Menıŋ aldymda belgılı jurnalist, körnektı ǧalym-ūstaz, qazaq mädenietın zertteuşı, aqyn Saǧatbek Medeubekūlynyŋ jaqynda «An-Arys» baspasynan şyqqan «Orazai» atty tarihi dastany. Esımı maǧan jiyrma jyldan būryn tanys qalamgerdıŋ jaŋa kıtabyn qyzyǧa oqi bastadym.
Saǧatbek Medeubekūly – aty aŋyzǧa ainalǧan tarihi tūlǧalar köp şyqqan Aspantau ölkesınıŋ tumasy.
Ol ūzaq jyl tau asyp, tas basyp jürıp joǧaluǧa ainalǧan halyq mūralaryn jinady. Qojeke, Mergenbai, Sybanqūl, t. b. sekıldı küişı-dombyraşylardyŋ; Şaltabai, Sädıǧoja, Qapez, Yryskeldı, t. b. sekıldı änşı-sazgerlerdıŋ; Qūlmambet, Meiırman, Böltırık, Ködek, Jüsıpbekqoja, t. b. siiaqty aqyn-jyrşylardyŋ; Qojbanbet, Aryqbai, Qaşaǧan, Orazai, t. b. syndy bi-şeşenderdıŋ ömırı men şyǧarmalaryn tügendei jürıp, qazaqtyŋ ūlttyq qūndylyqtarynyŋ joqtauşysy, zertteuşısı retınde respublikamyzǧa jäne jaqyn şetelderge tanyldy.
Al endı sözımızdı qysqa qaiyryp, qalamgerdıŋ «Orazai» atty tarihi dastanyna qarai at basyn būralyq.
Elımız täuelsızdıkke qol jetkızgennen keiın töl tarihymyzdy jinauǧa, zertteuge, jazuǧa mümkındık tudy. Dana halqymyz «Halyqsyz tarih, tarihsyz halyq joq» degen sözdı tekten-tek aitpaǧan. El tarihyn qaita tügendep eŋbek etken avtordyŋ «Orazai» atty tarihi dastanynda äigılı Qarqara jailauynda örşıgen 1916 jylǧy ūlt-azattyq köterılıs basşylarynyŋ bırı bolǧan Orazai Qojageldıūlynyŋ (1866-1927) bastan keşken auyr taǧdyry arqau bolady. Atalǧan şyǧarma «Sözbasy», «Qara qyldy qaq jarǧan», «Attan, qazaq!», «Söz soŋy» sekıldı tört bölımge bölınıp jazylǧan.
Avtor būl dastanynda el qormaly Orazai bi ärı bolystyŋ at auyzdyqpen su ışken, er basy men at basy saida qalǧan auyr zamanda Ūzaq, Jämeŋke, Diqanbai, Jaŋabai, Äubäkır, Bekdaiyr, Bıläl, Nüke, Jaişybek, t. b. el kösemderımen tıze qosa otyryp, Resei patşalyǧynyŋ qazaq dalasyna jürgızgen zūlym saiasatyna aşyq qarsy tūrǧan ūlt-azattyq köterılıs kezındegı erlıkke para-par äreketterı, qolbasşylyq, elbasşylyq qairatkerlıgı, qandy qyrǧynnyŋ ortasynan elın aman-esen arǧy betke ötkızgenı, ondaǧy qiyn-qystauda jūrtynyŋ bas amandyǧy üşın basyn bäigege tıkkenı, azyp-tozǧan bükıl bosqynnyŋ öz Otanyna oraluyna körsetken qajyr-qairaty, sonymen bırge, el adamdarynyŋ qystalaŋ kezeŋdegı qaiǧy-qasıretı men mūŋ-şerı, qaisarlyǧy jan-jaqty surettelıp jazylǧan.
1917 jylǧy qazan töŋkerısı patşa ökımetın audaryp tastap, keŋes ökımetın qūrdy, būl qazaq halqy üşın baq emes, būrynǧydan da zor sor äkeldı. 1916 jyly atamekenın tastap şetel asyp qaşqan el qaitadan tuǧan jerıne oralyp, jaŋa qūrylǧan ökımetten ülken ümıtpen jaqsylyq kütken edı. Bıraq keŋes ökımetınıŋ zūlym saiasaty barǧan saiyn küşeiıp, elge oralǧan bi-bolys, ziialylardy, atqa mıner belsendılerdıŋ astyrtyn közın joǧaltyp otyrdy.
Saǧatbek Medeubekūlynyŋ būl tarihi dastany – Orazai bi sekıldı aumaly-tökpelı zamanda jasaǧan el qormalynyŋ ömır jolyndaǧy küresterı ūlt tarihymen ūştastyra söz etılgen taǧdyrly şyǧarma. Qalamgerdıŋ Orazai turaly jazǧan myna derekterıne nazar salaiyq: «1927 jyly el jailauǧa köşıp bara jatqanda Orazaidy NKVD aiaqasty şaqyryp sūraqqa alady. Ortadaǧy äŋgıme ekı jaqqa da ūnamaidy. Sūraqtan şyǧyp köşke ılesıp kele jatqanda, Ekıaşanyŋ kıreberısındegı saidyŋ auzyna kelgende kenet qatty auyryp, köştı toqtatyp, arnaiy üi tıktırıp, sol jerde elımen aryzdasty».
Tarihta zūlymdyǧymen aty qalǧan Resei patşalyǧy da, qylyşynan qan tamǧan keŋes ökımetınıŋ de el üşın eŋıregen erlerge qūryǧy öte ūzyn bolǧan. Bosqyn bolyp Qytaiǧa qaşyp ötken Jüsıpbekqoja Şaihyslamūly, Ködek Maralbai, Äset Naimanbaiūly sekıldı ūly tūlǧalardyŋ da ölımı beine Orazai bolys siiaqty jūmbaq bolyp qalǧan.
Ekı el qazaǧyna aty tanymal bi ärı bolys Orazai qaitys bolyp, bır jyldan keiın ülken as berılıp, jyr düldülı Ködek Maralbai «Orazai bolysty joqtau» atty kölemdı dauys jazǧan. Būl joqtaudy Aituǧan Ködekūly 1944 jyly Orazai bidıŋ balasy Däuıtbekten jazyp alǧan.
Qazaq halqy basynan qily-qily, almaǧaiyp tar zamandy ötkızdı. Sonau 1916 jyly Aspantau elı jailaǧan ölkede küllı qazaq dalasyn dür sılkındırgen äigılı tarihi oqiǧa «Qarqara köterılısı» boldy.
Halqymen taǧdyrlas, jūrt tızgının ūstaǧan bi-bolys, jaqsy-jaisaŋdar el tūtastyǧy men jer tūtastyǧy üşın aianbai küresıp, orys otarşylaryna barynşa qarsy tūrdy. Sol kezde halyq arasynda köterılıs kösemderı aitqan: «Berseŋ bala öledı, bermeseŋ şal öledı, bala ölgenşe, şal ölsın» degen qanatty söz qalǧan. Sol el basyna auyr kün tuǧanda halqynyŋ taǧdyryna qabyrǧasy qaiysyp eŋıregen tūlǧalardyŋ bırı Orazai edı. Öz däuırınıŋ jyr jüirıgı Böltırık Atyhanūly:
Elımde jaqsy kısı Orazaiym,
Jannan artyq jaratqan bır Qūdaiym, – dep el ışındegı Orazai bidıŋ bedelın joǧary baǧalaǧan edı.
«Jemıstı aǧaş iılıp tūrady» deidı dana halqymyz. Ūlttyq jurnalistika salasynda, tarih, salt-dästür, qazaq mädenietın tanuda özındık biıkke köterılgen bılıktı ǧalym Saǧatbek Medeubekūlynyŋ «Orazai» atty tarihi dastanynan mynandai erekşelıkterdı baiqauǧa bolady:
Bırınşı, «Orazai» atty tarihi dastannyŋ mazmūny, kötergen ideiasy, şyǧarma qūrylysy, tıl saptau şeberlıgı, tereŋdıgı men kemeldıgı jan-jaqty zerttep jazylǧan sättı tuyndy dep aituǧa äbden bolady.
Ekınşı, tarihi dastan el ışınde taralǧan auyzşa aitylǧan äŋgımeler negızınde jazylǧan sekıldı bolǧanmen, Orazai bidıŋ obrazyn şeberlıkpen somdaumen bırge är bölekte «Älqissadan» bastalǧan mūraǧattyq derekterdı bırlestıre otyryp, 1916-1932 jyl aralyǧyndaǧy ürkınge, aşarşylyqqa ūşyraǧan Aspantau elınıŋ arǧy jaǧy men bergı jaǧynda jasap jatqan bır taipa eldıŋ qandy tarihynyŋ şejıresın tolyqqandy etıp jazǧan şoqtyǧy biık şyǧarma.
Üşınşı, tarihi dastannyŋ soŋǧy bölımınde Orazaiǧa deiıngı jäne keiıngı qazaq elınıŋ basynan keşken ūltsyzdandyru kezeŋı qūjattyq naqty derektermen sabaqtastyra örılıp, alǧaşqy bölımderdıŋ zaŋdy tüiını retınde bügınmen sättı ūştastyrylǧan da, asqaq ruhpen qorytyndylanǧan.
Törtınşı, kez kelgen qalamger tarihi şyǧarma jaza bermeidı, oǧan qajyrly ızdenıs, ülken talant kerek. Avtor «Orazai» atty tarihi dastanynda Orazai bimen zamandas köptegen tarihi tūlǧanyŋ ömırınen senımdı mälımet berıp, ǧasyrlar qatparynda qalǧan kömeskı tarihtan syr şertıp, oqyrmanyn özıne baurap otyrady. Ǧalym-ūstaz Saǧatbek Medeubekūlynyŋ ǧylymǧa adaldyǧy tarihi dastanynda paidalanǧan ädebietterdıŋ, öleŋderdıŋ, qanatty sözderdıŋ avtorlary anyq jazylǧan, qiianat etu bolmaǧan.
Bedeldı ǧalymnyŋ oqyrman qauymǧa ūsynyp otyrǧan būl şyǧarmasy kemeldılık pen kemeŋgerlık ūştasqan qūndy kıtap dep auyz toltyra aituǧa bolady. Kıtaptyŋ endıgı töreşısı – qalyŋ oqyrman qauym…
Nūrlan
SÄRSENBAEV,
Qazaqstan Jazuşylar
odaǧynyŋ müşesı, ädebiet zertteuşı
