Alaşorda qozǧalysynyŋ tuyn kötergen arda tuǧan azamattardyŋ arasynda künı bügınge deiın asa köp aitylmaǧan, ömırı men qyzmetı zerttelmegen Janūzaq Jänıbekov syndy arystar da bar.
Būl tūrǧyda: «…«Qazaq» gazetınıŋ üşınşı redaktory – J.Ä.Jänıbekov turaly qalyŋ jūrt tügılı, oqyǧandar da az bıledı» deidı alaştanuşy ǧalym Dihan Qamzabekūlynyŋ özı.
Alaida, būl atqarylǧan qyzmettıŋ qūnsyzdyǧynan, etken eŋbektıŋ azdyǧynan emes. Sätı tumaǧandyqtan.
Al bügın «Alaş qairatkerı Janūzaq Jänıbekovtıŋ jurnalistık jäne publisistık qyzmetı» atty zertteudı jazyp bıtıru baqyty Euraziia ūlttyq universitetı teleradio jäne qoǧammen bailanys kafedrasynyŋ aǧa oqytuşysy, jas zertteuşı Elmira Erıkqyzynyŋ enşısıne būiyrypty.
Jaŋa jūmystyŋ qalai bastalǧany jönınde sūraǧanymyzda: «Ǧylymi jetekşım, alaştanuşy-ǧalym Qairat Ömırbaiūly taqyryp taŋdaǧanda: «Alaş qairatkerlerınıŋ bırı – Janūzaq Jänıbekovtıŋ mūralary tolyq zerttelınbegen. «Qazaq» gazetıne basşylyq jasaǧan Jänıbekov te, Dulatov, Jūmabaev sekıldı alaştyqtardyŋ esımderımen qatar aityluǧa laiyq esım. Onyŋ mūralaryn mūraǧattardan ızdep, tiianaqtylap zerttep, jaryqqa şyǧaru kerek» dep keŋes bergen. Keiın menı Janūzaq Jänıbekovtıŋ ūrpaǧy Maiaş Sälımqyzymen tanystyrdy. Alaş arysynyŋ ūrpaǧy Maiaş Sälımqyzy özınıŋ jeke fotomūraǧatynda saqtalyp kelgen Janūzaq atasynyŋ būdan 100 jylǧa taiau būryn tüsken suretın berdı. Oraiy kelgende osy eŋbektıŋ jaryq köruıne alaş qairatkerınıŋ ūrpaqtary atynan qoldau körsetken Maiaş Sälımqyzyna şeksız alǧysymdy bıldırgım keledı» deidı jas ǧalym Elmira Erıkqyzy.
Hoş, sonymen aǧa ǧalymnyŋ jol körsetuımen jas zertteuşı Janūzaq Jänıbekov turaly ızdenıske tüsıptı.
Būl jūmystardyŋ nätijesı «Balalaryŋyzdy keleşek zaman üşın üiretıŋızder. Osy zamanymyz – keleşek zamannyŋ ainasy» dep ötken jaŋaşyl, bılımdar Janūzaq Jänıbekovtıŋ 125 jyldyǧy qarsaŋynda körıne bastady.
Endı, mıne, alaştanu, tūlǧatanu, aǧartuşylyq ılımındegı kıtaptardyŋ qatary jaŋa esımdı jarqyratyp körsetken taǧy bır düniemen tolyǧyp otyr. Izdenuşı eŋ basty ǧylymi jaŋalyq retınde mūraǧattan alaş qalamgerınıŋ 1908 jyly Qazan qalasynda basylǧan «Aina» jäne osy qalada 1909 jyly jaryq körgen «Balalar bäduämı» jinaqtarynyŋ tabylǧanyn atady. «Aina» – 24 betten tūratyn aǧartuşylyq baǧytta jazylǧan ädebi-publisistikalyq eŋbek eken.
«2012 jyl bolatyn, mūraǧattan osy «Aina» kıtabyn tauyp alyp, alaştanuşy-ǧalym Dihan Qamzabekūlyna quanyşym qoinyma syimai körsetkenım esımde. Ol kısı menen öte quanyp: «Men Peterburgtaǧy mūraǧattan mynadai bır şumaq öleŋ kezdestırdım, jazyp alşy» dep, ışınde Janūzaq degen bır auyz sözı bar öleŋdı oqyp bergen edı» deidı jas ǧalym.
Belgılı ǧalym, alaştanuşy Qairat Saq ünemı şäkırtterıne: «Būdan jüz jyldan astam uaqyt būryn bır kıtap şyǧaru – bır qala salǧanmen bırdei. Bır kıtapty tauyp, ǧylymi ainalymǧa engızu – bır qala aşqanmen bırdei» dep otyrady eken. Ūstazy, ǧylymi jetekşısı osy sözdı aityp, qanattandyrǧannan keiın jas ǧalym öz jūmysyn abyroimen jazyp bıtıruge baryn salypty.
Jan-jaqsy ızdenısterınıŋ arqasynda jaryq körgen kıtap ülken tūlǧalardyŋ da quanyşyn tuǧyzǧan.
Alaş qairatkerı Janūzaq Jänıbekovtyŋ ūrpaqtary da jüielı eŋbek üşın razylyǧyn bıldırude.
SÜBELI SÖZ
Dihan Qamzabekūly, QR ŪǦA korrespondent-müşesı:
Janūzaq Äljanūly – Alaş qozǧalysynyŋ qairatkerı. 1889 jyly Qyzyljar qalasynda tuǧan. Şyǧarmaşylyqpen erte ainalysqan. 1908 jyly Qazannyŋ «Şäraf» baspasynan «Aina» atty aǧartuşylyq öleŋ jinaǧyn, 1909 jyly «Aǧaiyndy Kärimovter» baspasynan «Balalar bäduamy» jinaǧyn şyǧarady. Osy jyldary (1908) «Şäraf» baspasynan «Jūmbaq pen maqaldar» atty ūlt mūrasyn jariialap, ruhaniiattyŋ qūnttaluyna erekşe üles qosqan. 1912 jyly Petropavl tipografiiasyna qyzmetke tūrady. 1913 jyly Orynborǧa kelıp, «Qazaq» gazetıne korrektor bolyp jūmysqa ornalasady. 1915 jyly N.Küzembaiūlymen bırıgıp Orynbordan «Qūran qūraly» atty eŋbek jariialaidy. Qalamy töselıp, bılıktı jurnalist därejesıne köterıledı. 1917-1919 jyldary ūlt taǧdyry şeşıletın barlyq saiasi ısterden şet qalmaidy. 1917 jyly 14 jeltoqsanda Orynborda Alaş partiiasynyŋ Torǧai oblystyq komitetı aşylǧanda (töraǧa Ä.Bökeihan) sonyŋ qazynaşysy bolyp sailanady. Osy jyly «Erkın dala» ūiymyna müşelıkke ötedı. 1918 jyly «Qazaq» gazetınıŋ redaktory bolady. Şeber kösemsözşı retınde halyqtyŋ ruhyn köteretın, közın aşatyn maqalalar jazady. «Syrtqy habarlar», «Alaş qūrbandary», «Ǧūsmanly türıkterı», «Kärıs mūsylmandary», «Qara jüz qajy iaki Qorǧanskii», «Tyŋşylar», «Qūran qūraly», «Talapker qazaq qyzy», «Baǧbastan hanym mektebı», «Türık tılınıŋ ırı ǧalymy V.V.Radlov», «Attan, Alaş azamaty!», t.b. maqalalarynda qazaqtyŋ saiasi därejesıne qozǧau salatyn oi aitady…
Janūzaq Jänıbekov ömırınıŋ soŋyna deiın sanaly qyzmet etıp, küreskerlık tanytyp ötken. 1937 jyldyŋ 28 şıldesınde ūstalyp, 13 qyrküiekte atylǧan.
Ūlt tarihynda orny bar tūlǧa turaly, ökınışke qarai, täuelsızdıkke deiın de, odan keiın de söz etılgen joq. Tek türlı ensiklopediiada tam-tūm aqparat qana boldy. Jas zertteuşı, jazuşy Elmira İbraevanyŋ eŋbegı osy olqylyqtyŋ ornyn toltyrdy deuge tolyq negız bar.
Maiaş SÄLIMQYZY, alaş qairatkerınıŋ ūrpaǧy:
Menıŋ bala künımnen esımde qalǧany Janūzaq ata jaiynda bızdıŋ otbasymyzda äsırese, ülkender jaǧy auyz aşpauǧa tyrysatyn. Aitylsa da, sybyrlap qana ürke aityluşy edı. Anam ömır boiy äskeri kiım kigen adamdardy körse tūla boiy tıtırkenıp, qorqyp öttı.
Janūzaq atam qolyna qalamyn erte alǧan, şyǧarmaşylyqpen 12-14 jasynan bastap ainalysqan desedı.
Bız Janūzaq Jänıbekovtıŋ üş qyzynan taraǧan ūrpaqtary qalamger atamyz turaly köp närse bılmei östık. Keiınnen tynyştyq zaman ornaǧanda anamyz äkesı jaiynda keibır uaqiǧalardy esıne alyp, äŋgımelep beruşı edı. Janūzaq atany 1936 jyly 28 şıldede NKVD-lyqtar saǧat tüngı 3-tıŋ kezınde kelıp, üstındegı jatarda kier kiımımen tūtqyndap alyp ketken eken. Būl Stepniak qalasynda edı. Köp ūzamai naǧaşymyz kelıp, NKVD-lyqtar Märiiam äjenı (Janūzaq atanyŋ jary) jäne üş qyzyn kelıp alyp ketetının, Märiiam äjenı «halyq jauynyŋ» äielderın tūtqyndaityn lagerge, üş qyzyn jan-jaqtaǧy balalar üiıne taratyp jıberetının aitypty. Sonymen, bır tünnıŋ ışınde qaşuǧa bel buyp, naǧaşymyz Märiiam äje men qyzdaryn arbanyŋ üstıne tızıp jatqyzyp, üstıne şöp üiıp, tünımen jürıp otyrǧan, al kündız tau-tas saǧalap tyǧylyp jatypty. Kün-tün ötıp, Petropavlǧa jetken, osy qalada Janūzaq ata tūtqynda eken. Biık qaqpa, qaqpanyŋ üstıŋgı jaǧy bırneşe oram tıkenektı temırmen taǧy qorşalǧan. Sonyŋ arǧy betınde – bızdıŋ Janūzaq ata. Syldyrlaǧan köp şynjyr dausy estılgen kezde Märiiam äje qaqpaǧa jaqyndaidy. Būl tūtqyndardyŋ türme aulasyna seruenge şyǧatyn kezı eken. Ekı kışı qyzyn ekı iyǧyna tūrǧyzyp, Märiiam äje qyzdaryna äkelerın körsetuge ūmtylady. Osy kezde türme qarauyldary myltyqtyŋ dümımen äieldı keudesınen nūqyp, aulaq quady.
Janūzaq Jänıbekovke «kontrrevoliusiialyq ūiymnyŋ müşesı bolǧan, keŋes ökımetıne qarsy ügıtpen şūǧyldandy» degen aiyp taǧylyp, Soltüstık Qazaqstan oblysy boiynşa NKVD basqarmasy «üştıgınıŋ» №6 qaulysymen 1937 jyly 13 qyrküiekte 58-10, 58-11-baptary boiynşa atu jazasyna kesılgen.
«Halyq jauynyŋ» otbasy būl qalada köp tūraqtamai oŋtüstıkke auady. Qyzdary eseigennen soŋ ne tūraqty jūmysqa qabyldanbai, ne qoǧamdyq şaralarǧa aralasa almai, şettetılıp qala berdı.
Ūrpaqtaryn qatty jabyrqatatyn jai – atanyŋ qai jerge jerlengenı jönınde bır derek kezdestıre almadyq. Degenmen, jüielı zertteu jūmysynyŋ qolǧa alynǧany quantady.
