Ūly aqyn, aǧartuşy jäne qazaqtyŋ jazba ädebietınıŋ negızın saluşy Abai Qūnanbaevtyŋ ömırı Resei imperiiasynyŋ 1868 jyly qabyldaǧan «Uaqytşa erejesınen» tuyndaǧan Qazaqstandy otarlau saiasatynyŋ tereŋdei tüsken kezınde öttı. Qazaqtyŋ elı de, jerı de özgenıŋ qolyna köşıp, türlı äkımşılık-basqaru reformalar qoǧamnyŋ ışkı erekşelıkterı men ruhani sūranystaryn eskermei, joǧarydan zorlyqpen taŋyldy. Söitıp, özı de jalpy demokratiialyq ürdıster men mädeni qūndylyqtar jaǧynan Batys örkenietınen äldeqaida artta qalǧan Resei imperiiasynyŋ otary boluynyŋ zardabynan qazaq halqy ruhani derbestıgınen aiyryluǧa bet alyp edı.
Öz qaişylyǧy men qiynşylyǧy özıne jetetın, onyŋ üstıne otarşyldyqtan eleulı özgerıske ūşyraǧan, türlı jaǧymsyz qasietterge ie bolǧan zamandastaryn körgen Abai 1889 jyly jazǧan «Işım ölgen, syrtym sau» atty öleŋındegı: «Kısı aldynda kırbeŋdep, Şaban, şardaq (därmensız – Ä.B.) jäne şau (tosyrqap, toqyrap qalu – Ä.B.) Mūndai ma edıŋ ana kün, Mūnyŋ qalai, batyr-au?» deuı de, osydan üş jyl keiın jazǧan «Toǧyzynşy sözınde»: «Men özım tırı bolsam da, anyq tırı de emespın. Änşeiın osylardyŋ yzasynan ba, özıme-özım yza bolǧanymnan ba, iaki böten bır sebepten be? – eş bılmeimın. Syrtym sau bolsa da, ışım ölıp qalypty. Aşulansam, yzalana almaimyn. Külsem, quana almaimyn, söilegenım öz sözım emes, külgenım öz külkım emes, bärı de äldekımdıkı» dep tebırenuı de, özın «bır jürgen quys keudemın» deuı de negızsız emes bolatyn.
Osyndai sebepterden de Abaidyŋ öz kezındegı qazaq qoǧamy turaly oi-tūjyrymdary aşy da şyndyq, ärı asa taǧylymdy. Ol būryn-soŋdy qazaq oişyldarynyŋ ışınde qoǧamdy qorşaǧan älemmen salystyra otyryp, dalanyŋ dana perzentı retınde tanydy. Onyŋ topşylauynda düniede, onyŋ ışınde qoǧamda qozǧalmaityn, özgermeitın eş närse joq. Būǧan «Jiyrmasynşy sözınde»: «Dünie bırqalypty tūrmaidy, adamnyŋ quaty, ǧūmyry bırqalypty tūrmaidy. Ärbır maqūlyqqa Qūdai taǧala bırqalypty tūrmaqty bergen joq. Endı köŋıl qaidan bırqalypty tūra alady?» degenı dälel bola alady. Būl arada Abai qoǧam men tabiǧatty tūtas alyp, olardyŋ damuynda bırqalyptylyq joq, būl zaŋdylyq degen oi jatyr.
Abai qoǧamdy tarihi qūbylys retınde tani otyryp, adamnyŋ taǧdyry soǧan bailanysty, ärkım öz ortasynyŋ tuyndysy, adam balasyn zaman ösıredı, kımde-kım jaman bolsa, onyŋ zamandasy kınälı dedı. Sol sebeptı «Jetınşı sözınde» ol: «Dünienıŋ körıngen häm körınbegen syryn tügeldep, eŋ bolmasa denelep bılmese, adamdyqpen orny bolmaidy. Ony bılmegen soŋ, ol jan adam jany bolmai, haiuan jany bolady» dep dünienı bıluge, tanuǧa bolatyndyǧyn, adam balasynyŋ januarlar düniesınen aiyrmasyn atap körsetedı. Mūnymen şektelmei Abai Qūdai taǧala adam janyn haiuannyŋ janynan ırı jaratqan dep adam balasynyŋ jaratylysynyŋ bölek ekenın eskertedı. Sondyqtan ol obektivtık dünienıŋ körınbei tūrǧan syryn adamnyŋ bes sezımı arqyly qabyldauǧa bolatynyn, alaida, ol üşın kökırekte säule, köŋılde senım boluyn ūsynady. Sanasyz, sezımsız qūr közben körgendıktıŋ haiuan maldan nesı artyq, alaida «osy künde haiuannan da jamanbyz. Haiuan bılmeidı, bılemın dep talaspaidy. Bız tük bılmeimız, bız de bılemız dep nadandyǧymyzdy bılımdılıkke bermei talasqanda, öler-tırılerımızdı bılmei, küre tamyrymyzdy adyraityp ketemız» dep jazdy. «Qyryq üşınşı sözınde» Abai adam syrtqy dünienı tanyǧanda «Közbenen körıp, kūlaqpen estıp, qolmen ūstap, tılmen tatyp, mūrynmen iıskep tystaǧy dünieden habar alady» dep alǧaşqy oiyn sabaqtai tüsedı. Al habarlardyŋ «ūnamdysy ūnamdy qalpymen, ūnamsyzy ūnamsyz qalyppen ärneşık öz suretımen köŋılge tüsedı. Ol köŋılge tüsıruşı baǧanaǧy bes närseden (köz, qūlaq, qol, tıl, mūryn – Ä.B.) ötken soŋ, olardy jalǧastyryp, köŋılde surettemek» dep oişyl qorşaǧan ortany tanyp, bıludı – adamnyŋ parasatty paryzy sanaumen bırge onyŋ adamnyŋ tärbielenuı men qalyptasuyndaǧy rölıne erekşe nazar audarady. Ol «On toǧyzynşy sözınde»: «Adam ata-anadan tuǧanda estı bolmaidy: estıp, körıp, ūstap, tatyp eskerse, düniedegı jaqsy-jamandy tanidy-daǧy, sondaidan bılgenı, körgenı köp bolǧan adam bılımdı bolady. Estılerdıŋ aitqan sözderın eskerıp jürgen kısı özı de estı bolady» dep, äleumettanulyq tılmen aitqanda, adamnyŋ äleumettenu üderısın aŋǧartady. Abaidyŋ äleumettanu ǧylymynan habardar ekenın özınıŋ ärı ınısı, ärı eŋ süiıktı şäkırtı Şäkärım Qūdaiberdievke aǧylşynnyŋ ataqty äleumettanuşysy Gerbert Spenserdıŋ şyǧarmalaryn oqudy ūsynuynan baiqauǧa bolady.
Qazaq qoǧamynyŋ qaişylyqty körınısterın barynşa tanyǧan, zamandastarynyŋ artyq-kemın de tamaşa bılgen Abai äleumettık ortadaǧy keleŋsız körınısterdı tıl qūdıretı jetkenşe äşkereleidı. Adamdardyŋ ışkı jan düniesın, onyŋ qatpar qatpar astaryn, qysqa aqyl, jai közge tanyta bermeitın jūmbaq syrlaryn şeber sözben örnektedı. Mysal üşın «Segız aiaq» («Alystan sermep») atty öleŋın alaiyq:
Tasysa ösek,
Ysqyrtsa kesek,
Qūmardan äbden şyqqany.
Küpıldek maqtan.
Tabytyn qaqqan,
Andyǧany, baqqany.
Ynsap, ūiat, tereŋ oi,
Oilaǧan jan joq, jauyp qoi, – dep «jarym adamnyŋ» äleumettık kelbetın barynşa şeberlıkpen bere aldy.
Öz ūltyn būryn soŋdy Abaişa süie bılgen de, qiynşylyǧyna küiıne bılgen de eşkım bolmaǧanyna dau joq. Irınıŋ quanyşy da, renışı de ūsaq bolmaidy. Sondai aq, ūly adam ūlttyq deŋgeide de qala almaidy. Olai bolsa, ol ūly bola almas edı. Sondyqtan Abai adamnyŋ sergektıgın, kökırek közınıŋ oiaulyǧyn oilady. Onsyz ömır sürudıŋ qiyndyǧyn, mal tabudyŋ auyrlyǧyn tüsındırdı. «Altynşy sözınde»: «Kökıregı, köŋılı tırı bolsa, sony aitady. Özıŋ tırı bolsaŋ da, kökıregıŋ ölı bolsa, aqyl tabuǧa söz ūǧa almaisyŋ. Adal eŋbekpen erınbei jürıp mal tabuǧa jıger qyla almaisyŋ» deidı.
Jalpy adamzat qoǧamynyŋ taǧdyryn oilai otyryp, Abai öz ortasynyŋ älemdık örkenietten qalyp otyrǧanynyŋ sebepterın naqty atap körsettı. «Otyz segızınşı sözınde»: «Küllı adam balasyn qor qylatyn üş närse bar. Sonan qaşpaq kerek. Äuelı – nadandyq, ekınşı – erınşektık, üşınşı – zalymdyq dep bılesıŋ» dei otyryp, būlardyŋ da ışkı sebep-saldarlaryn aşyp beredı. «Nadandyq – bılım-ǧylymnyŋ joqtyǧy, dünieden eşnärsenı olarsyz bılıp bolmaidy. Bılımsızdık haiuandyq bolady. Erınşektık – küllı düniedegı önerdıŋ dūşpany. Talapsyzdyq, jıgersızdık, ūiatsyzdyq, kedeilık – bärı osydan şyǧady. Zalymdyq – adam balasynyŋ dūşpany» dep bılımsızdık pen zalymdyqtyŋ adamdy äleumettık toptan aiyryp, haiuandar, tıptı jyrtqyştar älemıne qosatynyn aitady. Būdan aşy aitu mümkın emes. Ǧūlama pıkırınşe, būlardyŋ bırden-bır emı qairatty, tūrlauly, ädılet ıstıŋ aldy-artyn baiqarlyq bılım, ǧylym bolmaq. Tarih talai ret däleldegendei, düniedegı bolmysty jetıldıruşı, qiyndy jeŋıldetuşı, qūbylystyŋ qūpiiasyna üŋılıp, syryn aşuşy – ǧylym. Sonan soŋ nadandyq, erınşektık pen zalymdyqty jeŋbek adamnyŋ ızgılıkke ūmtylysynda jatyr deidı.
«Jiyrma törtınşı sözınde» Abai: «Bızdıŋ qazaqtyŋ dostyǧy, dūşpandyǧy, maqtany, myqtylyǧy, mal ızdeuı, öner ızdeuı, jūrt tanuy eşbır halyqqa ūqsamaidy. Bırımızdı bırımız aŋdyp, ūrlap, kırpık qaqtyrmai otyrǧanymyz» bolmasa «Jüz qaraǧa ekı jüz kısı sūǧyn qadap jür ǧoi, bırın-bırı qūrtpai, qūrymai tynyş taba ma?» dep küiıne otyryp, «Joq, qazaq ortasynda da ūrlyq, ötırık, ösek, qastyq qalyp, önerdı, maldy tüzden, böten jaqtan tüzu jolmen ızdep, örısterlık kün bolar ma eken?» dep armandaidy, tereŋ tolǧanady. Osymen bailanysty Abai özınıŋ «Ǧylym tappai maqtanba» atty öleŋınde adam balasyna «Ösek, ötırık, maqtanşaq, erınşek, beker mal şaşpaq» dep bes dūşpannan alşaq boludy, «Talap, eŋbek, tereŋ oi, qanaǧat, raqym – oilap qoi» dep oǧan «bes asyl ıske» jaqyn boludy, jamannan jirenudı, jaqsydan üirenudı ūsyndy.
Abaidyŋ san salaly, bıraq jüielı oilarynda talaptyŋ rölı erekşe. «On altynşy sözınde» ol qazaqtyŋ qūlşylyǧym qūdaiǧa laiyq bolsa eken dep qam jei qoimaitynyn, tek jūrt qylǧandy bız de qylyp, jyǧylyp, tūryp jürsek bolǧany deitının, tılın jattyqtyryp, dının tazartyp, oilanyp, üirenıp älek bolmaitynyn, bılgenım osy, endı qartaiǧanda qaidan üirene alamyn deitın talapsyzdardy aiausyz synǧa alady. Al «Qyryq törtınşı sözınde» ol: «Adam balasynyŋ eŋ jamany – talapsyz» dep, talap qyluşylardyŋ da, talaptyŋ özınıŋ de türlı-türlı bolatynyn, olardyŋ «qaisysynyŋ da soŋyna tüsseŋ, bırınen-bırı önerlı, tūrlaulyraq keledı» deidı. «Otyz segızınşı sözınde» «Talap, ūǧym mahabbattan şyǧady. Ǧylym-bılımge mahabbattandyrmaq älgı aitylǧan üşeuınen (adamdyq, aqyl, ǧylym – Ä.B.) bolady. Ǧylym-bılımdı äuelı bastan bala özı ızdenıp tappaidy. Basynda zorlyqpenen iaki aldaumenen üiır qylu kerek, üirene kele özı ızdegendei bolǧanşa. Qaşan bır bala ǧylym, bılımdı mahabbatpenen kökserlık bolsa, sonda ǧana onyŋ aty adam bolady» dep talap turaly oiyn osylai tüiındeidı. Abai bes asyl ıstıŋ ışınde talapty jaidan-jai bırınşı qoiyp otyrǧan joq. Ol – eŋbek, tereŋ oi, qanaǧat, raqym siiaqty äleumettık äreket pen adami qasietterge ie boludyŋ, adam balasyn alǧa jeteleudıŋ tuy, pärmendı äleumettık küşı.
Ömırde adam balasy üşın qajettı qasietter mol-aq. «Adamşylyqtyŋ aldy – mahabbat, ǧadılet, sezım. Būlardyŋ kerek emes jerı joq, kırıspeitūǧyn da jerı joq. Ol – jaratqan Täŋırınıŋ ısı. …Būl ǧadılet, mahabbat, sezım kımde köbırek bolsa, ol kısı ǧalym, sol ǧaqil. Bız janymyzdan ǧylym şyǧara almaimyz, jaralyp, jasalyp qoiǧan närselerdı sezbekpız, közben körıp, aqylmen bılıp» dep Abai «Qyryq besınşı sözınde» osy qasietterdı tanu jolyn naqtylai tüsedı. Ol mūnymen şektelmei «On jetınşı sözınde» ǧylymnyŋ joly tek tazalyqta jatqandyǧyn, jany päk, ızgılıgı mol jan ǧana ǧylymdy igere alatynyn, sonymen qatar onyŋ jolynyŋ auyr ekenın, oǧan «Ynsap – ūiat, ar – namys, sabyr, talaptyŋ» qajet ekenın ösiet ettı. Sol siiaqty ǧylym-bılımdı igerudıŋ qūdırettı kıltın «On jetınşı sözınde» qairat, aqyl jäne jürek dep, osy üş bırlık adamzatty bılım şyŋyna şyǧaratynyn atap körsetedı.
Adam balasyna tän qajettı qasietterdı ataǧanda Abai olardyŋ qazaq qoǧamynyŋ tūtastyǧyna igı yqpal etetının, sol qasietter negızındegı qalyptasqan bırlıktıŋ berıktıgıne sendı. Ol: «Bırıŋdı, qazaq, bırıŋ dos, Körmeseŋ ıstıŋ bärı bos» dep, ūlttyq bırlıkke, ışkı tatulastyqqa, yntymaqtastyqqa ündedı. Onyŋ oiynşa, eldıŋ jaqsy, jaman boluy onyŋ yntymaq berekesıne bailanysty, el berekelı bolsa – jaqsy jailau, ol bır – köl. «Altynşy sözınde» halyqtyŋ bırlıgı turaly qūndy-qūndy oilarǧa jetelep, bırlıktıŋ qandai elde bolatynyn, qaitse tatu bolatyndyqty aşyp aita otyryp, Abai halyq arasynda «bırlık – at ortaq, as ortaq, kiım ortaq, däulet ortaq bolsa eken» deitınderdı synady. «Malyŋdy berıp otyrsaŋ, atasy basqa, dını basqa, künı basqalar da jaldanyp bırlık qylady! Bırlık malǧa satylsa, antūrǧandyqtyŋ basy osy» deidı.
Abai qazaq qoǧamy özınıŋ ruhani damuynda tübegeilı özgerıstı qajet etıp otyrǧanyn tereŋ tüsındı jäne sondai özgerıs jasauǧa ynta qoidy. Sondyqtan damudyŋ tabiǧi erkın jolyna tüse almaǧan öz halqynyŋ körşı elderden kenje qalǧandyǧyna qynjylady. «Ekınşı sözınde» ol öz elın körşı jatqan aimaqtarmen, körşı halyqtarmen salystyra otyryp, olardyŋ artyqşylyqtary önerlerınde, käsıbınde, sauda-sattyqpen ainalysuynda ekenın aitady. «Eŋbek etıp, mal tabudyŋ da jönın solar bıledı, saltanat, äsem de solarda» dep özge elderdıŋ önegısın ülgı ete otyryp, «Onyŋ bärı – bırın-bırı quyp qor bolmai, şarua quyp, öner tauyp, mal tauyp, zor bolǧandyq äserı» ekenın atap körsetedı. Al «Orysqa aitar söz de joq, bız qūly, küŋı qūrly da joqpyz» dep nalidy.
Öz zamanynyŋ bar qaişylyǧyn tereŋ tüsınıp qana qoimai, Abai onyŋ damu jolyndaǧy qozǧauşy äleumettık-ekonomikalyq amaldarǧa da toqtalady. Ol qoǧamda bolatyn özgerısterdı adam eŋbegımen bailanysta qarady. Qazaqtyŋ jamanşylyqqa üiır bola beretınınıŋ mändı bır sebebın onyŋ jūmysynyŋ joqtyǧynan körgen, adamdy-adam etken eŋbek ekenın jaqsy bılgen oişyl adamnyŋ tärbiesınde, onyŋ qalyptasuynda eŋbektıŋ maŋyzyna erekşe köŋıl böldı. «Törtınşı sözınde» «Qulyq saumaq, köz süzıp, tılenıp, adam saumaq – önersız ittıŋ ısı. Äuelı qūdaiǧa siynyp, ekınşı öz qairatyŋa süienıp, eŋbegıŋdı sau, eŋbek qylsaŋ, qara jer de beredı, qūr tastamaidy» dep adal eŋbekke ündedı, eŋbek süiuşılık qasietterdı keŋınen nasihattady. «Jiyrma toǧyzynşy sözınde» qazaqtyŋ ne qūdaişylyqqa, ne adamşylyqqa jaramaityn, ıske tatyrlyǧy joq maqaldary baryn aita otyryp, Abai «Äuelı «Jarly bolsaŋ, arly bolma» deidı. Ardan ketken soŋ, tırı bolyp jürgenı qūrysyn. Eger onysy jalǧa jürgenınde janyŋdy qinap, eŋbekpen mal tap degen söz bolsa, ol ar ketetūǧyn ıs emes. Tynyş jatyp, közın satyp, bıreuden tılenbei, janyn qarmanyp, adal eŋbekpen mal ızdemek – ol arly adamnyŋ ısı» ekenın atap körsettı. Al «Otyz jetınşı sözde» «Saqalyn satqan kärıden, eŋbegın satqan bala artyq» dep kese aityp, «Özıŋ üşın eŋbek qylsaŋ, özı üşın ottaǧan haiuannyŋ bırı bolasyŋ, adamşylyqtyŋ qaryzy üşın eŋbek qylsaŋ, Allanyŋ süigen qūlynyŋ bırı bolasyŋ» dep eŋbek etken adam airyqşa baǧalandy.
Abai qoǧam ömırındegı igılık pen däulet bıtkennıŋ bärın jasaǧan adam eŋbegı, al barlyq jamanşylyq, tıptı halyqtyŋ artta qaluşylyǧy eŋbeksızdıkten dep sanady. Onyŋ paiymdauynşa, el eŋbekpen körkeiedı, eldıŋ şyrqyn būzatyndar eŋbek etpeitın aramtamaqtar, eŋbeksız jatyp ışu adam balasyn azdyrady. «Segız aiaq» degen öleŋınde «Tamaǧy joqtyq, jūmysy joqtyq, azdyrar adam balasyn», «Eŋbek qylsaŋ erınbei, toiady qarnyŋ tılenbei» dei otyryp, ūly oişyl bıludı, tıptı ılgerı basu, joǧary örleu, jetılu syqyldy äleumettık qasietterdı jetıldırude eŋbektıŋ rölın airyqşa baǧalady. «Tübınde baiandy eŋbek egın salǧan, Jasynan oqu oqyp, bılım alǧan», – dep Abai eŋbek turaly oiyn tüiındep, adal eŋbegın sauǧan qolöner iesın qazaqtyŋ äuliesı dep joǧary baǧalady.
Osy jerde bır mäselege toqtai ketsek. Keibır tarihty zertteuşıler Abaidyŋ eŋbek etudı, käsıp, sauda jasaudy nasihattaǧany üşın ony bügıngı naryq zamanynyŋ ekonomisı etken. «Qazaqstan tarihynyŋ» üşınşı tomynyŋ 539-betınde jazylǧan «Eŋbekşı būqaranyŋ ömırın jaqsartu joldaryn Abai eŋ aldymen qoǧamnyŋ ekonomikalyq negızın özgertude dep bıldı», «Qoǧamnyŋ ekonomikalyq damuyndaǧy qolönerdıŋ maŋyzy men orny turaly Abai bylai dedı» bolmasa «Abai Qazaqstan ekonomikasynyŋ güldenuı üşın saudany odan ärı damytu qajet dep sanady» degen subektivtık demdeulerdı tüsıne almadyq. Būlai Abaidy käsıpqoi ekonomist etudıŋ keregı joq edı. Onsyz da Abai ūly, halqynyŋ müddesın, qamyn oilaǧan danyşpan.
Oişyl Abai adam bolmysynyŋ öte kürdelı ekenın, onyŋ eŋbekpen bırge bılım men ǧylymnyŋ arqasynda ǧana adamgerşılık pen imandylyq qasietterdı öz boilaryna jūǧysty etuge mümkındık alatynyn öz zamandastarynyŋ qaisysynan bolsa da jaqsy bıldı, tereŋ tüsındı. Sondyqtan ol adam bılım arqyly öz aqyl oiyn, daryn qabıletın, tanym tüsınıgın, ruhani öresın ünemı, toqtausyz jetıldıre tüsuı, oǧan boiyndaǧy bar küş – jıgerın maqsatty türde jūmsap otyruy qajet dep sanady. Onyŋ «Ǧylym tappai maqtanba» deuı de, jasy qyryqtarǧa kelgende «Jasymda ǧylym bar dep eskermedım, Paidasyn köre tūra teksermedım» dep ökınuı de äste jaidan jai emes edı.
Osylai qazaq qoǧamynyŋ qaraŋǧylyqtan şyǧar jolyn Abai ǧylymnan da ızdedı. Al tügeldei derlık ǧylym-tanymǧa baǧyştalǧan 1896 jyly jazylǧan «Otyz segızınşı sözınde» Abai: «Äuelı, adamnyŋ adamdyǧy ǧaqyl, ǧylym degen närselermen» dep bastap, şynaiy ǧalym jaily oilaryn ortaǧa salyp, ǧylymnyŋ mänı men maǧynasyn, adamzat ömırındegı maŋyzyn tolǧauly paiymdaular arqyly aşyp beredı. Osy sözınde «Adaspai tura ızdegen hakımder bolmasa, dünie oiran bolar edı», bükıl adam balasy ısınıŋ negızı «osy hakımderdıŋ jasaǧan, taratqan ısterı» dep atap körsetedı. Abaidyŋ «Ärbır ǧalym – hakım emes, ärbır hakım – ǧalym» degen sözınde de ülken män bar. Osy oilaryn jalǧastyra kele Abai «Bız ǧylymdy satyp, mal ızdemek emespız. Mal bırlän ǧylym käsıp qylmaqpyz. Öner – özı de mal, önerdı üirenbek – özı de ihsan (jaqsylyq). Bıraq ol öner ǧadalättan şyqpasyn, şarǧyǧa (dıni zaŋ) muafih (üilesımdı) bolsyn. Adamǧa hälınşe ihsandy bolmaq – qaryz ıs. Bıraq özgelerdıŋ ihsanyna süienbek dūrys emes» dep jazdy. Būl osydan tört jyl būryn jazylǧan «Onynşy sözındegı» «Ǧylymsyz ahiret te joq, dünie de joq. Ǧylymsyz oqyǧan namaz, tūtqan oraza, qylǧan haj eşbır ǧibadat ornyna barmaidy» degen oidyŋ zaŋdy jalǧasy bolatyn. Al öner, ǧylymdy qaidan üirenuge, bıluge bolady degen sūraqqa da Abai özınıŋ «Jiyrma besınşı sözınde»: «Orysşa oqu kerek, hikmet te, mal da, öner de, ǧylym da – bärı orysta tūr. Zararynan qaşyq bolu, paidasyna ortaq boluǧa tılın, oquyn, ǧylymyn bılmek kerek. Onyŋ sebebı olar dünienıŋ tılın bıldı, mūndai boldy. Sen onyŋ tılın bılseŋ, kökırek közıŋ aşylady. Ärbıreudıŋ tılın, önerın bılgen kısı onymenen bırdeilık daǧuasyna kıredı, asa arsyzdana jalynbaidy. Dınge de jaqsy bılgendık kerek. … Orystyŋ ǧylymy, önerı – dünienıŋ kıltı, ony bılgenge dünie arzanyraq tüsedı» dep orystan oqyǧandardyŋ basqalardan artyq, jaqsy kısı bolyp şyǧyp jatqanyn, sondyqtan «baryŋdy salsaŋ da, balaŋa orystyŋ ǧylymyn üiret! Myna men aitqan jol – mal aiar jol emes» dep balany oqytudy, odan maldy aiamaudy nasihattady.
Abaidyŋ ūlylyǧy sol – orysşa oqu kerek, hikmet te, mal da, öner de, ǧylym da – bärı orysta dei otyryp, orystyŋ tılın, oquyn, ǧylymyn bıle otyryp, onyŋ «zalalynan qaşyq boludy» üiretedı, oisyz bas şūlǧi beruden saqtandyrdy. Abaidyŋ osy oiy bügıngı jahandanu zamanynda şeteldık ǧylym-bılımdı üiretude, europalyq ülgılerdı qabyldauda onyŋ qaisysy bızge paidaly, qaisysy ziian degen mäselelerde tabylmas taǧylymdy-aq.
Abai ǧylym-bılımdı nasihattaumen şektelgen joq, onyŋ jolynyŋ qiyn, soqpaqty ekenın kım-kımnen bolsa da tereŋ ūǧyndy. Özınıŋ «Otyz ekınşı sözınde» ǧylym qolǧa tüsu üşın oǧan şyn berılu kerektıgın, ony igerudıŋ jolyn jan-jaqty ärı sanamalap otyryp, şegelep tūryp jetkızgen. Abaişa, ǧylym-bılımdı üirenuge talap qyluşylarǧa qoiylatyn bıraz şarttar bar, solardy bılmek kerek, onsyz ızdegen tabylmaidy, oqyǧan jūqpaidy. Ūly oişyl äuelı bılım-ǧylym tabylsa, ony ıske jaratar edım, dünienıŋ bır närsesıne kerek bolar dep oilaudy, sol üşın ǧylym-bılımnıŋ özıne ǧana qūmar, yntyq bolyp, bır ǧana bılmektıktıŋ özın däulet dep bılseŋ jäne är bılmegendı bılgen uaqytta köŋılde bır rahat nätije dep tüsınudı ūsynady. Odan ärı Abai: «Eger dın köŋılıŋ özge närsede bolsa, bılım-ǧylymdy bır-aq soǧan sebep qana qylmaq üşın üirenseŋ, ondai bılımge köŋılıŋnıŋ meiırımı asyrap alǧan şeşenıŋ meiırımı sekıldı bolady…. Adamnyŋ köŋılı şyn meiırlense, bılım-ǧylymnyŋ özı de adamǧa meiırlenıp, tezırek qolǧa tüsedı. Şala meiır şala baiqaidy» dep yqylas pen yntanyŋ erekşe ekenın atap körsetedı. Sonan soŋ «Ekınşı – ǧylymdy üirengende, aqiqat maqsatpen bılmek üşın üirenbek kerek. Bahasqa (baqtalastyq) bola üirenbe, azyraq bahas köŋılıŋdı pysyqtandyrmaq üşın zalal da emes, köbırek bahas adamdy tüzemek tügıl, būzady» dep ǧylym-bılımdı tek baqtalastyq maqsatta üirenseŋ, onyŋ adam balasyn joldan şyǧaratynyn eskertedı. Abai osylardyŋ barlyǧyn saqtau üşın adamda aqyldy, ardy ūstarlyq berıktık, qairat kerektıgın aityp bar oiyn tüiındeidı. Būl – ǧalymdyqqa ǧana emes, «üiretuden jalyqpau» qaǧidasyn ūstanǧan ūstazdyŋ adamnyŋ asyl qasietterın tärbieleuge ūsynǧan taptyrmas taǧylymy. Al «On besınşı sözde»: «Aqyldy kısı men aqylsyz kısınıŋ, menıŋ bıluımşe belgılı bır parqyn kördım. Äuelı pende adam bolyp jaratylǧan soŋ, düniede eşbır närsenı qyzyq körmei jüre almaidy, sol qyzyqty närsesın ızdegen kezı ömırınıŋ eŋ qyzyqty uaqyty bolyp oiynda qalady. Sonda estı adam, oryndy ıske qyzyǧyp, qūmarlanyp ızdeidı» dei otyryp, al eger kısı ornyn tappai, ne bolsa sol bır baiansyz, baǧasyz närsege qyzyǧyp, qūmar bolsa, ol ömırınıŋ qyzyqty, qymbatty şaǧyn itqorlyqpen ötkızıp alady dep saqtandyrady. Sondyqtan da ol «Eger de estı kısılerdıŋ qatarynda bolǧyŋ kelse, künınde bır märte, bolmasa jūmasynda bır, eŋ bolmasa, aiynda bır özıŋnen özıŋ esep al!», – dep tüiındeidı. Al «Otyz jetınşı sözınde»: «Ümıtın üzbek – qairatsyzdyq. Düniede eşnärsede baian joq ekenı ras, jamandyq ta qaidan baiandap qalady deisıŋ? Qary qalyŋ qatty qystyŋ artynan kögı qalyŋ, kölı mol jaqsy jaz kelmeuşı me edı!» dep jamandyqtyŋ da özgeretınıne, jaqsylyqtyŋ da auylynyŋ alys emes ekenıne senımmen qaraidy.
Ūly Abai zamanynan berı talai uaqyt öttı. Köp närse özgerdı. Bügıngı ūrpaq täuelsızdık däuırınde ömır sürude. Alaida osydan ǧasyrdan astam uaqyt būryn aitylǧan qoǧam damuynyŋ qozǧauşy äleumettık-ekonomikalyq amaldary – eŋbek, bırlık, käsıp, sauda, öner-bılım turaly oi-tūjyrymdary qazırgı Qazaqstan jaŋaruynyŋ da asa maŋyzdy faktorlaryna ainalyp otyrǧany şyndyq. Mūnsyz täuelsız memleketımızdı tūǧyrly ete almaimyz. Būl – Mäŋgılık el törıne şyǧarar nūrly jolymyzdyŋ da ajyraǧysyz asyl atributtary.
