Abylaidyŋ atasy «Qanışer Abylai» turaly äŋgıme
Abylaidyŋ atasy äuel basta «Abylai-Jolbarys» atanǧan, onyŋ «qanışer» atanuyna, şejıre derekterıne qaraǧanda, Qaiyp handy öltıruı sebep bolǧan. Qaiyp ta Esım hannyŋ tūqymy. Nasaby: Esım han, odan Syrdaq sūltan, odan Qysyrau-Datqy, odan Qaiyp han. Qaiyp han Äz Täukenıŋ janynda jürıp köterılgen sūltandardyŋ bırı. 1715 jyldyŋ jazynda Äz Täuke han qaitys bolǧany derekterden belgılı. Osydan keiın ūly hanǧa as berılıp, el aǧalary endı ülken handyqqa Qaiypty dūrys köredı. 1715 jyly Reseige, Türkiiaǧa, Būharǧa attanǧan qazaq elşılerı Qazaq ordasynda han taǧyna Qaiyptyŋ otyrǧanyn rastaidy. Qazaq mūragerlık tärtıbı boiynşa bilık aǧadan ınıge ötedı. Bıraq Qaiyp özıne jüktelgen mındettı oryndai almady, bilık jüiesı älsıredı. 1717 jyly Aiagöz özenı boiynda Qaiyp han men Äbılqaiyr sūltan otyz myŋ qoldy bastap baryp qalmaqtan oŋbai jeŋıldı. Qaiyp Türkıstanǧa ekı nökerımen qaşyp keldı, odan keiın qalmaqtar dändep Arys, Bögen, Şaian özenderıne deiın kelıp qazaqty taǧy da jaulady. Keibır derekterge qaraǧanda han bilıgın bosatyp alǧan Qaiyp Resei kömegıne arqa süienbekşı bolady. 1716 jyly Tobyl qalasyna kelgen Qaiyp hannyŋ elşılerı Baidäulet pen Bekbolat eger orys äskerlerı qoldasa 30 myŋ äskermen qalmaqty şabuǧa daiyn ekenın jetkızedı. Menıŋ oiymşa osy kezdesuden keiın Türkıstanǧa kelgen Nikita Belousov elşılıgı Qaiypty kömektıŋ bolatynyna ümıttendırgen siiaqty. Basqaşa Qaiyptyŋ 1717 jyly qalmaqty Jetısudan bastap şappai, Balqaşty ainalyp baryp Aiagöz tübınen ızdeuı tüsnıksız bolyp qala bermek.
Ekınşıden, qalmaqpen soǧystaǧy jeŋılısterden keiın eldıŋ bırazy Qaiypty tastap Türkıstannan Arqaǧa qarai köşedı. Būl da qazaq dästürınde bar. Elmen sanaspaǧan handardy tastap köşıp ketu būryn da bolǧan, bıraq būl joly Qaiyp Qazan gubernatory Petr Saltykovqa «ot takogo kalmyskogo razoreniia ostalnye uhodsy prijalis k Vaşemu vladeniiu, i oni bednye i ubogie liudi…popadutsia k vam v ruki, i ih prikajite kaznit smertiiu bez ostatku…» dep jazady. Ärine, būl hattardyŋ mazmūny han saraiyndaǧy adamdar arqyly Qaiypqa narazy topqa bırden jetkenı anyq. Osylaişa 1718 jyly Abylai-Jolbarys Orta jüz batyrlarynyŋ qoldauymen Qaiypty Türkıstanda öltıredı de «Qanışer Abylai» atanady. Ekeuınıŋ arasynda bas arazdyq būryn bolmaǧan. 1717 jyly Türkıstanǧa Qazannan kelgen F.Jilin bastaǧan elşılık Abylai sūltannyŋ üstınen aryz aitady. Elşı aryz jazǧanda «Qarnaq qalasynda Qaiyp hannyŋ ınısı Abylai sūltan üş myltyqty oq därısımen alyp qoidy» deidı. Qarnaq qalaşyǧynda Türkıstanǧa kelgen elşılıkterdıŋ adamdary ornalasady. Türkıstan men Qarnaq arasy 25 şaqyrymdai. Qazaq saiasi ömırınde öz hanyn öltıru öte sirek bolatyn oqiǧa, köşıp ketu t.b. bolǧan. Sol sebeptı Qanışer Abylaiǧa Syrdaq sūltannan taraityn töreler de, Salqam Jäŋgırdıŋ özge tūqymy da t.b. narazy bolady. Qazaq ortasynda būdan ärı qalu qauıptı bolǧandyqtan Qanışer Abylai özınıŋ janyndaǧy töleŋgıtterımen, otbasyn alyp Ürgenışke Hiua handyǧyna qarai ketedı.
Jolbarys Abylai – HVII ǧ.soŋy men HVIII ǧ. basynda Qazaq handyǧynyŋ ışkı jäne syrtqy saiasi ömırınde äjepteuır oryn alatyn sūltandardyŋ bırı. Onyŋ nasaby Joşy tūqymynan, iaǧni qazaq handary şyqqan altyn özekpen jalǧasady. Qazaq handyǧyn qūruşylardyŋ bırı Orys han şöberesı Kışı Jänıbektıŋ toǧyz ūly bolǧan, sonyŋ bırı Jädık. Jädıktıŋ ūly Şyǧaidan bastap Qazaq handyǧynyŋ ülken handary osy Jädık tūqymynan sailanyp otyrdy.
Şyǧaidan Esım, odan Salqam Jäŋgır, odan Äz Täuke men Uäli-Baqy. Osy Uäli-Baqy derekterde «Abaq», «Aula» ataularymen kezdesedı de bızdıŋ tarihşylardy şatastyrady. Uäli-Baqy Äz Täuke hanmen aǧaly-ınılı tuys, äkelerı bır, analary bölek. Mäşhür «Salqam Jäŋgırdıŋ ekınşı qatyny-Ǧaişa hanym-Qataǧannyŋ hany Tūrsynnyŋ qyzy. Mūnan tuǧan –Uälibaqy» deidı. Uäli-Baqydan «Qanışer» atanǧan Abylai sūltan, odan Körkem Uäli, odan Äbılmansūr, iaǧni özımızdıŋ Abylai tuady.
Oraz atalyq – Abylaidyŋ tärbieşısı
Oraz atalyq Qanışer Abylai tūsynan bastap osy äuletke qyzmet jasaǧan tūlǧalardyŋ bırı. Keiın Körkem Uälige qamqor bolyp, ol Ürgenışte ölgende onyŋ balasy, özınıŋ tärbiesındegı Äbılmansūrdy alyp qaşyp Qazaq Ordasyna keledı. Men Kökşetau maŋynda eskı sözden habary bar qariialarmen osy taqyrypta äŋgımelestım, bärı de Oraz atalyqty «jaugerşılıkte Abylaidy jeroşaqqa tyǧyp aman alyp qalǧan» deidı. Qazaqtyŋ tarihi romandarynda Oraz atalyqty Abylai öltırgen-mys degen äŋgıme bar, būl eşqandai şyndyqqa sai kelmeidı.
«Atalyq» degen söz sol zamanda biık lauazym, memlekettık qyzmetker. Şeşıp aitsaq, atalyq-handardyŋ aqylşysy, elşılık qyzmet atqaruşy, hanzadalardyŋ tärbieşısı. Özı üşın janyn qiyp, etekten qan keşıp Ürgenıştegı qyrǧynnan alyp qaşyp kelgen qamqoryn, aqylşysyn Äbılmansūr qalai öltıredı ? Būl jazuşylardyŋ keide bır qiialǧa berılıp, küştı obraz jasau maqsatynan şyqqan joramal. Oraz atalyq jasy jetıp Kökşetauda, han ordasy atanǧan Qyzylaǧaştan 15 şaqyrym jerde öz auylynda, bala-şaǧasynyŋ aldynda qaitys bolady. Ertede ol jer «Orazbūlaq», «Atalyqtyŋ auyly» atalǧan eken, qazırgı uaqytta «Qarabauyr» atanady. Izdegen adam bolsa Burabaidan tym alys emes, taudyŋ terıskei jaǧyna assaŋyz 20-25 şaqyrym. Abylaidyŋ tūqymy «Babamnyŋ auyly», «Babamnyŋ jūraǧaty» dep asa qasterlese kerek. Būl syi Abylai tūsynan bastalyp Keŋes ükımetı ornaǧanǧa deiın jalǧasqan.
Osyǧan bailanysty bır mäselenı aşyp aitpasaq bolmaidy. Qazaq memlekettık-saiasi qūrylymynda airyqşa oryny bar «atalyq» instituty handyq bilıkpen bırge el jadynan erte öştı. HIH ǧasyrdyŋ basynda-aq «atalyq» degen sözdıŋ män-maǧynasy qazaq üşın tüsınıksız düniege ainaldy, sol sebeptı auyzşa şyǧarmalarda da, jazba şejırede de tüsınbeuşılık kezdese bastaidy. Eger bız HVII-HVIII ǧasyrlardyŋ derekterın qolǧa alsaq sol däuırdıŋ tarihyn tıptı basqaşa elestetken bolar edık. Salqam Jäŋgır tūsynda han saraiynda qyzmet atqarǧan Arystan atalyq Äz Täukenı tärbieledı, Arystan atalyqtyŋ ūly Barqy atalyq Äz Täukeden tuǧan Bolat, Sämeke siiaqty handardyŋ tärbieşısı boldy, Barqynyŋ ūly Niiaz atalyq Äbılmämbettıŋ tūsynda bükıl Syr öŋırıne bilıgı jürıp tūrdy. Niiaz atalyqtyŋ 1740 jyly Äbılmämbet han, Abylai sūltanmen bırge Orynborda general-leitenant V.Urusovpen kezdeskenı belgılı. Derekterde «Potom poşli v kibitku i iduchi vstupil s general-leitenantom v rech kirgiz-kaisaskoi Srednei Ordy znatneişii starşina Niaz-batyr, o kotorom izvestno, chto on vo vremia Şemiaki-hana v Turkestane velikuiu silu imel, a po smerti ego Turkestanom upravlial i Abulmamet-hana na hanstve utverdil. Onoi Niaz-batyr prismotren po aziatskomu obyknoveniiu vesma neglupym chelovekom i primecheno, chto on pred vsemi starşinami bolşogo preimuchestva treboval» delınedı. HUII ǧasyrda elşılık qyzmetterge Arystan atalyq ūly Tantai batyr jürdı. Atalyqtardyŋ taǧy bır äuletınen Qūltabai atalyq, onyŋ ūly, ataqty elşı Taiqoŋyr şyqty. Sanai bersek tolyp jatqan tarihi tūlǧalar osy atalyq äuletterımen bailanysty. Oraz atalyqtyŋ qyzmetın baǧalau älı alda bolmaq.
Abylaidyŋ «Sabalaq» atanuy turaly
Qazaqtyŋ auyzşa dästürı jas sūltandy kiımınıŋ jalba-jūlba, şaşy ösken, ūsqyny naşarlyǧyna qarap Töle bi «Sabalaq» ataǧan degen joramaldy ǧana bıledı. Mäşhür «Abylai on ekı jasar bala künınde Orazaulyq (atalyq) degen sart bar, ekeuı Türkıstan şaharyna kelıp, Äbılmämbet patşaǧa qyzmetkerşılık qylady. Ol jerde ornyǧyp tūra almai, Ūly jüz Üisın Töle bidıŋ tüiesın baǧyp jüredı. Onda da baiyrqalanyp tūra almai Saryarqaǧa şyǧyp, Atyǧai-Qarauyl degen eldıŋ ışıne kelıp, Däuletkeldı baidyŋ jylqysyn baqty. «Atyŋ kım?» dep sūraǧanǧa: «Atym Sabalaq» deptı» deidı. Būl tym äsırelengen, qara halyqtyŋ özınıŋ tüsınıgıne yŋǧailaǧan joramaly ǧana.
Abylaidyŋ tuǧanda azan şaqyryp qoiǧan aty Äbılmansūr. Resei mūraǧattarynda «musulmanskoe imia Abil-Mansur» dep jazylǧany sol sebeptı. Oraz atalyq Ürgenıştegı qyrǧynnan keiın Äbılmansūrdy Türkıstanǧa alyp kelgenın joǧaryda aittyq. Ärine, atalyq hanzadanyŋ qauıpsızdıgın oilaidy, sol sebeptı ony törelerdıŋ qolyna emes, qara qazaqtyŋ basşy azamattarynyŋ bırı Töle bige aparyp tapsyrady. Qazaqta ertede kek qaitaru degen jazylmaǧan ereje bolǧan, töre tūqymdary arasynda ol ereje tıptı qatal ekenı anyq. 1748 jyly Äbılqaiyrdy öltırgennen keiın Qyryq san Baraq sūltannyŋ janyn qoiarǧa jer tappai qalmaqqa qaşpaq bolǧan äreketı, aqyry Qarnaqta ekı ūlymen bırge u berıp öltırılgenı bärımızge belgılı emes pe?
Töle bi hanzadany jaularynan jasyryp elden alysqa-tüieşılerı men jylqyşylaryna qosyp jıberedı. Ol kezeŋde jylqyşylyq qazaqtyŋ jauyngerlık mektebı esebınde. Bäz bıreuler jazyp jürgendei qazaqta arnaiy äskeri mektep bolǧan joq. «Sabalaq» Äbılmansūrdyŋ osy kezeŋde alǧan jasyryn laqab (inkognito) aty. Qanışer Abylaidan qalǧan jalǧyz tūiaqty saqtaudyŋ basqa amaly bolmaǧan siiaqty. M-J.Köpeiūly şejıresıne qaraǧanda Äbılmansūr turaly Bögenbai batyr men Būqar jyrau da bılgen. «Abylaihan» dastanynda «Bır künı jylqy ışınde otyr edı, Ekı baran, bır qyzyl atty keldı, Söitse olar –Qanjyǧaly qart Bögenbai, Kelıptı Töle bidıŋ auylyn sūrai» delınedı. Töle bi Äbılmansūrdy maqtap «qas törenıŋ qalyby eken, patşa ızettı eken» dep qazaqtyŋ üş kemeŋgerı jas hanzadanyŋ odan ärı tärbiesımen ainalysady. Ol kezeŋ qazaqtyŋ bırlıgı būzylyp, jan-jaqtan antalaǧan jau qasqyrdai tartyp jatqan «Aqtaban şūbyryndy-Alqaköl sūlama» zamany. Qazaq memleketınıŋ bolaşaǧyn oilaǧan azamattar töre tūqymynan eldıŋ basyn qūrap, üş jüzdıŋ atynyŋ basyn bır kezeŋge jetkızetın tūlǧa ızdeidı. Äbılmansūr el aldyndaǧy jauaptylyqty on ekı jasynan bastap arqalap östı deuge bolady.
Däuletkeldı me, älde Däuletbai ma?
Töle bidıŋ qolynda bırtalai jyl qyzmet jasaǧan Abylai keiın Saryarqaǧa kelgenı belgılı. Auyzşa äŋgımeler jas töre panalaǧan baidyŋ atyn bırde «Däuletkeldı», bırde «Däuletbai» deidı. Men ötken jyly osy mäselenı anyqtaiyn dep Kökşetau maŋyn araladym.
Abylaidyŋ qamqorynyŋ aty Däuletkeldı emes, Däuletbai, ūrpaǧy Jaman Jaŋǧyztaudyŋ bauraiynda Ösken degen auylda tūrady. Däuletbai ışınde atalarynan az-maz söz ūstap qalǧan Qalitai degen aqsaqaldyŋ äŋgımesıne qaraǧanda «Abylai han Töle bidıŋ qolynda jetı jyl meken etken, sodan bır närseden sezıktenıp osy jaqqa qaşady. Arqaǧa kelgende Däuletbaidyŋ bas jylqyşysyna kezdesıp, senderge jūmys ısteiık dep kelısken eken».
Däuletbaidyŋ auylyna Abylaidy kım baǧyttaǧany aqsaqaldarǧa belgısız. Al endı Däuletbaidyŋ özıne kelsek, ol Qarauyl ışınde Jaqsylyq degen atadan, bır qūlaq Qaldaman degen batyrdyŋ balasy. Qaldamannyŋ «bır qūlaq» atalatyn sebebı, ol zamanda qazaq jylqyny Omby jaqta Ülken Qaroi, Kışı Qaroi degen jerlerge qystatady eken deidı aqsaqaldar. Sol jaqta jylqy qystatyp jürgende ülken bır töbeles üstınde Qaldamannyŋ malaqaiy ūşyp ketıp, sodan bır qūlaǧy üsıp ketken, «bır qūlaq» atanatyny sol sebepten-mys. Bolsa bolar dedık, qazaqtyŋ ol zamanda Ibır-Sıbırdıŋ ışıne endei kırıp, Qūlyndyda jylqysyn emın-erkın jailatatyny – tarihi şyndyq. Ol zamanda qazaqtyŋ töbelessız jürmeitını de jasyryn emes.
Jaŋǧyztaudyŋ taǧy bır tumasy Qoişybai aqsaqaldyŋ aituynşa, Bır qūlaq Qaldaman Qaroida bır bai jesır äielge aiaq salyp, odan bır ūl tuyp, sol bala keiın äkesın ızdep keledı. Bäibışe jatsynbai, «däuletım keldı» dep qarsy alyp, sodan Däuletbai atanyp ketken-mys.
«Osy Däuletbaiǧa zamanynda jetı myŋ jylqy bıtken eken. Jaman Jaŋǧyztau maŋynda Sasyqköl degen köl bar, sol kölge Qamsaqtydan şyqqan Qarasai qūiady. Jylqyny suaruǧa alyp kelıp, Sasyqkölge japqanda bır tesık qalsa bai: «Äi, balalar, bır üiır jylqy joq» deidı eken. Jylqyny osylai tügendeidı.
Abylai kelgen soŋ baidyŋ auylyna ūry da timedı, malǧa mal, janǧa jan qosyldy, yrys bolyp keldı. Bır künı Däuletbai taŋerteŋ auylynan attanyp şyǧyp, jylqynyŋ qosyna kelse, Abylai ūiyqtap jatyr eken, ekı qoly ekı jaqta, ekı aiaq ekı jaqta, dünienıŋ tört būryşyn tıregendei jatyr. Däuletbai oiatpaidy, bıraq ışınen mynau dünienıŋ tört būryşyn alamyn dep jatyr eken dep yrym qylady.
Sodan Däuletbai Abylaidy üiıne şaqyrady, üstınde tüie jün şekpenı bar Abylai keledı.
Otyr degende, baidyŋ janyna baryp otyrady. Ekı közı janyp, janyndaǧylardan aruaǧy artyp, mysy basyp ketedı.
Sodan Däuletbai sezıp, toi jasap, qatyn alyp berıp, otau qylyp şyǧarady, bas jylqyşy bolady.
Abylai Däuletbaidyŋ jylqysynan taŋdap boz şūbar aiǧyrdy mınedı. Būl aiǧyrdyŋ qasietı jekpe-jekte iesıne kömektesıp, qarsylasyn omyrauymen perıp qūlatady eken. Būl şamasy Şoqan Abylaidyŋ alǧaşqy jauynger aty dep sipattaityn ataqty «Jalyn qūiryq» bolsa kerek.
Osy ekı ortada qazaq pen qalmaq janjaldasyp, üş jüzden qol jinalyp, Abylai da soiylyn süiretıp barady. Maidan dalasynda qalmaqtyŋ Şaryş degen batyry qazaqtyŋ ekı batyryn bırınen soŋ bırın öltırıp, qazaq daǧdaryp tūr eken. Abylai astynda aiǧyry, qolynda soiyly bar, kele qalmaqqa qarsy şauyp, Şaryşty attan tüsıredı. Sol jerde Atyǧai Jäpek batyr bar eken, Abylaidyŋ astyna aq kigız tösep qarsy alady». Mıne, būrynǧydan qalǧan kärı qūlaqtardyŋ sözı osy.
Äbılmansūr «Abylai» atyn qaşan aldy ?
Tarihşylar men ädebietşılerdıŋ köpşılıgı Äbılmansūrdyŋ «Abylai» atyn aluy Aŋyraqai şaiqasynan keiın boldy degen pıkırdı ūstanady. Būl jerde bır gäp bar. Bügıngı künge deiın Aŋyraqai şaiqasynyŋ qai jyly bolǧany anyqtalǧan joq. Kezınde M.Qozybaev pen J.Qasymbaev siiaqty marqūm aǧalarymyz ekı ūdai bolyp aitysty, bırı 1729, ekınşısı 1730 jyldar dep, qanşama derek közderı sol kezeŋde aqtaryldy, sonda da soǧystyŋ bolǧan jyly naqty şyqpady. Men «Qanjyǧaly qart Bögenbai» atty kıtapty jazudyŋ barysynda eseptep körıp edım 1729 jyly bolǧanǧa ūqsaidy. Şynyn aitqanda, anyǧyn bır Alla bıledı.
«Aŋyraqai» sözı toponim esebınde erteden belgılı, jel aŋyrap soǧyp tūratyn jer. Men Aŋyraqai şaiqasyn joqqa şyǧaraiyn dep otyrǧan joqpyn, būl jerde talai soǧystyŋ, jaugerşılıktıŋ bolǧany kümänsız, mäsele qalmaqpen bolǧan şeşuşı soǧys jäne Äbılmansūrdyŋ «Abylai» atanuy turaly. Jalpy Aŋyraqaiǧa qatysty M.Tynyşbaev jariialaǧan derekterdı barynşa qoldana beru kerek. Onyŋ aŋyzdarǧa, jer-su ataularyna negızdelgen derekterınıŋ qūnyna baǧa jetpeidı jäne qazırgı kezde ondai derek beretın orta da qalǧan joq.
Äbılmansūrdyŋ qaşan Abylai atanǧanyn anyqtau üşınaldymen Abylaidyŋ qai jyly tuǧanyn anyqtap almaq kerek. Eger bız Abylai 1711 jyly tudy degen ädebiette qalyptasqan joramaldy qoldasaq, onda Aŋyraqai soǧysynda jas töre 18 jasta bolmaq, al Abylai 1713 jyly tudy degen pıkırdı qoldasaq, onda 16 jasta bolmaq.
Qazaq derekterı Äbılmansūrdyŋ «Abylai» atanuyn qalmaqtyŋ ataqty qontäjısı Qaldan Serennıŋ tuysy Şaryş batyrmen jekpe-jekpen bailanystyrady: «Jiyrmaǧa jasyŋ tolǧanda, Qalmaqpen soǧys bolǧanda, Alǧaşqy baqty tapqanda, Şaryştyŋ basyn qaqqanda…». Ümbetei jyrau būl jerde «jiyrmaǧa jasyŋ tolǧanda» dep naqty uaqyt mejesın nūsqap tūr. Būqar jyrau bır tolǧauynda «Sen jiyrma jasqa jetken soŋ, Altyn tūǧyr üstınde aq sūŋqar qūstai tüledıŋ» deidı (Köpeiūly M.J. Şyǧarmalary. 7 t. Pavlodar,2006. -6 b.). Bız Abylai 1713 jyly tudy degen pıkırdı qoldaimyz, sonda onyŋ Şaryş batyrmen jekpe-jekke şyqqan uaqyty 1733 jyl bolmaq, iaǧni tura 20-ǧa kelgen şaǧy.
Bızdıŋ qolymyzdaǧy derekterge qaraǧanda 1733 jyly qazaq jasaqtary Joŋǧariia şekarasyna enıp qontäjınıŋ özınıŋ ūlysyna tiısedı. Sıbır şekara komandirı İ.Buhgols 1734 jyly joǧaryǧa tapsyrǧan baiandamalarynda «…Kazachia orda proşlogo godu napadeniem svoim na kontaişiny ulusy uchinili nemaluiu obidu» dep jazady (Mejdunarodnye otnoşeniia v Sentralnoi Azii. HVII-HVIII vv. Kn.1,M.,1989. –s.292). Eger tarihtan habary bar adam bolsa, ol 1730-1740 jyldar qalmaq-qytai arasyndaǧy HVIII ǧasyrdaǧy üşınşı soǧystyŋ bolǧanyn bıledı. Būl bırde basylyp, bırde uşyǧyp ketetın şaiqastardyŋ kezınde qazaqtar da batystan qalmaqtardy tyqsyra bastaǧan. 1731 jyly Şaqşaq Jänıbek bastaǧan 6 myŋdyq qazaq äskerı derbetterdı şauyp, qalmaqtyŋ qarauyl äskerı Qamar Daban (qazırgı uaqytta Habar-Asu atalady), Qalmaq Tolaǧai taularyna deiın şegındı, 1732 jyly orys elşısı P.Ugrimov qazaq jerıne attanǧan «qalmaq jasaǧynyŋ tügel sonda qalǧanyn» baiandaidy. Osydan qorytyndy jasasaq, Bögenbai jasaqtarynyŋ 1733 jyly oirat jerıne ışkerılei enuı jäne Qaldan Serennıŋ öz ūlystaryna batyl tiısuı zaŋdy. Qalmaq qūjattarynda Abylaimen jekpe-jekke şyǧatyn Şaryş batyr qontäjınıŋ jaqyn tuysy delınedı.
Osy siiaqty tolyp jatqan qisyndar bızdı Äbılmansūr-Sabalaqtyŋ Abylai atanatyn şaiqas 1733 jyly boldy degen tūjyrymǧa itermeleidı.
Endı Abylai qaşannan berı han atandy degen mäselege keleiık. Qazaq saiasi-bilık jüiesınde qalyptasqan tärtıp boiynşa, Şyŋǧys tūqymynyŋ bärı han atana bermeidı. Ol ataq aǧadan ınıge berıledı jäne mūragerlık erejelerı boiynşa retteledı. Qazaqta älı künge deiın är türlı jiyndarda «menıŋ jolym edı» degen sözdı estıp qalasyz. Jol adamnyŋ jasyna baǧynyşty emes, genealogiialyq satydaǧy ornyna bailanysty. Mysaly,menıŋ nemere aǧaiyndarymnan jasym kışı, bıraq jolym ülken, sebebı genealogiialyq satyda men olardyŋ äkelerınıŋ qatarynda tūrmyn. Şyŋǧys tūqymyn qazaq «töre» dep ataidy. Bır eskeretın mäsele būl söz öte köne ūǧymdardyŋ bırı, töre –bilık iesı, memleket qyzmetkerı degen maǧynadaǧy söz. Bıraq qarapaiym törenıŋ bärıne qazaq bas imeidı, köşpelı qoǧamda är qauym (ru, taipa) ata tärtıbı boiynşa özınıŋ bi-batyrlarynyŋ soŋyna erıp ömır süre beredı. Jaugerşılık zamanda bırneşe ru-taipa qosylyp ūlys qūraidy, iaǧni memlekettıŋ naqty äskeri-äkımşılık bölıgıne ainalady. Osy ūlystardy törelerden şyqqan sūltandar basqarady. Äbılmansūr 1733 jylǧy jekpe-jekten Abylai atymen bırge öz betıne jeke ūlys jäne sūltan ataǧyn alyp şyqty. Qazaqtyŋ «jıgıttıkte jannan bez de ıs qyl, ölseŋ ölersıŋ, ölmeseŋ kısı bolarsyŋ» degen sözınıŋ dälelı osy. Abylaiǧa ūlys esebınde berılgen Kökşetau maŋyndaǧy atyǧai-qarauyl, kerei-uaq, qanjyǧaly rulary. Qazaq auyzşa dästürınde «Sūrasaŋ Abylaidyŋ tūrǧan jerın, Han boldy 48 jyl Kökşetauda» delınetını osydan. 1740 jyly V.Urusovtyŋ sūraǧyna Abylai osy üş eldı atasa kerek: «saltan obiavil, nazvav tri imeiuşiesia u nego roda, is kotoryh-de v pervom semei s şest tysiach, vo tvorom-z desiat tysiach, a tretem-s chetyre tysiachi».
Sonymen qazaqtyŋ«Han boldy 48 jyl Kökşetauda» degen sözınıŋ şeşımı osy. Eger 1733 jyldan bastap sanasaŋyz, 1781 jylǧa deiıngı kezeŋ. Būl bızdıŋ joǧaryda aitylǧan Abylai 1713 jyly tudy degen joramaldy bekıte tüsedı.
Sūltandyq ataqtyŋ «boz bienıŋ sütıne şomyldyryp, aq kigızge otyrǧyzyp»resmi bekıtıluı auyz ekı derekterge qaraǧanda, 1734 jyly Baianaula jerınde Sabyndyköldıŋ jaǧasynda boldy. Belgılı aqyn, qoǧam qairatkerı Oljabai Nūralyūly «Sabalaq» atty ūzaq öleŋınde:
Baianaula Sabyndy köl basynda,
Üş jüzge şyqty Abylai han sailanyp.
Myŋ jetı jüz otyz törtınşı jylynda edı,
Üş jüzdıŋ basyn qosqan jiyn edı,- deidı.
Qazaq qoǧamynda kez kelgen qoǧamdyq mäselenı resmilendıru eldıŋ azamattarynyŋ basy qosylǧan jiyndarda ıske asady. Köbınese memleket mäselesıne, onyŋ ışınde han sailauǧa qatysty mäseleler üş jüzdıŋ basy qosylǧan «qaz» jiyndarynda talqyǧa tüsedı («Aşulanba Abylai, aşulansaŋ körermın, köterıp qazǧa salarmyn» Būqar jyrau). Üş jüzdıŋ basy qaşan qosylady-ūly astarda qosylady, ne eldıŋ arasynan osy jiynnyŋ şyǧynyn, soiys malyn köteremın dep şülen bailar şyǧady. Joǧaryda aitylǧan Sabyndyköl jaǧasyndaǧy bas qosudy qanjyǧaly ruynyŋ Abyz, Şomaq atalatyn aǧaiyndy azamattary ūiymdastyrǧan eken. Osy jiynda el bolyp kelısılgen şeşım zaŋ bolyp esepteledı. Būl jiyndarǧa ülken dın ielerı şaqyrylady, basqa da sauatty adamdar bolady, bıraq şeşım arnaiy hatqa tüstı degen derekter joq. Menıŋ oiymşa Abylaidyŋ sūltan sailanuy jauynger azamattardyŋ «qaz» siiaqty bas qosuynda köterılıp, üş jüzdıŋ kösemderı jinalǧan jiynda 1734 jyly bekıtılgen. Abylaidy Orta jüzge sūltan sailady. Qazaq jeke ūlysy bar sūltandardy «han»dep därıptei beredı, keide «kışı han» nemese «kelte han» dep te ataidy. Abylaidyŋ «kışı han» deŋgeiınen ötıp «ülken han» taǧyna otyrǧan uaqyty 1771 jyl. Osy jyly Äzıretı Sūltanda qazaqtyŋ üş jüzınıŋ eŋ taŋdauly azamattary, Türkıstan-Täşkent öŋırınıŋ otyryqşy sart –qūrama qauymdarynyŋ ökılderı Abylaidy aq kigız salyp köterıp qazaqtyŋ ülken handary otyratyn altyn taqqa otyrǧyzdy.
Osy 1734 jyl degende taǧy bır mäsele eske tüsedı. 1733 jyly qazaqtyŋ ülken hany Sämeke (Şahmūhambet) Täukeūly Oral başqūrttaryna (estek) joryq jasap, bıraq joryq turaly Äbılqaiyr aldyn ala reseilıkterdı habarlandyryp, olar estekterdı daiyndap qoiǧandyqtan, tas-talqan bolyp jeŋılıp, tuyn tastap, qaşyp keledı. Sämeke men Äbılqaiyr arasyndaǧy baqtalastyq joǧaryda aitylǧan Aŋyraqai şaiqasynan bastalady («Ülken Orda qonǧan, Kışı Orda qonǧan». M.Tynyşpaev). Sämeke men Äbılqaiyr arasyndaǧy baqtalastyqtyŋ sebebı «Aq taban şūbyryndyda» Bolat han ölgennen keiın bosaǧan ülken hannyŋ taǧy ekenı sözsız.
1734 jyly Orynbordy saluşy brigadir İ.Kirillov patşadan Sämekege dep alyp kelgen hatty hanǧa tapsyrmaǧan. Osylaişa Sämeke 1733 jyldyŋ soŋynda ne auyr jaradan, ne Reseimen endı körmeitındei renışten saiasi mäselelerge aralasuyn toqtatty. 1734 jyly Sabyndykölde ülken taq turaly äŋgıme boldy ma, ol jaǧy bızge belgısız, bıraq taqqa Bolat han ūly Äbılmämbettıŋ Äz Täukenıŋ mūragerı retınde ūsynyluy zaŋdy dep esepteimız. Keibır derekterge qaraǧanda 1736 jyly Sämeke älı tırı. K.Millerdıŋ «Kündelıgınde» 1738 jyly Türkıstanǧa ülken taqqa ie bolu üşın kelgen Äbılmämbetpen kezdeskenı aitylady. Resei derekterınde Äbılmämbet 1739 jyly Türkıstanda ülken han bolyp sailandy deidı. Endeşe bız Sämeke han 1737 jyly qaitys boldy dep esepteimız. 1737 jyly Ordyŋ Qaraǧaşynda Orta jüzdıŋ Qaz dauysty Qazybek biı bastaǧan kösemderınıŋ Äbılqaiyr hanmen bırneşe bas qosulary, Reseimen belsendı türde aralasu, Orynbordy han ordasy retınde qazaqqa berudı talap etu t.b. ıs şaralardan Sämeke ölımınen soŋ ülken han taǧyna Äbılqaiyrdyŋ da basty ümıtker bolǧanyn aŋǧartady.
Abylaidy qalmaq tūtqynynan kım bosatty?
Būl oqiǧaǧa qatysty oqyrmandar arasynda ärtürlı pıkır bar. Olardyŋ bırazy Abylaidy tūtqynnan bosatudy Resei talap ettı deidı, bırazy qazaqtyŋ özınıŋ igı-jaqsylary tartu-taralǧylaryn alyp baryp bosatyp aldy deidı. Elşılıktıŋ qūramy turaly da bırızdılık joq, ärkım özınıŋ atasyn Abylaidy bosatuşylardyŋ qataryna tırkei beredı.
Abylai sūltannyŋ 1741 jyly qalmaq qolyna tūtqynǧa tüskenı ras. Qazaq şejıresınde būl oqiǧa büge-şıgesıne deiın baiandalǧan. Qaldan Seren osy jyly qazaq dalasyna Septen, Sary Mänjı batyrlar jäne özınıŋ ülken ūly Lama Dorjy bastaǧan üş jasaq jıberedı. Septen Ertısten, Sary Mänjı Jetısudan, Lama Dorjy Balqaştyŋ soltüstıgımen attanady. Qazaqtyŋ «Süzekınıŋ qoly» dep ataityny osy, «süzekı» balyq aulaityn au siiaqty qūral (orystar «breden» deidı). Rasynda da süzekı siiaqty boldy. Qaldan Seren üş jasaqqa qosymşa qalmaqtyŋ kärı kökjaldarynyŋ bırı, Boşohtu han zamanynan belgılı Jalby batyrdy jıberedı. Jalby batyr Abylaidy Ūlytauda ūstady.
Abylaidy tūtqynnan bosatuǧa Reseidıŋ ortalyq ükımetı emes, Orynbor aralasqany belgılı. İ.Nepliuev kapitan K.Miller degen qazaq tılın jaqsy bıletın ofiserdı Qaldan Serenge elşılıkke attandyrady, onyŋ janyna jolbasşy qylyp Şaqşaq Jänıbek batyr özınıŋ ınısı Baiqūlaq batyrdy qosady. K.Millerdı Qaldan Seren qabyldamaidy, ol Jetısuda şekarada tūrǧan Sary Mänjımen ǧana söilesedı, onyŋ özınde de köp tosyp baryp. Baiqūlaqty qalmaqtar K.Millerdıŋ közınşe azaptap öltıredı, nege orystardy alyp keldıŋ dep. –Mıne, İ.Nepliuevtıŋ kömegı dep jürgen äŋgıme osy.
Bızdıŋ tarihnamada İvan Nepliuevtıŋ qazaq jerın otarlau saiasatyna qosqan ülesı, onyŋ Orynbor men Ombydan äsker tögıp qazaqty baǧyndyru jospary, Baraqty aidap salyp Äbılqaiyrdy öltırtuı t.b. soiqan ısterı arnaiy zerttelgen joq. Ol tügılı bız HIH ǧasyrdyŋ ortasynda Orta Aziianyŋ qalai jaulap alynǧanyn, qazaq pen sarttyŋ, qazaq pen özbektıŋ arasy qalai aşylǧanyn, qazaqtyŋ datqalaryn orystyŋ qalai paidalanǧanyn t.b. mäselelerın bılmeimız.
Abylaidy bosatuǧa, bızdıŋ qolymyzdaǧy derekter boiynşa, tıkelei at salysqan, elşılıkke barǧan adamdardyŋ ışınde Qaz dauysty Qazybektı atau kerek. Onyŋ «Sen qalmaq ta, bız qazaq, Qarpysqaly kelgenbız…Berseŋ jöndep bıtımıŋdı ait, Bermeseŋ dırıldemei jönıŋdı ait, Ne tūrysatyn jerıŋdı ait» degen sözderı osy elşılıktıŋ kezınde aitylǧan. Būl Qazekeŋnıŋ 77 jasynda aitqan sözı. Ekınşı adam –Malaisary batyr (1708-1754 jj.). Qaldan Seren oǧan tarhandyq ataqty osy 1743 jyly berdı. Qazaqtyŋ maŋdai aldy batyrlarynyŋ bırı, elı de basyna köterıp syilaǧan azamat, äitpese Alataudyŋ bır jotasyna batyrdyŋ atyn beredı me ?! Üşınşıden Äbılmämbet han men Niiaz batyr. Äbılmämbet balasy Äbılpeiızdı Niiaz batyr alyp baryp Qaldan Serenge aq üilı amanatqa tapsyrdy. Sız özıŋızdıŋ ümıt kütıp otyrǧan ūlyŋyzdy, qara şaŋyraqtyŋ iesın jaudyŋ qolyna tapsyryp körıŋızşı…
Al būl äŋgımenı qoryta kelsek Abylaidy bosatqan aldymen Qaldan Serennıŋ özı. Qazaq şejıresınde saqtalǧan derekter Qaldan Serennıŋ Abylaimen tıl tabysqanyn, ekeuınıŋ de tereŋ oily kösem ekenın, ekeuı de öz elderın osy qystalaŋ zamannan qalai aman alyp şyǧamyn dep qabyrǧasy qaiysqan azamat ekenın däleldeidı. Osy tüsınıstıktıŋ nätijesınde ekı eldıŋ arasynda odaqtastyq, dostyq turaly kelısım jasaldy. Endı kelıp osy habar jetkende orystyŋ qalai qypylyqtaǧanyn bılseŋız, sız köp mäselenı tüsıner edıŋız. Osy siiaqty Qaldan Serennıŋ 1745 jyly kenetten qaitys bolǧanyn da älı zertteu kerek.
«Ataŋa alty qatyn alyp bergen, Atyǧai-Qarauyldyŋ balasymyn…» deitın öleŋ qanşalyqty şyndyq?
Arystanaqynnyŋ Kenesary hanǧa aitqan öleŋı qazaqqa belgılı. Būl jerde Abylaidyŋ ordalarynyŋ Atyǧai-Qarauyl ışınde ornalasqany aitylady.
Abylaidyŋ 12 äielı bolǧany belgılı. Menıŋ bıluımşe olardyŋ ışınde Atyǧai-Qarauyldan alǧany bırınşı bäibışesı ǧana, «alty orda» dep būl jerde Atyǧai-Qarauyl ışındegı Kökşe jerındegı Abylaidyŋ ordalarynyŋ sany aitylyp tūr. On ekı äieldıŋ altauyna orda tıgılgen, qalǧandary solarǧa qoŋsy qonǧan bolyp şyǧady. Bırınşı äielı- Qaraşaş hanym –Şoqan jazbasynda töre tūqymynan, al Mäşhür jazbasynda «Abylai hannyŋ -Qarauyl qyzy-alǧaşqy alǧan bäibışesınen ūl joq, jalǧyz qyz boldy, ol qyz Jamantai hannyŋ şeşesı» delınedı. Hannyŋ ekınşı äielı -Saiman hanym –qaraqalpaq qyzy, üşınşı äielı-Babaq hanym- Qaşǧariialyq Kenje sart degen bektıŋ qyzy, törtınşı äielı – qazaq-qaraqalpaqqa tanymal Sarǧaldaq qojanyŋ qaryndasy, besınşı äielı – Topyş hanym – Qaldan Serennıŋ tuysy Hoşu mergennıŋ qyzy, altynşy äielı – Toqta hanym-ol da qalmaq noianynyŋ qyzy, jetınşı äielı – Tätış hanym-Alatau qyrǧyzdarynan alǧany, segızınşı äielı Öres sūlu –hanym ol da qalmaqtyŋ qyzy, Tulaq hanym, Saiyn Köben, Şaǧan hanym, Muntum atty qalmaq äielderı bolǧan. Sonymen on ekı äieldıŋ jeteuı qalmaqtyŋ qyzdary boldy. Būlardan tuǧan otyz ūl, qyryq qyzdy taratsaq ülken kıtap bolyp ketedı.
Qyzyljarda «Abylaidyŋ aq üiı» bar…
Resei ükımetı tek Abylai hanǧa ǧana emes, qazaqtyŋ sol kezdegı basşy azamattarynyŋ bırazyna özderıne qaratpaq bolyp syilyq retınde aǧaştan qiyp üi salyp, meşıt köterıp, jylyna 100-200 pūt ūn berıp otyrǧan. Būl bır jaǧynan qazaq basşylaryn baqylauda ūstau üşın kerek boldy, ekınşıden olardy otyryqşylyqqa beiımdep jauyngerlık ruhyn tüsıru mındetı közdeldı. Abylaiǧa üidı eŋ aldymen Qyzyljarǧa jaqyn Jaman Jalǧyztau (orysşa älı künge «Iаman Iаngustau» dep atalady) degen jerde 1765 jyly salady.
Osydan bır-ekı jyl būryn gazet betınde osy mäsele köterılıp bırsypyra äŋgıme boldy. Menıŋ jurnalist aǧaiyndarymnyŋ ışınen «Abylaidyŋ aq üiın» jaqtaǧandar da bar, qarsy da pıkırler boldy. Bıraq ekı jaq ta Abylaidyŋ ordasyn Kökşe maŋynan ızdestırudı ūsynyp, Jaman Jalǧyztaudy eskergen joq. Bırınşıden, orysşa derekterdegı «Engistau»(Engustau) sözın bıreuı «İen qystau» (J.Samrat), ekınşısı «Jaŋaqystau» (Z.Taişybai) dep, ony Qylşaqty özenınıŋ boiynan ızdeudı ūsyndy. Qylşaqty özenı Abylai ordasynyŋ jaz ailarynda köşıp-qonyp jüretın jerı, derekterge qaraǧanda hannyŋ jazǧy ordasynyŋ maŋynda azdaǧan egınşılık te bolǧan. Qylşaqty kezınde Kökşe öŋırıne körık bergen tamaşa özen. Qazırgı künı Şortandydan (Şuche) Kökşetauǧa qarai jürseŋız bırneşe jerde osy özendı kesıp ötesız, bıraq özennıŋ qūrǧaq arnasy bolmasa, basqa eşteŋesı de qalmaǧan, ne suy joq, ne qaz-üiregı joq, ne jaǧalai qonǧan auyly joq. Ūzyndyǧy 100 şaqyrymǧa jetpeitın özen onşaqty jerden buylǧan, bızdıŋ şaruaşylyq basşylarynyŋ keibır äreketterıne qarasaŋ janyŋ türşıgedı.
Osy Qylşaqtyda egınşılıktı bastamaq bolyp Qyzyljar bekınısıne basşylyq jasaǧan general-maior Dekolongtan 1763 jyly Abylaidyŋ egınşılık käsıptı igeruge, jaz uaqytyna on orys şaruasyn, soqalarymen, balyq aulaityn qūraldarymen bırge sūraǧany ras. Būl kezde Abylaiǧa orystar älı üi salyp bergen joq. Qazaqtyŋ basşy azamattaryna üi, maldaryna qora salyp berudı 1761 jyly Sıbır şebın basqarǧan Veimarn qozǧaǧany belgılı. 1764 jyldyŋ basynda Resei syrtqy ıster Kollegiiasy osy mäselenı qaita köterıp, Sıbır şebınıŋ jaŋa basşysy general-maior Frauendorftan qūrylysty tezdetudı talap etedı «emu o tom pripamiatovanie uchinit, i bude pomianutaia rechka v samom dele ne v dalnom ot zdeşnih granis rasstoianii i on soglasitsia, to na onoi ili v drugom meste i deistvitelno dlia nego postroit horomy» (Kazahsko-russkie otnoşeniia v HVI-HVIII vv. (Sbornik materialov i dokumentov). Alma-Ata,1961. s.663).
Būl jerde bır eskeretın mäsele bar. 1761 jyly Veimarn da, 1764 jyly Syrtqy ıster Kollegiiasy da Abylai ordasynyŋ Resei şebıne jaqyn boluyn bırınşı orynǧa qoiǧan, būl baqylau jasauǧa, baǧynyştylyqty küşeituge mümkındık beredı. «Pri zdeşnih granisah poseleniiu i znatneişih tamoşnih starşin skloniat nadlejit, ne vypuskaia sego poleznogo namereniia nikogda iz vidu» delınedı Resei Syrtqy ıster Kollegiiasynyŋ Sıbır şebınıŋ basşylaryna arnalǧan Jarlyǧynda. Osy sebepke bailanysty Abylaiǧa arnalǧan üi Şortandynyŋ syrtynan bastap Qopaǧa qarai aǧatyn Qylşaqtydan emes, Esıldıŋ boiyna taiau, Qyzyljardan taŋerteŋ şyǧyp tüs bolmai jetıp keletın Jaman Jalǧyztaudan salynǧan.
Kökşe maŋynda ekı Jalǧyztau bar, jergılıktı qazaqtar Jalǧyztaudy «Jaŋǧyztau» deidı, būl tıldıŋ jergılıktı erekşelıgı bolsa kerek (orysşa «govor» delınedı). Jaqsy Jalǧyztau (orystar «Iаkşi-Iаngistau» deidı) Kökşetaudan oŋtüstık-batysqa qarai, Üş Būrlyqtan (Aqqan Būrlyq, İman Būrlyq t.b.) tömen, al Jaman Jalǧyztau Kökştaudan soltüstık- batysqa qarai, İmantau, Aiyrtau siiaqty Kökşenıŋ kün batys qaptalyndaǧy ädemı taulardan joǧary.
Jaman Jalǧyztau «Jaman» atalǧanymen qadırı basqa taulardan joǧary. Būl Saryarqadaǧy än önerınıŋ ortasy, ataqty Aqan serı men Ükılı Ybyrai meken etken, sol dästürdı Käkımbek aǧalarymyz älı de jalǧastyryp otyrǧan jerler. Menıŋ äkelerımnıŋ eskı qystauy da «Jaman Qandyadyr» degen Baiannyŋ bır sılemınde ornalasqan. «Jaqsy Qandyadyr» Älkei Marǧūlannyŋ atalarynyŋ qystauy. Bala kezımde äkem «bızdıŋ qystaulardy nege Jaman Qandyadyr dep ataǧan» degen sūraǧyma «qysta boran-şaşyny köp, qary qalyŋ bolǧan soŋ «Jaman» dep ataidy, basqa jamandyǧy joq» deitın. Būl Jaman Jalǧyztauǧa da qatysty degen pıkırdemın.
Jaman Jalǧyztau qarauyl elınıŋ mekenı dep esepteledı. Jalǧyztaudyŋ syrtyndaǧy Taraqty atalatyn köldı ertede Abylai han atyǧai Qūlsary batyrǧa berıp, keiınnen Qūlsary batyr sol jerge jerlengen eken. Qazır osy maŋdaǧy el «äulie» dep basyna kesene köterıp, täu etıp otyr. Abylaidyŋ Qūlsary batyrǧa Jaman Jalǧyztaudan qonys beruı han ordasyn soltüstıkten qorǧau maqsatynda jasaldy ma deimın. Ol kezde tūraqty äsker joq, handar erlıgımen tanylǧan, maŋaiynda jıgıtterı mol batyrlardy ordaǧa qauıp keledı degen jerlerıne otyrǧyzady. Būl da Jaman Jalǧyztaudyŋ han ordasy qyzmetın atqarǧanyna mysal bolsa kerek.
Jaman Jalǧyztauda han ordasynyŋ bolǧanynyŋ bır mysaly eldıŋ ru-taipalyq qūramy. Būl jerde är atanyŋ balasy meken etedı, olardyŋ ışınde ertede Abylaimen bırge kelıp edı deitın Säbden batyrdyŋ da tūqymdary bar. Jergılıktı el olardy qarauyldyŋ ışındegı «qalmaq» deidı, şyn mänınde erteden han-sūltan ūrpaqtaryna qyzmet etken töleŋgıt äuletterınen bolsa kerek.
Jaman Jalǧyztauda Abylai han ordasynyŋ bolǧanynyŋ taǧy bır dälelı «Botaqan ölgen» degen şoq aǧaş. Būl ataqty «Abylai aspas Arqanyŋ Sarybelı» atanǧan 1779 jylǧy oqiǧanyŋ kuägerı. Ol zamannan berı talai uaqyt öttı, jer bederı de özgergen, kölder qūrǧaǧan, bıraq oqiǧa bolǧan jerden ūranyŋ ızın, qystaudyŋ orynyn t.b. jıtı qaraǧan adam aŋǧarady. Jaman Jalǧyztaudy aralatyp jürgen Jaqsylyq qūda «Botaqan ölgen» şoq aǧaşyn etektei bertınge deiın «Bäten kölı» atalatyn köldıŋ bolǧanyn aitady, qazır sualǧan, myna jerde köl boldy degenge senudıŋ özı qiyn. Bäten kölıne qiialai ülken özek jatyr. Abylai han men Tūrsynbai batyrdyŋ Bekbolat jäne Edıge bilermen kezdesetın Joldy özegı osy bolar dedık.
Ertede būl jer Esıldı qualap Qyzyljarǧa deiın baratyn sauda jolynyŋ boiy. Maldyŋ qamymen Esıl men Nūranyŋ endei jailaityn Bes Meiram balalarynyŋ küz uaqytynda bazar şyǧatyn qalasy da Qyzyljar bolǧany anyq. Ertede Baiannyŋ qazaqtary Ereimennen köktei ötıp, Būlandy –Monşaqty jailap, mal semırgen uaqytta Qyzyljarda saudasyn jasap qaitady dep künı keşege deiın bızdıŋ qariialar jyrlap otyrdy. Qūramynda Qaz dauysty Qazybektıŋ nemeresı Janai, törtuyldan Botaqan bar bazarşylardyŋ Jaman Jalǧyztau boiynda Abylai töleŋgıtterınıŋ qolyna ılıkkenı anyq. Han qadırın bılmegen Qaz dauysty Qazybektıŋ ınısı mör taŋdaily Balapan qoldaryna tüspei, Janai men Botaqandy ūstap ūraǧa (zyndanǧa) salǧan jerı osy.
1780 jyly Abylaidyŋ hatşysy jäne orystyŋ tyŋşysy Iаguda Usmanov Orynbor guberniialyq keŋsesıne osy Jalǧyztaudaǧy ordadan attanǧan. Ony myna arhiv qūjaty rastaidy: «On, Iаguda, ostalsia pri dome Ablai-hana protiv Petropavlovskoi kreposti postroennom, s detmi hanskimi i semeistvom. Nyneşnim letom (1780 jyldy aityp otyr-J.A.) v nachale oktiabria mesiasa do otezdu ego siuda dnei za piatnadsat vozratilis ot Ablai-hana v otsovskii dom deti evo, Chingiz da İşim-soltany…»
Abylaidyŋ ekınşı qysqy ordasy «Hannyŋ Qyzyl aǧaşy» atalatyn jerde, Burabaidyŋ terıskeiınde bolǧany qazaqtyŋ tarihi äŋgımelerınen belgılı. Qazırgı uaqytta ol jerde Qyzylaǧaş auyly bar, bız sol auylda Toqan Köbenov degen aqsaqalmen äŋgımelestık. Sovet zamanynda «Frunze» atalǧan auyl.
Qarap tūrsaŋyz auyldyŋ maŋy tūnyp tūrǧan tarih. Myna jer «Abaqai qyraty» deidı aqsaqal bır töbenı körsetıp, ol jerde qalmaq hanynyŋ qyzy jerlengen-mys. Myna jer «Orazdyŋ üitasy» atalady deidı, bır emes üşeuı tūr ǧūn däuırınde köterılgen üitastyŋ. Myna jer «Eskı qorym» deidı, aralap qarasaq köne däuırdıŋ mūrtty qorǧandary t.b. eskertkışter jatyr. Qazaq bolǧan soŋ ru sūramai jüre almaisyŋ. Aqsaqaldyŋ aituyna qaraǧanda auylda üş jüzdıŋ ökılı tügel, üisın de bar, alşyn men kereiıt te bar, arǧyn, uaq, kerei, qypşaq t.b. Olardan basqa qalmaq, qyrǧyz, estek ūrpaqtary auyldy meken etedı. Osydan keiın būl jer Abylai ordasy emes dep kım aita alady ?! Menıŋ tüsıngenım Burabaidyŋ öz basy qoryq bolǧan, erteden berı handardyŋ jaz demalatyn jerı «qoryq» atanady. Onyŋ üstıne qalyŋ qaraǧaidyŋ ışıne malmen kırıp otyru mümkın emes ekenı mal baqqan eldıŋ balasyna tüsınıktı. Endeşe Abylaidyŋ negızgı qystauy osy Qyzylaǧaş degen pıkırdemız.
1776 jyly Orynbordan kelgen kapitan Brehov Abylaidyŋ osy Qyzylaǧaştaǧy ordasynda bolǧan. «V zimnee kirgis-kaisaskogo Ablai sultana pri gore, nazyvaemoi Kukchatau, pribyvanie pribyv na drugoi den, to est 2 fevralia, i sprosia pred nego sultana dopusk, pri iziavlenii vaşego vysokoprevohoditelstva pochtenii, gubernatorskoe i vaşe pismo emu, soltanu, sidevşemu v ubrannom iz postroennyh emu dereviannyh v odnom pokoe v pristustvii detei ego podal» deidı özınıŋ raportynda Brehov. Qariialardyŋ aituyna qaraǧanda būl on ekı bölmelı ülken ordanyŋ oryny bertınge deiın saqtalǧan, qasiettı jer dep auyl-el alystan ainalyp jüredı eken.
Äŋgıme törkınıne qaraǧanda Abylaidyŋ aǧaştan salynǧan ekı ordasy bolǧan. Bıreuı joǧaryda aitylǧan Jaman Jalǧyztauda, ekınşısı Kökşenıŋ öz basynda.
Osy joly Abylai han orys ükımetıne özınıŋ qazaqtyŋ üş jüzınıŋ basty hany ekenın, ol handyq ataqty Türkıstanda Äzıretı Sūltan («pri grobe Sviatogo Hodji Ahmeta») basynda alǧanyn («chrez treh ord hanov, soltanov, starşin kirgissov, taşkensov i turkestansov samolutchih liudei, s obşego soglasiia s tem, chtob emu byt nad vsemi hanami glavnym»). Abylai elşıge taǧy bır eskertken mäselesı: «pri chem de po obychaiu ih i po obrazu prejde vozvedeniia hanom prochtena utverditelnaia molitva, a po nei de i deistvitelno na hanstvo vozveden podniatiem pred vsem sobraniem na beloi koşme». Būl qazaq dästürınde üş jüzdıŋ hany atanu üşın oryndalatyn eŋ basty qaǧidalar, Äbılqaiyr 1737 jyly qazaqtyŋ ülken hany bolyp sailandy dep säuegeilık aityp jürgen qauym osy qaǧidalardyŋ bolǧanyn eske ūstauy kerek.
Endı bastaǧan taqyrybymyzǧa qaita oralaiyq. Qyzylaǧaştaǧy segız bölmelı han ordasyn kım saldy ? Būl jūmbaqtyŋ şeşımın bız anyqtai almadyq, mümkın qazaqtyŋ öz arasynan şyqqan aǧaş ūstalary şyǧar ?! Jaman Jalǧyztaudaǧy hannyŋ aǧaş üiınıŋ taǧdyry ne boldy ? 1776 jyly säuır aiynda Sıbır äskeri şepterınıŋ basşysy general-maior A.Skalon Syrtqy ıster kollegiiasyna Abylaidyŋ aǧaş üidı özge jerge auystyru turaly ūsynysy bolǧanyn jazady: «o perenose ego prejdniago na drugoe mesto za maloimeniem pri nyneşnem drov i dlia melkogo skota kormov». Bıraq taǧy bır eskeretın mäsele bar, jergılıktı basşylyq Abylaidyŋ aǧaş üiın özge jerge auystyrudy Abylaidyŋ ūldarynyŋ bıreuınıŋ Sankt-Peterburgke baruymen bailanystyrady: «ejeli …syn evo v S-Peterburg vozmetsa, to te naşi rabotnye liudi bez vsiakoi opasnosti v evo storone pri perenoske obiavlennogo domu upotrebiatsa». 1779 jyly ol orda ornynan qozǧalmaǧany turaly mende derekter bar.
Būl kelıssözder köp uaqytqa sozyldy. Balalarynyŋ ışınen amanat sūraǧan Resei ükımetıne Abylai qoiǧan şarttar (balasyna tarhan ataǧyn beru, qazaqtarǧa Resei jerınde emın-erkın jüruge rūqsat, şekaralyq komandirlerdıŋ qazaqqa oŋ közqarasta boluy, hannyŋ qolyna orys äskerın beru t.b.) oryndalmady. Onyŋ üstıne Abylai han Reseige adaldyq jönınde Qyzyljarǧa kelıp ant beruge kelısken joq, patşanyŋ jıbergen syilyqtaryn da almady. Oylaişa Abylaidyŋ Toǧym degen balasy qosşylarymen Sankt-Peterburge tek 1778 jyly attandy, onyŋ özınde amanatqa emes, elşılıkke, patşa jüzın köruge.
Menıŋ oiymşa ekı ortadaǧy osyndai dürdarazdyqqa bailanysty Jaman Jalǧyztaudaǧy «Abylaidyŋ aq üiın» han ölgennen keiın orystar Qyzyljarǧa köşırıp alyp keluı äbden mümkın. Qazaqtyŋ ortasynda aitylatyn tarihi aŋyzdardyŋ tübınde az da bolsyn şyndyq baryna men öz basym senemın. Bırneşe ǧasyr boiy būl äŋgıme tekke aitylyp kele jatqan joq.
Abylai han qaşan qaitys boldy ?
-Abylai (Sabalaq, Äbılmansür, Abylai- sūltan, Abylai bahadür) -bır tūtas qazaq memlekettılıgın Äz Täukeden keiın qaita jaŋǧyrtqan, ışkı jäne syrtqa saiasattyŋ danyşpan ülgısın salǧan ūly bileuşı.
Endı Abylai han qai jyly qaitys boldy degen mäselege kelsek, būl turasynda naqtylyq jaŋa tuyndap kele jatqan siiaqty. Abylai hannyŋ qaitys bolǧan jyly 1781 jyldyŋ basy, osy jyldyŋ jazǧy şılde-tamyzynda Abylaiǧa Qaraoi degen jerde as berılıp, onyŋ ülken ūly Uäli han sailanǧan. Soŋǧy jyldary İ.Erofeeva Abylaidyŋ qaitys bolǧan jyly 1781 emes 1780 dep özınşe jaŋalyq aşyp jür. Resei ol kezeŋde qazaq saiasaty turaly mälımettı tolyq ala almaityn. Hannyŋ ölımı turaly habar da Reseige keş jettı, al Uälidıŋ äkesınıŋ taǧyna otyrǧanyn orystar Abylaidyŋ asy ötkennen ǧana keiın bılgen. Reseidıŋ han sailau barysyna aralasa almai qalǧany köp uaiym bolǧan, keiınnen osy mäselenı orys komandirlerı men Syrtqy ıster Kollegiiasy bırneşe ret talqylaǧany belgılı.
Sonymen qazaqtyŋ ūly hany qai jyly qaitys bolǧan ? Reseidıŋ arhiv qūjattary Abylai hannyŋ 1781 jyldyŋ aqpanynda 68 jasynda (na şezdesiat deviatom godu) qaitys bolǧanyn kuälendıredı. Būl data qazaq auyzşa tarihynyŋ derekterımen de tolyq säikes. M.J.Köpeiūly jazbasyna jügıneiık: «Sonan soŋ Abylai sol Arystyŋ boiyndaǧy bır qorǧanǧa tüsıp, alpys segız jasynda, jūma künı dünieden qaityp, sol jer osy künde «Han qorǧany» atanypty. Süiegın teŋge salyp, Türkıstan şaharyndaǧy Hazıret sūltan Alǧarfin Äulienıŋ kümbezıne alyp kelıp qoiypty»(Köpeiūly M.J.Şyǧarmalary. 8 t. Pavlodar, 2006. -194 b.). Abylaidyŋ qatysuymen bolǧan Sarybel oqiǧasy, Samarqandqa joryq jasamaq bolǧany, Täşkent, Şymkent, Sairamdy baǧyndyryp handyqtyŋ qūramyna qaita qosqany, onyŋ qaza boluymen tıkelei bailanysty, tolyq jazsaŋ bır kıtap şyǧady. Qysqaşa osy.
Qazaqstan tarih ǧylymy qaşanda saiasattyŋ qolynda qaqpaqyl bolyp keldı, endı kelıp täuelsızdık jaŋa küş, şabyt, qoldau beredı dep sengen edık, bıraq tarihşylardyŋ orynyn şiraq azamattar men kvazitarihşylar alyp qoidy. «Ǧylym inemen qūdyq qazǧandai» eŋbek, joǧaryda aitylǧan är mäsele maǧan deiıngı tarihşylardyŋ jäne menıŋ osy taqyrypta ondaǧan jyldar köz maiyn tamyzyp tapqan derekterge negızdeledı. Bügıngı künı tek Abylaidyŋ ǧana emes, sol zamannyŋ basqa da qasiettı tūlǧalarynyŋ tuǧan-ölgen jyldaryn dūrys belgıleu qajet ekenı anyq. Mysaly bır ǧana Būqar jyraudyŋ tuǧan-ölgen jyldaryna qatysty ondaǧan datalar bar, al dūrysy 1683-1780; Äz Täuke hanǧa bailanysty da bırneşe data bar, dūrysy -1630-1715; Qaz dauysty Qazybek te solai, dūrysy-1665-1763; Äiteke bidıŋ tuǧan-ölgen jyldaryn naqty atai almaimyn, şamasy 1640-1720 jyldar; Aqtamberdı jyrau -1675-1768 jyldar boluy tiıs, Bögenbai batyr-1690-1775 jyldar; Şūbaraiǧyr Qojabergen batyr -1700-1780-şı jyldarǧa jaqyn. Eŋ bastysy HUIII ǧasyrdaǧy Qojabergenderdıŋ ışındegı eŋ tanymaly osy Qojabergen, al Köşebe Qojabergen jyrau boldy degen bır senımdı derektı körsem közım şyqsyn. Būl şaruaǧa jürdım -bardym qaramai memleket tarapynan dūrys, ǧylymǧa adal zertteuşılerge tapsyrys berılıp otyru kerek, äitpese qai eldıŋ ǧylymynda bolmasyn jolairyq kezınde jolbike köbeiıp ketedı.
Jambyl Omarūly Artyqbaev –
L.N.Gumilev atyndaǧy Euraziia
ūlttyq universitetınıŋ professory
