Qazır älemde milliondaǧan köpır bar. Adamzattyŋ oilap tapqan eŋ ejelgı qūraldarynyŋ bırı – bügınge jetkenşe, funksionaldyq mındetınen asyp, estetikalyq sipatqa ie bolyp, injenerlık üimeretten säulet önerınıŋ nyşanyna ainalyp ülgerdı.
Endeşe, Astanadaǧy atalǧan säulet häm injeneriia tuyndylaryn şolyp ötelık.
«SERUENDEGI» SEIıL
Gazettıŋ ılgerıdegı nömırlerınıŋ bırınde Astanadaǧy alǧaşqy äserımız turaly jazǧanda, bas qalany ekı mädeniettı qosyp tūrǧan şahar degen-tūǧynbyz.
Bızge deiın de aitylǧan bolar būl tūjyrym. Sonyŋ bır dälelı «Seruen» köpırındegı aişyq. Jeltoqsan köşesı men qalalyq saiabaqty qosatyn osy köpır keşke qarai körseŋız Europa qalalaryn, körmeseŋız de sol mekenderdegıdei atmosfera ornaǧanyn aŋǧarǧan bolar edıŋız. Köbıne jastardyŋ seruen qūratyn aimaǧy bolǧandyqtan ba, bolmasa, köpırdıŋ säulet naqyşy ma, joq älde, qalanyŋ yǧy-jyǧy, dabyr-dübır şuynan adalyǧymen qosa, aldyŋyzda elordanyŋ ädemı panoramalarynyŋ bırı aşylatyndyqtan ba, tıptı bar ǧoi, saiabaqqa kele jatqandyqtan, köŋıl-küiıŋızdıŋ köterıŋkılıgınen be, äiteuır, bır erektık bar.
Sodan da şyǧar, mūndaǧy, köpırdıŋ taianyştaryndaǧy, köpır üstındegı säulet kompozisiialaryndaǧy jastardyŋ bır-bırıne sezımderın bıldırgen jazbalaryn da, QR Qylmystyq Kodeksınıŋ 257 ne 258-baby dep emes, äldebır ädemı nazymnyŋ nyşany dep qaraǧyŋyz keledı.
Boi sergıtuge «Seruendegı» seiıldıŋ būl aişyqtary azdyq etedı deseŋız, adam köp jinalatyn demalys künderı baryp körıŋız: köpır üstınde tūryp erke Esıldıŋ tolqyndarynda terbelgendei bolasyz. Öitkenı… köpır arnaiy serıppelerdıŋ üstıne ornatylǧan.
TÜNGI «TŪLPAR»
«Köp uaqytqa deiın būl köpırdıŋ ruhyn taba almadym. Men ony köbıne täulıktıŋ jaryq kezınde, dälıregı, taŋerteŋgı 9 ben 10 ortasynda köretınmın de, ony ūnatpaitynmyn: şuly, kelbetsız, nemqūraily.
Al, osy jyly, jazdyŋ aiaǧynda onyŋ sūlulyǧyn taptym. Ony tünde köruge bolady. Tap osy kezde, ol suǧa tyqqan bar «közırlerın» şyǧarady. Tüngı jaryq tüsterınıŋ talasy bastalady, jäne būl kontrast elıtıp äketedı. Köpır aldyn, äsırese, köpır astyn körseŋızder ǧoi. Būl – siqyrly älem! Būl – illiuminasiia qūdıretı!».
Būl – otandyq äleumettık jelılerdıŋ b ı r ı n de «jol ybolg i s h» at ty qoldanuşynyŋ orys tılınde jazǧan «Saryarqa köpırı» dep atalatyn postynan audaryp berıp otyrǧan üzındı. Sol kezde, köpır solai atalatyn. Odan keiın, Saryarqa men Tūran daŋǧyldaryn qosatyn būl ötkeldıŋ aty «Tūlpar» bolyp resmi bekıtıldı. Ötkeldıŋ tört tūsynda tūǧyrda tūrǧan tört tūlparǧa orai. Jalpy, Astanadaǧy köpırlerdıŋ bärınıŋ derlık qazırgı resmi «azan şaqyrylǧan» attaryna deiın halyq arasynda «öz atauy» bolǧanyn astanalyqtar anyq bıledı. Solardyŋ bırı…
QARAÖTKEL
Elordalyqtar arasynda maŋyndaǧy sauda ortalyǧymen orailastyrylyp atalyp kelgen būl köpır – Baraev köşesı men Qabanbai batyr daŋǧylyn qosatyn ötkel. Būlai ataluy köpırdıŋ tüsıne, bolmasa, basqa bır sipatyna orai emes. Ölke tarihynan az-maz habary bar adam ony bıledı de. Qaraötkel – Astana qalasynyŋ būrynǧy qazaq zamanyndaǧy atauy.
Osydan-aq, köpırlerge berılgen ataulardyŋ simvolikalyq şartty ştrihtar ǧana emes, tarihi-mädeni maǧynaly astary da bar ekenın baiqaimyz. Äitpese…
«QOIDYŊ ORNYNDA ŞOŞQA TŪRUY KEREK PE, SONDA?!»
Būl astanalyq tanysymyzdyŋ aityp bergen äŋgımesınen.
Saraişyq köşesı boiyndaǧy köpır jaŋa aşylǧan uaqyt. Tehnikalyq qūjattarda «M-neşınşı» dep körsetılse de, resmi atauy da, halyq arasyndaǧy «laqap» aty da joq kezı.
Söitıp, ädepkı ädetpen tanysymyzdyŋ qyzmettık avtobusy jūmysqa barar joldaǧy köpır üstınen ötken kezde, ūstanymy azdap «neleu» ūly ūlystyŋ ökılı:
– A, chto, siuda, barana postavili?! – demesı bar ma, deidı tanysymyz. So kezde, avtobus ışındegılerdıŋ bırı:
– Ne, qoidyŋ ornynda şoşqa tūruy kerek pe, sonda?! – dep jauap berıp, avtobus ışın qyran-topan külkı qylǧan eken.
Ekı baǧytty qozǧalystaǧy 8 jolaqtan tūratyn, jalpy ūzyndyǧy 892,1 metr bolatyn sol «qoi» qonjiǧan ötkel «Arqar» köpırı dep atalady bügınde.
Tört «qūlaǧyna» qoiylǧan januarlardyŋ atymen atalatyn ötkelderdıŋ bırı – «Maral» köpırı.
«MARAL» KÖPIRI «MİSTİKASY»
Köpırı köp qalalarda, köpırı köp deimız-au, jalpy, ırgesı qalanǧanyna köp bolǧan şaharlarda köpırlerge de qatysty «qalalyq äfsanalar» bar.
Äl-äzırşe, astanalyq köpırlerge qatysty mūndai aŋyzdar qalyptasyp ülgermedı dese de bolady. Bolmasa, ūzynqūlaqtyŋ aituynşa, ägäraki «Maral» köpırıne köterılıp kele jatqanda müsınder tūsynan ötkende kele jatqan baǧytyŋyzda da, qarsy baǧytta da bırde-bır kölık bolmasa, jedel tılek tılep ülgeruıŋız kerek eken. Sonda, älgı tılek oryndalady-mys.
Ne sebeptı olai? Kım tekserıp körıptı? Ol jaǧy belgısız… Külkılıleu körınse de, mūndai da, «qalalyq äfsanalardyŋ» ömır süruge haqy bar. Mäselen, Peterbordaǧy «Bolşeohotinskii» köpırı 1909 jyly Poltava şaiqasynyŋ 200 jyldyǧyna orai salynǧan. Sol kezde imperator Ūly Petrdyŋ esımı berılgen ötkeldegı bır million toitarma şegenıŋ bırı som altyn degen aŋyz bar eken. Odan bertın, ol köpır ekı soǧysty, bırneşe qaita jaŋǧyrtudy körse de, älgı aŋyz älı de ömırşeŋ.
Bälki, bıraz uaqyttan soŋ, Orynbor köşesımen ötetın köpırımızdıŋ de äldebır qūpiiasy baryna imandai senetın adamdar tabylatyn bolar. Öitkenı, qazırdıŋ özınde astanalyq hokkei klubynyŋ «boitūmary» simvoly ıspettı dep atalyp jürgen «Barys» köpırı bar.
«BARYS» PEN «BELASAR»
Syǧanaq köşesımen ötıp jatqan būl ötkel men L.Mirzoian men A.İmanov köşelerın qosatyn, Aqbūlaq özenı arqyly ötetın «Belasar» avtojol köpırı qala köpırlerıne tüsetın kölıktık jüktemenı bıraz azaitty.
SÖZ SOŊY
Köpırlerdı köru üşın ǧana törtkül dünienıŋ qala ataulysyn aralaityn jihangezder bar. Öitkenı, «eŋ, eŋ, eŋ» degen kategoriialarǧa qūştar jandarǧa köpırlerdıŋ de «bererı köp». Aspan asty elınıŋ şyǧysyndaǧy älemnıŋ eŋ ūzyn Haŋjou köpırın jaiau jürıp ötu üşın kemı 6 saǧatyŋyz ketedı eken: Sary teŋızdıŋ üstınen salynǧan onyŋ ūzyndyǧy – 36 şaqyrym. Bolmasa, Fransiianyŋ oŋtüstıgındegı jerden 270-343 metr joǧary ornalasqan älemdegı eŋ biık Millo köpırı. Qandai bolsa da, bır köpırdı azsynsaŋyz Gamburgtyŋ özınde köpırı köp qala sanalatyn Venesiia (400-ge juyq), Amsterdam (1200-dei) jäne London (600-den astam) ötkelderı sanyn qosa alǧanda da jetpeitın köpır bar eken. Elbadaǧy osy qalaǧa bara qalsaŋyz – ekı myŋnan astam eskılı-jaŋaly köpırdı köresız.
Jalpy, astanasyn su kesıp jatqan älem elderınıŋ qai-qaisysy da köpırler säuletımen maqtana alady deuge bolady. Olarda ǧasyrlar enşısı jatyr.
Eger, älemdık örkeniettıŋ bır belgısı – köpır salu bolsa, ırgesı qalanǧanyna on jyldan jaŋa asqan elımızdıŋ astanasy būl baǧytta da, sol örkenietke bet tüzep keledı.
Nūrbergen MAQYM
