R.B. Süleimenov atyndaǧy Şyǧystanu institutynyŋ direktory filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor Düken Mäsımhanmen sūhbatymyz elımızdegı ırgelı instituttyŋ tırlıgı jaiynda emes, qazaqtyŋ alǧaşqy baspagerı, folklor jinauşy ärı aqyny Jüsıpbek Şaihislamūly turaly boldy. Sebebı Qytaidyŋ 1956-1966 jyldar aralǧyndaǧy Mädeniet zor töŋkerısı tūsynda zardap şegıp, onyŋ salqyny elımızge de jetıp, laiyqty baǧasyn ala almai jürgen aǧartuşynyŋ Qytaidaǧy jyldary qazaq oqyrmandary üşın de beimälım edı.
– Şyǧys Türkıstan qazaqtarynyŋ ǧana emes, küllı qazaq ädebietınıŋ tarihynda eleulı orny bar qalamgerdıŋ bırı – Jüsıpbek qoja Şaihslamūly. Ol özınıŋ ǧasyrǧa taiau ǧūmyrynda artyna mol mūra, öşpes eŋbek qaldyryp kettı. Ǧūlama aqynnyŋ jazǧan jyrlary, jinaǧan folklorlyq dünielerı basylyp ta, qoljazba küiınde de jalpaq qazaq dalasyna keŋınen taralyp, qazaq halqynyŋ ruhani ösuıne erekşe yqpal etkenı belgılı.
Aqyn Jüsıpbek qoja Şaihslamūly ata jūrtynda bılım alyp, öleŋ-jyr jazyp, halyq qazynasyn jinap, jūrtqa imandylyq oqularyn örıstetumen bıraz ǧūmyryn ötkızgen. Ötken ǧasyrdyŋ basyndaǧy dürbeleŋınde Qytai asyp qonystanady. Alaida aqynnyŋ sol 1916 jylǧy ūlt-azattyq köterılısımen nendei qatysy bar ekendıgı jönınde naqty, nanymdy derek joq. Bızdıŋ mölşerleuımızşe, sol tūsta aqyn dındı, imandylyqty jappai nasihattap, jūrtty orystyŋ otarşyl saiasatyna qarsy tūruǧa ügıttep jürgendıkten, orys otarşyldarynan özıne keletın qauıp-qaterdı kün ılgerı sezıp, orystyŋ qudalauyna ūşyraǧan elmen bırge Qytai asqan boluy mümkın. Qalai bolǧanda da aqynnyŋ tura 1916 jyly Qytai asyp qonystanuy jaidan-jai emes.
-Osy jerde qazaq elınıŋ ekıge jarylǧan tarihyna qysqaşa toqtalyp ötesız ba?
–Qazaq-Qytai şekarasy – qazaq halqynyŋ erkınen tys bodandyqqa bırjola moiynsūnǧannan keiın qazaq dalasynyŋ şyǧys jaǧyn qytailar, batys jäne soltüstıgın aq patşa jailaǧan 1864 jyly Resei patşasy men Sin dinastiiasynyŋ belgılegen syzyǧy. Sol jerdı yqylym zamannan meken etken qazaǧymen eseptespegenı sonşalyq bır adamnyŋ qystauy-Qytaida, kökteuı-şekaranyŋ ekınşı jaǧynda qalyp qoidy. Ūzatqan qyzy arǧy bette, ata-enesı bergı bette baz keştı. 1917 jyly bilıkke kelgen Keŋes odaǧy sol şekara zaŋdy dep eseptedı. Bıraq şekara degen aty bolmasa ekı jaqtaǧy qazaqtardyŋ barys-kelısı üzılmegen edı. Tek 1949 jyly QHR qūrylyp ırgesın myqtap bekıtıp aldy.
Al qytaidaǧy qazaqtar arasynda jiyrma jyldyq ǧūmyryn ötkızgen Jüsıpbek qoja Şaihslamūly, onda da qyruar ädebi şyǧarmalar jazyp, qytaidaǧy qazaq ädebietınıŋ negızın qalasyp qana qoimastan, mektep aşyp, halyqtyŋ sauatyn, mädeni maǧlūmatyn ösıruge de zor eŋbek sıŋırdı. Sondyqtan da Jüsıpbek aqyndy «qazaq aqyny, qazaqtyn auyz ädebietı ülgılerın jinauşy, bastyryp taratuşy, nasihattauşy» deumen ǧana şektelmei, eŋ bastysy, onyŋ qytai qazaqtary ädebietınıŋ negızın saluşy, ūly aǧartuşy ekenın tūraqtandyruymyz kerek.
Qazaqstannan Qytaiǧa asyp baryp, bügıngı ŞŪAR-dyŋ Tekes audanynda ötkızgen jiyrma jylyn Jüsıpbek koja negızınen aǧartuşylyq-ūstazdyq jūmysqa sarp etkenı jaqsy dälel. Mäselen, 1920 jyldardyŋ basynda bügıngı Qytaidyŋ Tekes audanyna qarasty Şilıözek auylynan Naqysbek aqalaqşy (bolys) jaŋaşa häm dıni bılım beretın mektep saldyrady. Osy mektepke Jüsıpbek qojany müdır (meŋgeruşı) etıp taǧaiyndaidy. Söitıp aqyn jasynyŋ ūlǧaiyp qalǧandyǧyna qaramastan, bala oqytyp, şäkırt tärbieleu ısımen ömırınıŋ soŋyna deiın şūǧyldanady. Bügınde sol Tekes (būrynǧy Qyzylküre) audany öŋırınen Jüsıpbek qojanyŋ aldyn körıp, odan tälım alǧan Qojanazar, Södi, Bolatbai, Ädılbek syndy öte sauatty bılgır mollalardy kezıktıruımızge bolady. Äsırese, ūstazynyn jolyn quyp, bala künınen öleŋ kūmar bolǧan Sädi qart özınıŋ Jüsıpbek kojany eske alyp jazǧan bır öleŋınde:
Oqyp em Jüsıpbekten jas kezımde,
Şal boldym appaq qudai osy künde.
Esımnen talai sözder qaldy şyǧyp,
Bar ölı taǧylymy köŋılımde, -dep tolǧaidy.
Halqy aqynyn da bolysyn da qūrmettep ölgennen keiın basyna kümbez ornatqan. Alaida mädeni töŋkerıstıŋ kezınde ekı kümbezdı de şaǧyp, kesegın ot jaǧatyn oşaqqa qalaǧan. Keiınnen Jüsıpbek qoja 1980 jyly «halyq aqyny, aǧartuşy» retınde aqtalyp şyǧarmalary jinastyryla bastady. Mūrasy kıtap bolyp jaryq kördı. Tekes audandyq mädeniet üiınıŋ jauaptylary, qazaq ädebietı men mädenietınıŋ janküierlerı – aqyn Düisenbek Tūrlyqojaūly, folklorist-ǧalym Äblez Şärıpov, änşı-sazger Däulet Mazaqūly qatarly azamattar ǧūlama aqyn Jüsıpbek Şaihslamūlynyŋ basyna eskertkış ornatty. Qazırgı künı mädeni mūra retınde memlekettık qorǧauǧa alyndy.
-Aqyn J. Şaihslamūly halyqqa paidaly dep bılgen jūmystyŋ bärımen şūǧyldanǧan syŋaily. Būl rette onyŋ arab, parsy elderınıŋ emşılık önerın qazaqtyn halyq emşılıgımen ūştastyra paidalanǧanyn, sol arqyly tuǧan halqynyŋ jan saulyǧynyŋ ǧana emes, densaulyǧynyŋ da aqausyz boluyna öz deŋgeiınde ter tökkenın atap aitqan oryndy siiaqty.
-Auyl adamdarynda jiı kezdesetın jelqūz syrqattaryn ol kısı özı özırlegen şöp därılerımen emdeitın bolǧan. Tıptı jaŋaşa emhanasy bolmaǧan Tekes öŋırınde Jükeŋ ylǧi da köktemgı mezgılde balalarǧa şeşek suyn egu jūmysymen de şūǧyldanypty. Qytaidyŋ otarşyldyq ezgısı astynda emdeu, densaulyq saqtau ısterı degendı mülde igılıktenıp körmegen ondaǧy qandastarymyz üşın Şaihslamūlynyŋ būl ısterı olardy tozaq otynan qūtqarǧandai şapaǧatty şarua edı. Öitkenı «tänı saudyŋ – jany sau» demei me dana halqymyz.
Būdan basqa aqyn ǧylymi-zertteu jūmystarymen de öz deŋgeiınde kırıse ainalysyp, ainalasyndaǧy jūrtty ǧylym-bılımge jetelep otyrǧan. Sonymen qatar aqyn tarihty zertteu men audarma jaǧynda qyruar jūmys atqarǧan eken. Ökınıştısı qytaidaǧy «mädeni töŋkerıstıŋ» tūsynda onyŋ bärı Hoŋ-Ueibinder tarapynan otqa jaǧylyp kettı. Dei türǧanmen, dätke quat eterlık närse, el ışındegı keibır ūqypty adamdardyn janküierlıgınıŋ arqasynda Jüsıpbek audarǧan Qūrannyŋ qazaqşasy, sondai-aq ūly jüz taipalarynyŋ tarihi şejıresı saqtalyp qalǧan. Būl jädıgerler bügınde QHR, Ile, Tekes audanynyŋ mädeniet üiınde saqtauly tür. Būnyŋ bärın aityp, terıp jazyp otyrǧandaǧy maqsatymyz Jüsekeŋnıŋ ǧūlama aqyn ekendıgın bügıngı ūrpaqqa dälel däiegımen körsetu. Bügınde onşa därıptelmei jürse, ol aqynnyn jamandyǧynan emes, qazaqtyn «şylyǧynyŋ» kesırınen.
-Aqynnyŋ Qytai jerındegı şyǧarmaşylǧy turaly ne aitasyz?
– Bärın ait ta bırın ait, J. Şaihslamūly eŋ äuelı aqyn. Aqyn bolǧanda da anau-mynau änşeiın köptıŋ bırı emes, asa daryndy, jan-jaqtyly, biık örelı, ǧūlama aqyn. Ol az ömırınde qyruar qysqa öleŋ-jyr jazǧan adam. Amal neşık, şekaradan ary qaşyp, berı ötıp jürgen qiyn taǧdyr, qytaida jürılgen «mädeni töŋkerıs» kesırınen aqynnyŋ mūralary bızdıŋ kolymyzga tolyǧymen timei otyr. Jüsıpbek qoja Şaihslamūlynyŋ qolymyzda bar öleŋderıne qarap otyrsak, ol kısınıŋ köp jyrlaǧan süiıktı taqyrybynyŋ bırı imandylyq, qaiyrymdylyq mäselesı ekendıgıne köz jetkızemız. Aqyn ölenderınen onyŋ azamattyq pafosyn aŋǧaru da qiyn emes. Mäselen, qytai otarşyldarynyŋ jergılıktı jerdegı soiyl soǧarlaryna arnap jazǧan bır öleŋınde aqyn:
Bırıŋdı qoiar bolys qyp,
Ordaŋdy qoiar qonys qyp.
Bırıŋdı qoiar mampaŋ ǧyp,
Basyŋdy qoiar aŋ-taŋ ǧyp.
Bırıŋdı qoiar zängı ǧyp
Basyŋdy qoiar längı ǧyp.
Bırıŋdı qoiar künde gyp,
Esıŋdı alar jyndy ǧyp.
Bırıŋdı qoiar elu dep,
El bırlıgın bölu dep.
Bırıŋdı qoiar ondyq dep,
Qyr jelkeŋe qondyq dep, –
tolǧai otyryp, jerlık şonjarlardyŋ sanasynan saŋlau aşudy maqsattaidy. Al aqynnyŋ tärbielık mänı tereŋ, mysal türınde jazylǧan ölenderı de barşylyq. Mäselen, «Kök būzau», «Sūr mergen» degen öleŋderı haiuanattar mysalynan tūrady.
– Jüsıpbek Şaihslamūly dastandarynyŋ ışındegı körkemdık te, mazmūndyq ta jaǧynan şoqtyǧy eŋ biıgı «Qyz Jıbek» dastany dep tanimyz.
– Rasynda da Jüsıpbek qoja mūralaryn ışkerılei zerttep jürgen ǧalym S. Däuıtov bylai deidı: «Bızdınşe Jüsıpbektıŋ atyn jalpaq jūrtqa jaiǧan şyǧarmasy – «Qyz Jıbek». Būl tuyndy köptegen halyktarǧa keŋınen tanymal. Aqyn osy ǧajap jyrdy 1900 jyly Qazan qalasynan bastyryp şyǧartady. Būǧan deiın būl şyǧarma 1894 jyly osy atalǧan şaharda jeke kıtap bolyp şyqqan edı. Mūny Jüsıpbek körıp qatty renış bıldırgen. «Men qoja Jüsıpbekpın, basynda Qyz Jıbektıŋ hikaiasyn özım şyǧaryp jaiyp edım, basqa adamdar sözın būzyp qoiǧan eken. Körıp qaitadan tüzetıp jazdym…», – deidı ol. Akyn dastandy bırınşı jyrlaǧanyn osy sözımen ǧana däleldep qoimai, odan ärı öleŋmen de tolǧap ketedı. Alǧysöz ıspettı būl jyr joldary keiıngı basylymdarǧa «negızgı tüpnūsqaǧa qatysy joq» degen syltaumen kırmei, qaqas qalyp kele jatqandyqtan, az da bolsa üzındı keltırudı dūrys kördık:
Jüsıpbek qoja jyrlasa,
Qyz Jıbektıŋ sözıne,
Endı äbden qanyŋyz.
Basynda menen jaiyldy,
Qissa bolyp būl «Jıbek».
Baspasyna qarasam,
Bärı jala sözınıŋ-
Elırep, jylap jür jüdep, –
dep aqyn būl basylymnyŋ tılınıŋ şūbarlyǧyn, köp jerınıŋ qazaqşaǧa kelmei, tatarşa «söilep» tūrǧanyn qatty synaidy, mın köredı. Odan keiın atalǧan liro-epos jyryn qaida, qaşan jazǧany jaily mälımet te bere ketedı.
Mıne, osynau däiek sözderdıŋ özınen bız, «Qyz Jıbek» jyrynyŋ qazaq ädebietındegı teŋdessız ornyn, ekınşıden onyn avtorynyŋ talassyz, dausyz Jüsıpbek qoja ekendıgıne köz jetkızemız.
-Aqynnyŋ şyǧarmaşylyǧynda küreskerlık ruhy auyzǧa alynbaidy. Mūny aityp otyrǧan sebebım, qytai qazaqtary poeziiasyndaǧy ūlt-azattyq ideia (HH ǧasyrdyŋ 20-50 jyldary)» degen taqyrypta kandidattyq dissertasiia jazǧan ǧalym retınde salmaqtaǧanym ǧoi.
-Aqyn dastandarynyŋ bırazyn özge aqyn-jazuşylar şyǧarmalaryn jaŋǧyrtyp jyrlaityn nazira türınde ömırge äkelgen bolsa, bır bölımın halyqtyq aŋyz-äŋgımeler jelısımen jazyp otyrǧan. Būǧan mysal retınde «Ernazar-Beket», «Şerizat» dastandaryn atauymyzǧa bolady. Būl dastandarda söz bolatyn oqiǧalar patşalyq Reseidıŋ qazaq dalasyn otarlauy şegıne jetken tūsqa tura keledı. Al orystardyn qazaq dalasyn jaulap aluy, qazaqtardyŋ bodandyqqa ūşyrauy yŋ-şyŋsyz jüzege asa salǧan prosess emes ekenı tarihtan belgılı. «Yŋ-şyndy» bylai qoiyp, qazaq dalasynyn är tūsynan İsatai, Mahambet, Eset, Syrym, Kenesary, Nauryzbai, Sauryk, Kojeke, Ūzak, Jämenke bastaǧan batyrlar är kezeŋde halyqtan qol qūrap, orys otarşyldyǧyna qarsy maidan aşqany jūrtqa mälım. J.Şaihslamūlynyŋ atalǧan dastandary kışı jüz qazaqtarynyŋ orys otarşyldaryna qarsy küresınıŋ negızınde jelıstıp alǧan.
Qazaq ädebietınıŋ tarihynda aqyndardyŋ qissa jazuy jappai etek alǧan qūbylys. Äsırese, şyǧys elderı aŋyzdary men hikaialarynyŋ jelısıne qūryp qissa jazu qazaq aqyndarynda erteden berı kele jatqan dästür. Būl salada da aqynnyŋ sınırgen enbegı ūşan-teŋız.
Onyŋ qissalarynyŋ taqyryptary san aluan, oqiǧalary qyzyqty, siujetı kürdelı, tılı körkem. Onda jer-su, qala attary ǧana şyǧys elderınıkı bolǧanymen, jalpy kissa bar bolmysymen ondaǧy tūrmys-salt, dünie tanym, psihologiia, oilau jüiesı, t.b qazaqylanyp ketken. Būl, ärine, akyn talantynyŋ jemısı.
Mıne, osyndai ūşan-teŋız bılımı bar, mol ädebi-ǧylymi jasampazdyǧy bar, qyruar audarmasy bar, qūndy kıtap qory bar ūly ǧūlamanyŋ qytai qazaqtary arasynda bır-jyl ekı jyl emes, attai 20 jyldyq ǧūmyryn ötkızuı qytaidaǧy qazaqtardyŋ bılım-mädeniet deŋgeiın ǧasyrlapr alǧa süirep tastady dep aituǧa batylymyz barady.
