңбаланған «буура» дегеніміз – ең алдымен бұғы мен маралдың рәмізі. Сондай-ақ, Сібірдің түркі тілдес ұлттары мен ұлыстарының лексикалық қорындағы «буура» атауы және оған дыбысталуы жақын сөздер келесі мағыналарда жұмсалады екен: сахаларда – еркек бұғы, бұлан, таутеке; туваларда – еркек бұлан; тофаларда – бұлан; алтайлықтарда – құрбандыққа шалынған жылқының «жантерісі»; құмандарда – көк жылқылары. Бұл атаудың ойсылқара нәсіліне тікелей қатыстылығы баршамызға белгілі; бүтін түркінің тотемі – бөріге де жанастылығы жоқ дей алмаймыз. Ендеше, «буура» сөзінің
семантикасында әлденеше тарихи қыртыс-қабаттың қордаланып жатқанын аңғару қиын емес. Ол бастапқыда аң аулау кәсібінде маңызы мол саналған қайсыбір мүйізді жабайы жануарды меңзесе, одан кейінгі кезеңде
Сайын-Алтай таулы аймақтарының байырғы аборигендері қолға үйреткен бұғының атауына айналады; ал үшінші – соңғы сатыда бұғалыққа бағынып, қора-қотанға көндіккен басқа да үй малдарына, солардың ішінде бәрінен бұрын жүгенге түскен жылқыға ныспы болады.
«Буура» сөзінің түлеп-түрлену және көп мағыналыққа көшу мезгілі қола дәуіріне сәйкес келеді де, бұл процестің жай-жапсары археологиялық қазба және жота-жартастардағы кескіндеме мәліметтерімен мақұлданады. Мысалы, Алтай өңіріндегі Бірінші Пазырық қорғанынан басына бұғы мүйізінің сірісі (маскасы) кигізілген жылқының табылуы, сол сияқты Аңғара, Енесай және Лена өзендерінің аңғарларынан үш мүйізді «тәжі» бар адамдар бейнеленген петроглифтердің жолығысуы лингвистикалық айғақтарды тиянақтай түседі. Көптеген жүзжылдықтармен көмкерілген аталған кезеңнің аумағында түркілерге баба болған тайпалардың дәстүрлі таным-түсініктерінде түбегейлі жаңару-жаңғыру тұрақ теуіп, соның себебінен өлікті жерлеу рәсімі, тасқа салынған суреттердің сюжеттік-стильдік сипаты және табиғаттан тысқары күштерді кие, кепиет тұту көріністері өңін өзгешеледі. Ең елеулі жаңалық – шаманизм дінінің тамыр тартып, желек жаюы; соған сәйкес, бағзы ұғымдағы үстіңгі, ортаңғы және астыңғы дүниелердің арасындағы дәнекерші – бақсы (шаман, қам, елті) тұлғасының қалыптасуы.
Бақсының басты міндеттерінің бірі – ажалмен айқас (буряттардың Хара Гыргені, қазақтардың Қорқыты). Ал оның кесірлі күштерді жеңу жолында сүйенетін жындарының сапында «буура» атауымен байланысқан тотемдік жануарлардың жүруі жайдан-жай емес. Мәселен, Алтай шамандары үшін бұғы және марал арғы ата болып саналады әрі «даңғыраның иесі» деп есептеледі. Телеңгіттер мен тубалардың ортасында аталмыш рух бақсы аспабының сабы түрінде сипатталады. Ал телеуттердің түсінігі бойынша, шаманның қабілет-қажырын ширатуына және тылсым күштермен тілдесуіне жағдай жасайтын құдіреттің аты – «тын-бура», яғни «бақсының жануар кейпіне кірген жаны». Бақсының «тын-бурадан» айырылғаны – өлгені; сондықтан қарсыласымен сайысқа түскен сәтте оны әркез көзден таса тұсқа «тығып қоюға» мәжбүр. Ол – бойдың қуаты, ойдың суаты іспетті. Шамандардың өз шәкірттеріне «тын-бураны» сыйлауы рухани сабақтастық ретінде қабыданады.
Енді «тын» сөзі туралы. «Оңтүстік Сібір түркілерінің дәстүрлі дүниетанымы: адам және қоғам» атты зерттеудің (Новосибирск, 1989) авторлары былайша ой тарқатады: «Түркілердің ырыми мифологиялық дәстүрінде «тын» («рух», «жан», «өмір», «дем») категориясы тіршіліктің ең маңызды сипаттамаларының бірі болып саналады. Бұл лексеманың жәрдемімен жер жүзіндегі – мейлі ол өсімдік, жануар немесе адамзат баласы болсын – жанды нәрсенің баршасы айғақ-атау табады…» (80-бет). Осыған орай белгілі ғалым Е.Тұрсынов: «Алтайлардың түсінігі бойынша әр адамның бірнеше жаны бар, олар: сүне, тын, құт, жұла, сүр, жел-салқын және үзүт. Адам денесінен «тын» шыққанда, адам өледі деп сенген. Ондайда «тыны чыкты», «тыны үзүлді» деп айтатын», – деп жазады (Қазақ ауыз әдебиетін жасаушылардың байырғы өкілдері. Алматы, 1976, 54-бет). Бұған қосымша, адамдардың арасындағы тілдік қарым-
қатынасты қамтамасыз ету есіту мен дыбыс шығару қызметтері де дәстүрлі дүниетаным бойынша дем алу процесіне тәуелді деп түсінілген. Сол себепті түркі лексикасында әмбебап тан/тын түбірінен тарайтын сөздер дыбыс тарату мен құлақтың функциясына қатысты ұғымдарды өзара байланысты етіп белгілеп-бедерлейді («тыңдау», «тыңқылдау», «тоңқылдақ», «дүңкілдеу», «дыңғырлау», т.с.с.).
Олай болса, «бура» сөзімен тіркеске түскен «тын» сөзінің жан-жақтылық және жинақтаушылық қасиеттеріне қол қоя отырып, біз оны «домбыра» терминіндегі бірінші буынға («дом») теліп-таңамыз. Сөйтіп, домбыра аспабының алғаш қашан және қалай жасалғандығын айта алмағанымызбен, оның атауының «тын-бура» сөзімен түбірлестігін, туыстастығын жорамалдаймыз.
Біздіңше, танбур, тамбур, тембур, думбыра, домра, т.б. атаулары ұқсас саз аспаптарының этимологиясын қарастырғанда да, осы жайтты есте ұстаған жөн. Айтпақшы, «тын» тәрізді, жоғарыда саралап-салмақтаған «буура» («пура», «бура») сөзінің мағыналық аясы да едәуір кең екен: ол тек жануарлардың түр-тегін ғана емес, сондай-ақ белгілі бір көңіл-күйдің ауанын да білдіретін болып шықты. Бұл ретте тілтанушы Ә.Нұрмағамбетовтің: «буряттарда «бура» сөзі «құтырған» мағынасын береді. Шынында да, айыр түйе еркегі көктем кезінде еліреді. Ашуланып, ызалануды қазақ тілінің өзінде де «бур» түбірлес сөзбен берілетіндігін батырлар жырынан да кездестіреміз: «Бурықанды, бұрсанды,// Мұздай темір құрсанды». Сөйтіп, «бура» – еліру, құтырудың ертедегі дыбыстық тұлғасы», – деген дәйектемесі ойға оралады (Сөз сырына саяхат. Алматы, 1990, 42-бет). Міне, жараған яки шабынған бура, жауға шапқан батыр және жындарын шақырған бақсының экстазға түскен шақтарындағы әлдебір ұқсастық тілде осылай тиянақ тапқан. Қысқасы, «тын-бура» («дом-быра») сөзі бақсының көкпен тілдескен күйлі кезіндегі қимыл-қозғалысты да, шабыт-шамырқанысты да, мағына-мазмұнды да, кейіпкер-киені де толық тұтастықта қамтып тұрады.
Жалпы, түркі жұрттарының танымына жүгінсек, басқалардың үстіңгі, ортаңғы және астыңғы дүниелерді аралауға аттанғанда мінетін көлігі – оның аспаптары. Жайшылықта «даңғыра», «қобыз», т.б. делінгенімен, бақсы ойыны басталған бойда олардың бейнесі басқаша кейіпке көшеді: мысалы, алтай халықтарының біразында бұлар сол сәтте «ақ аданға» (ақ атанға) айналады. «Қорқыт туралы аңыздағы кейіпкердің мініп жүретін желмаясы бақсының қобызы (даңғырасы) екендігі көрініп тұр, – деп жазады Е.Тұрсынов, – Қорқыттың дүниенің төрт бұрышын шарлап шығуы – бақсының ойын кезінде қобыз-түйесіне мініп, тірілер дүниесін, көк аспан дүниесін, өлілер дүниесін шарлап шыққанымен тең» (Қорқыт туралы аңыз. «Жұлдыз» журналы. 1996 жыл, №1, 166-бет). Сол секілді, Жанақ ақынның «Рүстем төреге айтқан сөзінің»:
Ал, қолыма тидің бе,
қарағайым,
Қарағайсыз керекке
жарамайын.
Жел желісті желмаям,
саған мініп,
Бұл үш жүздің баласын аралайын, – деген кіріспе шумағында айтылатын «қарағай» мен «желмаяның» да қобыз-аспап пен қобыз-көліктің көркем бейнелері екендігі білінеді. Бұл бақсылық пен байырғы ақындықтың бір-біріне бөтен болмағандығын байқатады.
Қорыта қарағанда, біз өз негіздеулеріміздің нәтижесінде «тын-бура» және «домбыра» сөздерінің түркілік дәстүрлі дүниетаным аясында жарасымды сабақтасып жатқандығын, сондай-ақ олардың семантикалық бірлігі бақсылық дініне байланысты туындағанын айта аламыз. Есқали сұпыша сипаттағанда, «шайтанның қу ағашы» – домбыраның бастапқыда мұсылманшылықпен жараспауының, бертінде марксизмге жақпауының тасасында басқалармен бірге, сол баяғы салт-саналық тартыстан өрбіген себеп те жасырынып жатты деп жобалаймыз.
Амантай ШӘРІП,
филология ғылымдарының
докторы, ҚР ҰҒА
корреспондент мүшесі
