ABAIDY TANYP BOLDYQ PA?

QAZAQ ÄDEBİETINIŊ IRGELI SALASYNYŊ BIRI – ABAITANU ǦYLYMY BÜGINGI TAŊDA JAŊA PAIYMDAULAR TŪRǦYSYNAN JAN-JAQTY ZERTTEULERGE ZÄRU. ÄRİNE, QAZAQ MEMLEKETI ÖZ TÄUELSIZDIGIN ALǦAN KÜNDERDEN BASTAP, ABAITANU ǦYLYMY DA TÄUELSIZ OILARǦA TOLY BIRAZ EŊBEKTERMEN TOLYQTY. DEGENMEN, BŪL TÄUELSIZ ÄDEBİETTIŊ KEIINGI ON-ON BES JYLDAǦY ALǦAŞQY QADAMDARY ǦANA DEUGE BOLADY. 

 Abaitanu ǧylymyndaǧy bügınde kökeikestı bo­lyp otyrǧan mäseleler ne degen kezde, keŋes zamanyn­da öz därejesınde aitylmai, ǧalymdarymyz aita almai kelgen dünielerge baryp tıreletını anyq. Abaidy tanudaǧy sondai özektı mäselelerdıŋ bırı ol – kemeŋger aqynnyŋ ortasy, ädebi ainalasy turaly söz. Töl ädebietımızdıŋ tarihyn jaŋaşa zerdeleuge mümkındık tuǧan bügıngı täuelsız közqarastar tynysy qandai da bır söz zergerın onyŋ ädebi or­tasymen, ainalasymen baila­nysta qarauǧa jol aşyp otyr. Abaidyŋ ädebi ortasy degende ony aqyndyq önerge baulyǧan, ruhani ösu jolynda temırqazyq baǧdar bola bılgen aqyn-jyraulardy, bi-şeşenderdı, keiınnen naǧyz aqyndyq kemelıne jetken tūlǧanyŋ önerıne susyndap, ädebiettegı dästürın jalǧastyrǧan aqyn şäkırtterın, onyŋ mūrasyn halyqqa nasihattaǧan önerpaz bu­yndy aitamyz. Ädebi orta ūǧymyn meilınşe keŋ tūrǧyda alu da bar. Ol ölşemge salsaq, aqynǧa äser etken ruhani qainar közderge ūlasatyn alǧyşarttardy esepke alamyz. Būl tūrǧyda ädebi ortany abai­tanuşy ǧalymdar atap körsetetın aqynǧa äser etken şyǧys, ba­tys jäne qazaqtyŋ töl ädebietı siiaqty ruhani qainar közderımen bailanysta qarauǧa bolady. Osy­laişa ädebi ortanyŋ qūlaşyn keŋeitıp, aqyn susyndaǧan ädebi derekközderge qatystylyǧyn eskersek, Abaidyŋ kıtaphanasy degen taqyryptyŋ da ädebi or­tamen bölınbes bırlıkte ekenın aŋǧaru qiyn emes. Ädebi orta tek özıne yqpal etken ılgerıdegı ädebietpen ǧana şektelmeidı, endı aqynnyŋ özgege bergen närı degen tūsta qazaq ädebietındegı ülken arna – Abaidyŋ ädebiettegı dästürı mäselesın qosa qamtidy. Şartty türde osyndai keŋ auqymdy qamtityn Abaidyŋ ädebi ortasyn naqtylap, taryltyp aqynnyŋ ainalasy, iaǧni Abaimen tıkelei qarym-qatynasta, ädebi bailanysta bolǧan aǧa buyn, zamandas söz zergerlerı – aqyn-jyraular, bi-şeşender jäne keiıngı aqynnyŋ tıkelei tärbiesın körgen aqyn şäkırtterımen şektep, şeŋberlep qarastyru abaitanu ǧylymynyŋ kökeikestı mäselelerınıŋ bırınen sanalmaq. Būl M.Äuezov sözımen aitqanda «bergıler jäne däl ai­nalasy».

Däl osy tūrǧydan alǧanda, ädebi orta ūǧymy kez kelgen ädebiet ökılınıŋ, onyŋ şyǧarmaşylyq jolynyŋ qalyptasuynda aitarlyqtai röl atqaratyn ösken orta, iaǧni tuǧan jer, tuǧan ölke de­gen ūǧymdarmen de asa jaqyn keletının eskergen jön. Tuǧan topyraqtyŋ qasietı qalamger ataulynyŋ kındıgın özınen bır sät ajyratpai, onyŋ şyǧarmaşylyq jolyna tabiǧi boiauyn sıŋdırer üzılmes jelı bop tartylady. Kındık qany tamǧan tuǧan jer adam bolmysynyŋ qalyptasuyna öz äserın tigızerı anyq bolsa, ruhani düniege ūmtylysy erekşe önerge jaqyn jandardyŋ tabiǧaty sol tuǧan topyraqtyŋ qūnaryna da täueldı.

Abai ömır sürgen däuırdegı älı de jazba poeziiasy qalypty jolǧa tüse qoimaǧan köşpelı eldıŋ ädebietın söz etkende, aişyqty mäselenıŋ bırı retınde belgılı bır aimaqtyŋ ädebietın, ondaǧy ädebi ortanyŋ rölın basa körsetsek, eŋ aldymen ūlttyq ädebietımızdıŋ sol uaqyttaǧy damu joldaryn aiqyndauǧa septıgın tigızerı anyq. Aqyndy qorşaǧan ädebi orta, onyŋ ışınde tıkelei qarym-qatynasta bolǧan ainala­sy turaly aitqanda batys, orys ädebiettanu ǧylymy «kontaktnye otnoşeniia» degen mäselege köŋıl qoiǧan. Maǧynasyn qazaqşalasaq – bır-bırıne jolyǧyp, tüiısıp baryp ädebi bailanysqa tüsu. F.Dostoevskii men V.Solovev, L.Tolstoi men D.Mamin-Sibiriak syndy jazuşylar arasyndaǧy ädebi bailanysty osy tūrǧydan qarastyrǧan eŋbekter de bar. Būl tūrǧydan N.Pruskovtyŋ «İsto­riko-sravnitelnyi analiz pro­izvedenii hudojestvennoi li­teratury» (Leningrad, 1974) degen eŋbegın atauǧa bolady. De­mek, ädebi orta degende aqynnyŋ tuyp-ösken ortasy, aimaǧy de­gen mäselenı eŋ bırınşı orynǧa qoiuymyz kerek. Aqyndyqqa köterılu jolynda öz auylynyŋ, ölkesınıŋ ädebiet ökılderınen qūnar jinasa, tolysyp, kemelıne kelgen şaqta da aldymen öz ai­nalasyna ruhani närın septı. Sol sebeptı de Abaidyŋ ädebi ortasy turaly sözdıŋ bısmilläsı onyŋ ainalasynan bastaluy zaŋdy. A.Qūnanbaiūly Ertıs boiyndaǧy Semei şahary men Şyŋǧystau aralyǧynda ǧūmyr keştı. Es bılıp, aqyl toqtatqan şaqqa deiın öleŋ-sözdıŋ, aqyndyqtyŋ älıppesın Abai öz äuletınen, maŋaiyndaǧy ülkendı-kışılı aqyndar men bi-şeşenderden üirendı. Däl osy Şyŋǧystaudyŋ bauyrynan şyqpai otyryp, qazaq öleŋın şyrqau biıkke aspandatsa, sol öleŋ-sözge alǧaş baulyǧan ädebi ortanyŋ orny airyqşa. Keiınnen aqynnyŋ maŋaiyna söz ūǧarlyq önerlı top üiırılse, olar da sol öŋırdıŋ jas örenderı-tın. Demek, qazaq ädebietınde keŋınen qanat jaiǧan Abai dästürınıŋ būlaq közı aldymen osy aqyn ainalasyna şoǧyrlanǧan aqyndardan bastau alady. Al, Abaidyŋ ädebiettegı dästürınıŋ qazaq dalasynda keŋınen sipat aluy aqyn dünieden ötkennen keiın baryp jüzege asty. Jasyratyny joq, közı tırısınde Abaidy jaŋaǧy özı ömır sürgen ölkesınen basqa alystyŋ qazaǧy tanymady. «Bızdıŋ jūrt älı künge şeiın mädeniet basqyşynyŋ eŋ tömenıne aiaq basa almai tūr. Qazaq ädebietınıŋ atasy hakımınde tarihta aty altynmen jazylarlyq Abai Şyŋǧys tauynda 60 jyldyq ömırın ötkızıp, sol Şyŋǧys tau­ynda öldı. Tuǧanyn, jasaǧanyn, ölgenın öz elı Tobyqtydan basqa qalyŋ qazaqtyŋ köp jerı bılmei de qaldy», -dep qynjyla jazǧan M.Dulatovtyŋ sözı – aşy şyndyq. Däl osyndai pıkırdı Şäkärım de bıldırgen bolatyn.

Keŋestık kezeŋde abaitanu salasynyŋ «qoǧamǧa jat» sanalǧan salasynyŋ bırı – Abai mektebı. «Abaidyŋ aqyndyq mektebı» kon­sepsiiasyn M.Äuezov ūsyndy. Älem ädebietı boiynşa ädebiettanu ǧylymynda «mektep» terminı bar. Naqty «ädebi mekteptıŋ» anyqtamasy bolmaǧanmen, būl ūǧym batys pen orys ädebietınde ädebi aǧym, ädebi üiırme, ädebi top degendermen almastyryla aityla beredı. Äsılı, ädebi mektep – bır közqarastaǧy, bır baǧytta şyǧarmalar jazatyn, arman-mūrattary ortaq qalamgerlerdıŋ basyn qūraityn ūǧym. Köbınıŋ bastauşysy, iaǧni sol mekteptı qūruşy ūstazy bolyp, qalǧany şäkırt sanalady. Bıraq, batys ädebiettanuyndaǧy mektep ataulynyŋ qai-qaisysynda da ūstaz ben şäkırt arasyndaǧy bailanys naqty aitylmaidy da, ädebiettegı aǧymǧa qarai auyp ketedı.

Al, Abai dästürı – bız söz etıp otyrǧan aqyndyq mekteptı de ışıne syiǧyzyp jıberetın keŋ ūǧym. Abai dästürı onyŋ qasynda jürgen şäkırtterımen şektelmeidı. Qazaq ädebietındegı Abaidan keiıngı körnektı tūlǧalardyŋ barlyǧy dästür jalǧastyruşylar desek, S.Toraiǧyrov, M.Jūmabaev, A.Baitūrsynov, M.Dulatov, S.Seifullin, I.Jansügırov, B.Mailin syndy ädebiet qairatkerlerı osy lektıŋ aldyŋǧy tolqyny ǧana. De­mek, keŋ maǧynada alǧanda dästür jalǧastyruşylardyŋ bärı derlık Abaidyŋ aqyndyq mektebınıŋ ökılderı bolyp tabylady. Alai­da, Abaidyŋ aqyndyq mektebı degen ūǧymdy naqtylap, onyŋ maŋaiyndaǧy aqyn şäkırtterımen bailanysyn alyp qarastyrǧanda, aqyndyq dästürden de basqa, ūstaz ben şäkırt arasyndaǧy kündelıktı qarym-qatynastardyŋ naqtyly körınısterı boi körsetedı. Iаǧni, Abai poeziiasynyŋ keiıngıge äser-yqpaly degen mäseleden basqa, Abaidyŋ tıkelei tärbiesı, ūstazdyq ūlaǧaty, tıptı onyŋ öleŋ jazuǧa baulu, üiretu qareketterı aiqyndaldy.

1950 jyldardaǧy «Abaida mek­tep bolǧan ba, joq pa?» degen daudyŋ tuuyna aqyndyq mektep mäselesıne qatysty naqty mejenıŋ joqtyǧy da sebep boldy. Sonyŋ saldary­nan bıreulerı Abai mektebın tar maǧynada, iaǧni ainalasyndaǧy aqyn şäkırtterımen şektese, ekınşı zertteuşıler toby mektep maǧynasyn keŋeitıp, onyŋ aiasy­na dästür jalǧastyruşylardyŋ barlyǧyn kırgızdı. Abaidyŋ tıkelei tärbiesın körgen maŋaiyndaǧy aqyn şäkırtterdıŋ bärı derlık keŋestık ideologiianyŋ jalasy­na ūşyrap, ädebiet tarihynan alastatylǧannan keiın, Abai şäkırtterı, Abai mektebı degen ūǧymdar dästür jalǧastyruşylar degen taqyryptyŋ aiasyna sıŋıp kettı. Negızınen, Abaidyŋ aqyndyq mektebı mäselesın söz etkende Abai men onyŋ tıkelei tärbiesınde bolǧan aqyn şäkırtter arasyndaǧy bailanys bır bölek,

kemeŋger aqynnyŋ ädebiettegı dästürı, iaǧni Abai dästürın jalǧastyruşylar jeke taqyryp retınde qarastyrylǧanda ǧana Abaidyŋ ūstazdyq qareketı men jalpy aqyndyq önerınıŋ keiıngı ädebietke äserı degen mäselelerdı ajyratuǧa mümkındık tuady.

Keŋestık saiasattyŋ saldarynan abaitanu ǧylymynda erıksız nazar­dan tys qalyp, tıptı küşpen basy­lyp, erkın zerttelu mümkındıgınen aiyrylǧan sala Abaidyŋ ortasy desek, «sosialistık» dep atalatyn qoǧamda aqyndy öz ortasy­nan, ädebi ainalasynan ajyratyp alu maqsatty türde ıske asy­ryldy. Aldymen Abaidyŋ özı «şynjyr balaq, şūbar tös» Qūnanbai balasy bolǧany üşın ǧana keŋestık ädebietke jaqpady. «Bai balasynyŋ» aqyndyq qūdıretınen mın tappaǧan taptyq ideologiia, onyŋ jeke basynan syrǧyp, ainalasyn bopsalauǧa köştı. Aqynnyŋ ömır sürgen or­tasy – «eskışıl», äkesı – bai-şonjar, maŋaiyndaǧy aqyn-jyraular mūrasy «sosialistık talaptardan ada» bolǧan sebeptı, Abai maqsatty türde ädebi or­tasynan jyraqtalyp, oqşaulana berdı. Aqynnyŋ ädebi mūrasy «ädebiettıŋ taptyǧy» degen qalypqa yŋǧailanyp, «kedeişıl», kerek deseŋız «bolşevik» Abai öz ortasyna qarsy qoiyla tanyldy. Abaiǧa erekşe yqpal etken şyǧys ädebietı turaly asa az aitylyp, aqynnyŋ «şyǧysym batys bop kettı» degen sözı je­leu etılıp, «onyŋ elden asyryp dana qylǧan orystyŋ ziialylary» degen tüsınık sanamyzǧa sıŋırıldı. Orys ziialylary, onyŋ ışınde E.Mihaelis, N.Dolgopolov siiaqty zamandastarynyŋ Abaiǧa, onyŋ orys ädebietın meŋgeruge tigızgen qolǧabysyn joqqa şyǧaruǧa bolmaidy. Sol siiaqty orys ädebietınıŋ, onyŋ körnektı ökılderınıŋ de Abaiǧa bergenı öte mol. Äitse de, Abaiǧa äser etken qordy sanamalaǧanda töl ädebiet, onyŋ ışınde aqynmen tıkelei qarym-qatynasta bolyp, janasa äser etken ortanyŋ rölın ekınşı qatarǧa ysyra beruge kelmes. Abaidyŋ zamanynan asyp tuǧan kemeldıgı eŋ aldymen, äkenıŋ qany, ananyŋ sütımen boiǧa daryǧan qūt, tuǧan topyraqtyŋ qasietınen. Ekınşı, tal besıkten äjenıŋ äldiımen, atanyŋ älqissasymen jadyǧa jattalǧan qazaqtyŋ asyl sözı, dombyranyŋ küiı, qobyzdyŋ ünımen jürekke tūnǧan töl öner «qazaqta qara sözge des bermegen» Abaidy aqyn etıp qalyptastyrdy. Kezınde M.Äuezov atap körsetetın Abaidyŋ alǧan qorynyŋ ışındegı eŋ moly – qazaqtyŋ halyq ädebietı ekendıgın eskersek, osy bır sala – zamannyŋ qaqpaqylyna tüsıp, abaitanudyŋ zerttelmei jatqan eŋ bır osal tūsy bop qaldy.

Keŋestık jüienıŋ abaitanuǧa kesırı tigen köleŋkelı tūsynyŋ bolǧanyn eskersek, sol kezde Abaidyŋ töl ädebietke, qazaqtyŋ aqyny men jyrauyna, tıptı bükıl qazaq halqyna qarsy qoiylǧanyn bügın joqqa şyǧara almaimyz. Aqynnyŋ aşy sözınıŋ astaryna üŋılmei, Būhar, Şortanbai, Du­lattardy Abai sözımen tūqyrtyp, «eskı bi» men «eskı aqyndardyŋ» mūrasyn kereksız etkenımız keşegımen kettı. Jaŋaşa poeziiaǧa qūlaş ūryp, estetikalyq talǧam tūrǧysynan örkeştı degen öleŋ ielerın synaǧan Abai men onyŋ özıne deiıngı ädebiet arasyna sol tūsta syna qaǧyldy. Sonyŋ sal­darynan Abaiǧa deiıngı ädebiet joqtyŋ qasy esebınde bolyp, tıptı «qazaqtyŋ ädebi tılı Abaidan bastalady» degen pıkırlerge deiın aityldy.

Abaidyŋ aldyndaǧy ädebiet osylaişa bır yŋǧaily bolǧannan soŋ, abaitanuǧa kezektı bır ädebi şabuyl bastaldy. Älem ädebietınde jalpy aǧym-baǧyttyŋ aiasynda qoldanylatyn «mek­tep» ūǧymynyŋ bır ǧana adamǧa qatysty aityluy keŋestık qazaq ädebiettanuynda ülken dau tuǧyzdy. Nätijesınde, maŋaiyna aqyn, änşı, muzykant, ertegışı siiaqty aluan önerdı üirenuge qūlşynys bıldırgen jastardy jiyp, baulyǧan ūstaz Abaidyŋ taǧlymdyq, tärbielık qareketı tūmşalanyp, aqyn şäkırtterı şetınen «kertartpa», «eskışıl» dep tanylyp ädebietten alasta­tyldy, közı tırılerı «halyq jauy» bolyp quǧyndaldy.

Abaidyŋ ainalasyndaǧy ädebiet ökılderı turaly bıraz zertteu­ler jazyldy, aqyn şäkırtterdıŋ mūralary jinaq bolyp şyqty de­sek, endıgı mındet – sol eŋbekterden ädebi orta taqyrybynyŋ jıgın tabu. Mäselen, Qūnanbaidy aqtap alu az, endı onyŋ Abaiǧa yqpalyn, äke men bala arasyndaǧy ruhani bailanystardyŋ közın arşu mındetı tūr. Sol siiaqty Abaidyŋ aldyndaǧy aǧa buyn aqyndardyŋ bailanysy, qarym-qatynasy, jas Abaiǧa körsetken önegesı turasyn­da tolaiym pıkır aitu da – bügıngı zertteulerdıŋ mındetı.

Abai dästürı degen zor arnanyŋ mändı salasy – Abai mektebın söz etkende, ūstaz ben onyŋ şäkırtterı arasyndaǧy baila­nysty tek olardyŋ poeziiadaǧy sabaqtastyǧymen şektep qoiu az. Būl mäselede tūrmystyq qatynastardan bastap, öleŋ üirenu qaǧidalary, taqyryp taŋdau, ömırge kelgen şyǧarmalardy ädebi ortada synnan ötkızu siiaqty qarekettermen jalǧasyp, odan tuyn­daityn ūjymdyq ädebi prosess siiaqty qūbylystardyŋ syryna üŋılgende ǧana ädebi mekteptıŋ mänı aiqyndala tüspek. Aqyndyq mektep degende, eŋ aldymen, sol mekteptı qalyptastyruşy Abaidyŋ rölın, ūstazdyq qareketın aiqyndap körsetu şart. Onyŋ ädebiettegı jolyn jalǧastyruşy aqyn şäkırtterdıŋ ädebi mūrasyna üŋıle otyryp, är qyrynan ta­nyp, olardyŋ Abai dästürın jalǧastyruşy ǧana emes, sol dästürdı özderınşe damyta bılgen daralyq sipattaryn saralaǧanda baryp Abai mektebınıŋ qazaq ädebietındegı orny aiqyndala tüspek. Tek qana aqyn emes, änşı, muzykant, ertegışı, doibyşy siiaqty segız qyrly önerpazdardy qasyna jiǧan Abaidyŋ ainalasyna qazaq mädenietı men önerıne qosqan ülesı tūrǧysynan baǧa berılgen uaqytta Abai ortasynyŋ anyq deŋgeiı anyqtalmaq.

Eluınşı jyldary «Abaidyŋ ädebi mektebı» konsepsiiasynyŋ ziiandy dep tanylyp, ädebiet tarihynan alastatyluynyŋ bır sebebı «mektep» degen ūǧymnyŋ özı ärtürlı maǧynada qarastyrylǧandyǧynda jatyr. Q.Mūhamedhanūly dissertasiiasynyŋ taqyryby ǧana emes, jalpy «Abai mektebı» degen atau tüp-tamyrymen özgertılıp, Abaidyŋ ūstazdyq qyry kölegeilendı.

Saiasi qysymnyŋ saldarynan Abaidyŋ şäkırtterınıŋ mūrasyn ǧylymda qorǧauyna mümkındık ala almaǧan Q.Mūhamedhanūly 1959 jyly dissertasiiasynyŋ atyn ǧana emes, ideiasyn özgertuge tura keldı. Abai şäkırtterı degen ūǧym erıksız aqynnyŋ töŋıregındegı aqyndar dep auystyryl­dy. 1951 jäne 1959 jylǧy ekı dissertasiianyŋ qūrylymynda aitarlyqtai özgeşelıkter bar. Saiasi synnyŋ saldarynan keiıngı eŋbek bıraz qysqarǧan. Aldyŋǧysynda Tūraǧūldyŋ aty atalmasa da bırneşe öleŋderı men audarmalaryna şolu jasalsa, keiıngı dissertasiiada ol joq. 1951 jylǧy eŋbektegı daudyŋ ülkenı Kökbai Janataiūlyna, onyŋ «atyşuly» «Sabalaq» dasta­nyna bailanysty bolǧandyqtan, Abaidyŋ qasynda 25 jyl dos bolǧan, talantty aqyn Kökbai da keiıngı eŋbegıne enbei qaldy. Söitıp, Şäkärımsız, Kökbai men Tūraǧūlsyz, al bar aqyndardyŋ özı tek «sovettık şeŋberge» siiatyn şyǧarmalary arqyly tanylyp, bır sözben aitqanda, qūiryq-jaly küzelıp, Abai mektebı ǧylymda qorǧalyp şyqty.

Abai mektebımen qosa M.Äuezovtıŋ 1950 jyly jariialanǧan «Aqyn aǧa» romany da synǧa ūşyrap, jaryqqa şyqpai jatyp joiyldy. Abai mektebı taqyryby «Aqyn aǧa» romanynyŋ negızgı arqauy bolǧandyǧyn sol kezdegı qyraǧy senzura qalt jıbermedı. «Aqyn aǧanyŋ» bar kınäsı Abaidyŋ ūstazdyq qūdıretın paş etıp, aqyn şäkırtterınıŋ beinesın şyndyqqa janasym­dy beineleuınde. «Aqyn aǧa» tärkılengenmen ūly epopeianyŋ aiaqsyz qaluy M.Äuezov üşın de, qazaq ädebietı üşın de ülken qasıret edı. Äuezovke taǧy amaldauǧa, dälırek aitqanda «sosrealizmnıŋ» yŋǧaiyna boisūnuǧa tura keldı. Keiıngı şyqqan «Abai jolynyŋ» törtınşı kıtabynda sättı tolyqtyrular boldy degenımızben, «Aqyn aǧadaǧy» negızgı ideia – Abaidyŋ aqyndyq mektebı kömeskılenıp qaldy. Mäselen, romanǧa arqau bolatyn Kökbaidyŋ, Ärıptıŋ öleŋderı erıksız enbei qaldy. Äsırese, Kökbai beinesı qatty zardap şektı.

Basqasyn bylai qoiǧanda Abaidyŋ eŋ körnektı aqyn şäkırtı, ärı tuysy Şäkärımsız Abai turaly roman jazu – joqtan bar jasaumen bara-bar edı. Şūbar – Şäkärım – Därmen. Būl üştık Äuezovtıŋ saiasi talapqa qarsy jasaǧan ai­lasy edı. Kökıregı oiau oqyrman Därmennen Şäkärımdı tapty. Al, saiasi tanymnyŋ qajettılıgı üşın Şūbardyŋ prototipı – Şäkärım. Äuezovke osylai amaldauǧa tura keldı. Ömırde Qūnanbai tuystarynyŋ ışınde Şūbar degen adamnyŋ bolǧany da ras. Abai elınıŋ şejıreşısı B.İsabaevtyŋ aitu­ynşa: «Öskenbaidyŋ ör toqaly Taŋşolpannan Şūbar, Eleusız, Tıleuberdı tuady» (Ūlylar mekenı. – Novosibirsk, 2001). Äitse de, Äuezovtıŋ somdaǧany būl Şūbar emes. Epopeiadaǧy Şūbar beinesı – taǧy da qaitalaimyz, Äuezovtıŋ saiasatqa tosqan qalqany.

Romanda Abaidyŋ aqyn balalary Maǧauiia, Aqylbai, Tūraǧūldardyŋ beinelerı saiasi synnyŋ uysynan şyǧa almady. Äigerımnıŋ köŋıl-küiıne ǧana qatysty aty atalyp qana qalǧan omyraudaǧy ekı jasar Tūraǧūldy qūbyjyq körıp, «keŋes ökımetıne qarsy tabandy türde küresken, asa ırı feodal, halyq jauy Tūraş süisıne suretteledı» degen soraqy syn Tūraǧūldyŋ atyn «Abai jolynan» müldem syzǧyzyp tastady. Bır sözben aitqanda ūly jazuşynyŋ däuırnamalyq tuyndy­synda eŋ negızgı taqyrypqa ainala­tyn, ainaluǧa tiıs bolǧan Abaidyŋ aqyndyq mektebı totalitarlyq jüienıŋ qūrbandyǧyna şalyndy. Eŋ bastysy Abai beinesı arqyly ūly epopeiany düniege äkelu üşın Äuezov köp tarihi tūlǧalarmen qatar Abai şäkırtterın de qūrbandyqqa şaldy. Şäkärım, Kökbai, Ärıp aqyndardy keŋestık saiasat qajetsıngen mejeden ǧana körsete aldy. Söitse de, jazuşy öz şeberlıgın saiasi synnyŋ qylbūrauyna tosqauyl ete bıldı. Romanda Abaidyŋ aqyndyq mektebı turaly söz bolmaǧanymen, şyǧarmaǧa üŋılseŋız aqyndyq mektep ideiasy bar. Būdan keŋestık ideologiianyŋ Abai mektebıne degen qarsylyǧy tek ǧylymi eŋbekterge ǧana emes, M.Äuezovtıŋ körkem şyǧarmasyna da qanşalyqty qasıret äkelgenın baiqauǧa bolady.

Bauyrjan ERDEMBEKOV, f.ǧ.d., professor,S.Amanjolov atyndaǧy Şyǧys Qazaqstan memlekettık universitetınıŋ prorektory