Akademik Rymǧali Nūrǧali jäne ruhaniiat mäselelerı
…Universitet auditoriiasy. Sabaq kestesınde – «Ädebiet teoriiasy» pänı.
Qyryq qyz jäne jetı jıgıt – 90 minut toqtausyz söilegen oqytuşy-ūstazdan közderın aiyrar emes. Köŋıl dürbısı solai baǧyttalǧan. Jan-jürekte ruhaniiat älemıne qūştarlyq basym. Därıs barysynda asyl sözdıŋ arǧy-bergı kezeŋderı, mädeni-ruhani närı, äser-yqpaly – bärı-barşasy keŋınen qamtyldy. Äsırese, ädebiet teoriiasyndaǧy aǧym-baǧyttar men ädıs-täsılder, ädebi bailanys pen damu zaŋdylyqtary, ädebi tuyndy tabiǧaty men taǧylymy, körkem şyǧarmanyŋ ideialyq-estetikalyq qūrylymy men mädeni-ruhani qūndylyqtary, poetika men estetika mäselelerı, älemdık aqyl-oi alyptarynyŋ körkemdık-ädısnamalyq mektepterı jüielı söz etıldı. Arǧy arnalardan – Aristotelden-Äl-Farabige, Abaidan-Äuezov älemıne deiıngı kezeŋ, Ellada estetikasy, Rim, Ündıstan jūrtynyŋ mädeni-ruhani jädıgerlerı men eskertkışterı, alys-jaqyn elderdıŋ bılımpaz-oqymystylarynyŋ eŋbek-mūralary, Alaş ardaqtylarynyŋ belgılı-belgısız tuyndylary, jazuşy eŋbegı men şyǧarmaşylyq üderıs mäselelerınıŋ qyr-syrlary jıpke tızgendei, qolǧa ūstaǧandai qalypta köz aldyŋa keldı. Därıs tabiǧaty men mazmūny, taqyryptyŋ baiandaluyndaǧy şeberlık pen şeşendık köŋılge qonymdy, jürekke jyly ūialaidy. Äser-qūştarlyq, ruhani sūranys arnasynan asyp, bärınen basym tüsıp jatty.Sol sätte-aq, ūstaz-oqytuşynyŋ ädebi-ǧylymi häm şyǧarmaşylyq ǧūmyrbaianyna qūştarlyq artty. Izdenıs, eŋbekterın oqyp-tanysuǧa da mümkındık aldyq…
* * *
Qysqa şegınıs jasasaq, keşegı jurnalist-filolog, bügıngı akademik Rymǧali Nūrǧali “Leninşıl jas” (“Jas Alaş”) gazetınıŋ soltüstık oblystardaǧy tılşısı bola jürıp baspasöz janrlaryna belsene qalam tartty. Qazaq folklorynyŋ nūsqalaryn jinady. Äsemdık älemı – ädebietten, onyŋ körkemdık-ruhani quat-küşınen när aldy. Ömırge qūştarlyǧy artty. Ruhaniiat älemıne, öner ölkesıne, ondaǧy örnektı örısterge, ülgı-önegelerge qūmartty. El äŋgımelerı men köne jyr, qissalardan bastap Alaştyŋ qairatker-qalamgerlerınıŋ mūra-mirastaryn, alys-jaqyn elder ädebietınıŋ ınju-marjandaryn ızdep jürıp oqydy. Jıtı tanyp-zerttedı. Osy baǧyttaǧy zertteu men zerdeleulerın, oilary men tolǧanystaryn BAQ jüiesı, kıtap arqyly qalyŋ köpşılıkke ūsyndy.
R.Nūrǧali zertteulerınıŋ altyn arqauy – M.Äuezovtıŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧy, onyŋ ışınde alǧaşqy ızdenıs, eŋbekterı der edık. Aldymen aitarymyz, M.Äuezovtıŋ ömırı men qoǧamdyq qyzmetın, alǧaşqy şyǧarmaşylyq kezeŋın derektık-qūjattyq tūrǧydan, ärı myŋ san salystyrular negızınde tamyrşydai tap basyp, tanyp, tarazylady. Qazaq qalamgerı – “Älemnıŋ Äuezovı” atanǧan tanymal suretkerdıŋ halyq aŋyzy negızınde jetken “Eŋlık-Kebek” tragediiasynyŋ jazylu tarihyn, bırneşe nūsqalaryn sanap ta, taldap ta körsetumen bırge, körkemdık talaptar tūrǧysynan şeberlıkpen, şeşendıkpen söz ettı. Ädebiet zertteuşısınıŋ Äuezov älemıne erkın enıp, alǧaşqy ızdenıs-mūrattarynan bastap aiqyn közqaras, bederlı qoltaŋba, örnektı önege, ülgılı ürdısterın şyǧarmaşylyq mūra-mirastarymen bailanystyruy, osy baǧyttaǧy zertteu men zerdeleuler, tanym men talǧam deŋgeiı mändı, maǧynaly bolyp tabylady. Aitalyq, «Alaş ūrandy ädebiettegı Mūhtar Äuezov kötergen azattyq ideiasy» atty maqala // «Zaman-Qazaqstan»,1997, 22 tamyz// dübırlı däuır, kürdelı kezeŋnıŋ körınısterın, äsırese, Alaş ardaqtylarynyŋ esımı men eŋbekterın qalyŋ köpşılıkke uaqyt talaptary tūrǧysynan baiypty baǧalap, zerttep-zerdeleulerımen mändı bolyp tabylady. Ol turaly: «Ädılıne kelgende, Alaş qozǧalysyna qatysqan azamattardyŋ basym köpşılıgı ūlt müddesıne arnalǧan kündelıktı arşyndy ıs, qarymdy äreketterımen ainalysa jürıp, quǧyn-sürgın azabyna qaramastan, ädebiet, publisistika, ǧylym, audarma salalarynda orasan bai mūra qaldyrdy.
Keiın qoldarynan bilık ketıp, halyqqa qyzmet etudıŋ bır-aq joly – oqu-aǧartu salasy ǧana qalǧan az uaqyt tynys şaqta ūlt tılınde ǧylymnyŋ barlyq jüiesı boiynşa oqulyqtar jazuǧa kırıstı. Alaş ūrandy ädebiettı jasaǧan qalamgerlerdıŋ jeke basyna, şyǧarmalaryna ortaq, sapaly belgıler olardyŋ taǧdyryn, mūrasyn bırtūtas qūbylys retınde qarauǧa mümkındık beredı…» dep jazdy. Kezeŋ-uaqyt şyndyqtaryna erkın enedı. Uaqyt tynysyna den qoiady. Tarih pen tanymǧa, tūlǧalar taǧdyryna, eŋbek-mūralaryna maŋyz berıledı. Ömırdıŋ būralaŋ joly, taǧdyrlar talqysy, arǧy-bergı kezeŋnıŋ qily da syndarly tūstary däiek-derek közderı men qūjattyq materialdar arqyly naqtyly baiandau, mändı taldau-saralaularmen bailanysty örıs alady. Közqaras mūraty, tanyp-taldau mänerı jüielı, şeber, serpındı sipat alady.
Al, M.Äuezovtıŋ ūlt mūraty men ruhaniiat ısındegı eleulı eŋbegı – qazaq prozasy men dramaturgiiasyn älemdık biıkke kötergenın airyqşa ataidy. Būdan basqa – «Ädebiet tarihy», «Han Kene», «Qily zaman» tuyndylary ūlt tarihymen bailanysty söz bolady. Atalǧan tuyndylar taǧdyrly tarihymen, kötergen mäselelerımen, eŋ negızgısı – adam ömırı men eŋbegı, janr men jauapkerşılık, körkem beineler men tıl mümkındıkterı, şeberlık pen şeşendık syndy belgı-erekşelıkter qalyŋ köptıŋ ruhani qajetın öteitındıgı dälel-derektermen jüielı jetkızıledı. Tüiındı tūsta: «Qazırgı zertteulerdıŋ nätijesınde anyqtalyp otyrǧandai, Mūhtar Äuezov mūrasy – elu tomnan asyp jyǧylatyn telegei teŋız bailyq, onyŋ ışınde myŋ san söz, saryn, oi tolqyndary terbelıp jatyr. Solardyŋ ışınde eŋ ülken aǧys azattyq, täuelsızdık, derbestık ideiasyn arqau etken qazaq halqynyŋ arǧy däuırlerdegı, HIH ǧasyrdaǧy, HH ǧasyr basyndaǧy arpalysty küres jolyna arnalǧan otyz jasynda tudyrǧan bır zertteu, bır pesa, bır hikaiatymen-aq Mūhtar Äuezov bügıngı erkın Qazaqstandy jasauşylardyŋ bırı bolyp otyr» dep baiypty bailam jasaidy. Qazırgı kezeŋ, ädebi üderıs, damu sipattary negızgı nazarda bolady. Qysqasy, Alaş mūraty men mūrasy, jazuşy eŋbegı men şyǧarmaşylyq üderıs jaiy, zertteu men zerdeleu ısı – keşe-bügın bailanysy, qazırgı kezeŋnıŋ talap-tılekterı tūrǧysynan söz etıledı.
R.Nūrǧali eŋbekterı arasynda 1980 jyldardyŋ soŋǧy kezeŋınde baspasöz betterınde jariialanǧan Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq Komitetı Biurosynyŋ “Maǧjan Jūmabaevtyŋ, Ahmet Baitūrsynovtyŋ jäne Jüsıpbek Aimauytovtyŋ tvorchestvolyq mūrasy turaly” qaulysynan keiıngı “Alyptar qaita oralǧanda” atty zertteu maqalasynyŋ orny alaböten der edık (“Qazaqstan kommunisı”, 1989, №4,5,6) Bızdıŋşe, būl zertteu Alaş mūraty, onyŋ qairatker-qalamgerlerı haqyndaǧy alǧaşqy ızdenıs, baiypty taldau, baisaldy baǧalau, oŋdy közqarastarynyŋ bırı bolatyn. Maqalada Alaş älemı, ruhaniiat mūraty, ony zertteu men zerdeleu jüiesı jıtı saralanady.
Bızdıŋşe, bırneşe bölıkten tūratyn maqalada («Ūlttyq mädenietımızdıŋ maqtanyşy», «Möldır sezım, biık parasat», «Segız qyrly, bır syrly daryn») Alaş ardaqtylarynyŋ (A.Baitūrsynov, M.Jūmabaev, J.Aimauytūly) kezeŋı men qyzmetı, ömırı men şyǧarmaşylyq mūralary, HH ǧasyr basyndaǧy jazyqsyz jazalau men orynsyz zorlyq-zombylyqtyŋ, quǧyn-sürgınnıŋ, zardap kesapattarynyŋ syr-sipattary keŋ kölemde qarastyrylady. Alaş mūraty, el ardaqtylaryn aŋsau, qalyŋ köpşılıktıŋ ortaq maqsat-müddelerıne qatysty kelelı de kemel oilar qozǧalady. Kezeŋ, uaqyt syrlaryna maŋyz berıledı. Aqiqat jaittar, şyndyq syrlary aşylady.
Oraily tūsta eske alsaq, A.Baitūrsynovtyŋ ömırı men kezeŋı, äleumettık qyzmetı – Alaş qozǧalysymen, «Qazaq» gazetındegı eŋbegımen, Taşkent, Almatydaǧy ūstazdyq önegesımen, odan keiın – A.Samoilovich, A.Kononov, S.Seifullinmen, t.b. derektık-qūjattyq materialdarymen damytylsa, Maǧjannyŋ ädebi-şyǧarmaşylyq mūrasy är jyldary jaryq körgen kıtaptary (1912,1922,1923 t.t.), ondaǧy beinelılık, surettılık pen sūlulyqty arqau etken öleŋ-jyrlary taldau-saralaulardyŋ özegı etıledı. Al, J.Aimauytūlynyŋ qysqa ǧūmyrda soŋyna baǧaly da mäŋgılık mūra qaldyrǧanyn – aqyndyǧy men audarma salasyndaǧy eŋbekterı, ūlttyq prozadaǧy asqaq daŋqyn tanytqan – «Künıkeidıŋ jazyǧy», «Qartqoja», «Aqbılek», üzdık dramalyq tuyndylary – «Qanapiia-Şärbanu», «Mänsapqorlar», «Şerniiaz», ūstazdyq qyzmettıŋ ruhani oljalary – «Komplekspen oqytu joldary», «Psihologiia men öner taŋdau», t.t. özındık özgeşelıktermen, asa körkem tereŋ ideialyǧymen, tıldık-stildık sipattarymen mändı de jüielı jetkızıledı. Alaş mūraty men onyŋ ardaqtylarynyŋ daralyǧy men danalyǧy, qairatkerlıgı men qalamgerlıgı, talant tabiǧaty men taǧdyrly tarihtary qysqa-nūsqa ülgıde, şeber de şeşen sipatta keŋ örıs alady.
Sondai-aq, R.Nūrǧalidyŋ ızdenıs-közqarastarynyŋ bırqatar jiyntyq ülgısın, ūstazdyq-ǧalymdyq qyrlarynyŋ ūzaq jyldarǧy täjıribesın, zertteu men zerdeleu mūrattaryn «Ädebiettanu men ädebiet synynyŋ metodologiiasy (1960-1990 j.j.)» atty maqalasynan da tereŋ tanuǧa bolar edı. //Kökeikestı ädebiettanu. Astana, EŪU, 2008. – 5-32 better//.
Ädebiet zertteuşısı alǧaşqy tūsta ūlttyq ädebiettanu men ädebi synnyŋ kadrlyq äleuetı, baǧyt-arnalary, jemıstı kezeŋı – 1960-1990 jyldar aralyǧyn airyqşa ataidy. Äsırese, alys-jaqyn elder täjıribesın, ädıstemelık täsılder men türlı mektepterdıŋ ülgı-önegelık qyrlaryn jıtı saralap, jüielı damytqanyn, bailanys-sabaqtastyqqa maŋyz bergenıne den qoiady. Atalǧan kezeŋ aralyǧyndaǧy taqyryptyq erekşelıkter, janrlyq-körkemdık mäseleler, osy baǧyttaǧy zertteu men zerdeleu ısı, ūjymdyq jinaq, kıtaptarǧa taldau jasap, ūtymdy-ūnamdy tūstaryna män beredı (6 bet).
Aqiqatyn aitu kerek, ädebi mūra men ony zertteu, jinau men jariialau ısı, jazuşy eŋbegı men şyǧarmaşylyq täjıribe taǧylymdary, audarma mūraty men ädebi bailanys, janrlar jüiesı men ondaǧy aǧym-ädıster, körkemdık-estetikalyq sipattar, tıl men stildegı aluan belgı-erekşelıkter, t.t. ädebi üderıs, salystyru men saraptaular arqyly keŋ örıs alady. Ädebiet janrlary men onyŋ körnektı ökılderı – M.Äuezovtıŋ 12 jäne 20 tomdyq şyǧarmalar jinaǧy, Ä.Täjıbaevtyŋ poeziia turaly teoriialyq häm täjıribelık ülgı-örnekterı («Ömır jäne poeziia»), I.Omarovtyŋ ädebiet pen qoǧam bailanysy töŋıregındegı tolǧam-tolǧanystary, Z.Serıkqaliūlynyŋ polemikalyq-problemalyq maqalalarynyŋ maŋyzy, Z.Ahmetov zertteulerındegı ädebiettıŋ poetikalyq elementterı, körkemdık qūndylyqtary, qūrylym-örnekterı, Z.Qabdolovtyŋ oqulyqtary men är jyldardaǧy kıtaptaryndaǧy kompozisiialyq prinsipter, önerdıŋ körkemdık tabiǧaty, t.t. nazar audarylady. Ūlttyq söz önerınıŋ ūly mūraty – adamdyq ıstı ardaqtau, adamgerşılık pen ızgılık iırımderı bar qyrynan körınıs beredı. Sondai-aq, S.Qirabaev, T.Käkışev, R.Berdıbai, M.Bazarbaev, t.b. ädebiettanu men syn salasyndaǧy zertteu eŋbekterı, jas qalamgerler men şyǧarmaşylyq baǧyttaǧy ädebietşı-ǧalym, synşylar ızdenısı, «Uaqyt jäne qalamger», «Sözstan» sekıldı jinaqtar, ädebiet teoriiasy men poetika damuyna qatysty közqaras mūrattary, ǧylymi oilau men körkemdık oilau jüiesı, ädebi uaqyt pen qabyldau psihologiiasy, estetikalyq äser, syr-sezım iırımderı, t.t. türlı täjıribe, aluan-körınıs, sabaqtastyq pen salystyrular negızınde keŋ arna alady. Ärbır ädebietşı ǧalymnyŋ ızdenıs közqaras mūrattarynan bastap bılım- ǧylym jüiesındegı, zertteu baǧyttaryndaǧy basty arnalar men ūstanymdar naqtyly körsetıledı. Erekşelık belgıler, ızdenıs arnalary, qoltaŋba mänerı, t.s.s. jıtı de sergek, serpındı berıledı. Osy retten kelgende: «San ǧasyrlyq tarihy bar körkem ädebiettı zertteudıŋ ǧūmyrnamalyq, mädeni-tarihi, salystyrmaly-tarihi, salystyrmaly sosiologiialyq, psihologiialyq, germenevtikalyq, pışındık, tüzılımdık ädısterınıŋ öz orailarynda beretın mümkındıkterdıŋ orasan zor ekendıgın är uaqytta, är topyraqta, är türlı materialdy taldap jinaqtaǧan daryndy oqymystylardyŋ qol jetkızgen nätijelerı men ırgelı eŋbekterı körsetıp bergen bolatyn. Zertteuşı dünietanymy, daryny, täjıribesınen küş-quat alatyn ızdenıs däuırdıŋ äleumettık-qoǧamdyq, estetikalyq-körkemdık dästürlerınıŋ arnasynda tuǧan jeke şyǧarmany, qūbylystardy baǧalau üşın qolaily degen taldau ädısımen jūmys ıstemek, şyndyǧyna kelgende, bırde-bır ädıs basqa täsıl-amaldardy joqqa şyǧaryp tastai almaidy» degen közqaras tūjyrymdardan arǧy-bergı kezeŋderdıŋ tarihy men taǧylymy, körkemdık mūrattar men estetikalyq talap-talǧam, damu üderısterı men sabaqtastyq syrlary tereŋ tanylady (32 bet). Taqyryp tabiǧatyn jan jaqty aşu, basty mäselelerge män beru, jaŋalyq jetıstıkke köŋıl bölu, körkemdık estetikalyq mūrattarǧa taban tıreu syndy sipattar ūnamdy, taǧylymdy tūstarymen airyqşa maŋyzǧa ie bolady.
Maqala mūraty da osy.
R.Nūrǧali qazaq, orys tılderınde “Tragediia tabiǧaty” (1968), “Tragedii M.Auezova” (1967), “Talant taǧdyry” (1969), “Qazaq dramaturgiiasy” (1974), “Öner aldy – qyzyl tıl” (1974), “Önerdıŋ estetikalyq nysanasy” (1979), “Poetika dramy” (1985), “Telaǧys” (1986), “Arqau” (2 tomdyq, 1991), «Aiǧaq», «Syrly söz» (2000), t.t. ūlt ädebietındegı ädıs, janr, stil, poetika mäselelerın, dästür men jalǧastyq dialektikasy, dramaturgiia janrlaryn körkemdık-teoriialyq tūrǧydan tanyp-taldaǧan köptegen zertteu eŋbekterın jazdy. Būl eŋbekterde ūlttyq söz önerı, onyŋ arǧy-bergı tarihy men basty ökılderı, olardyŋ erekşelıkterı men estetikalyq prinsipterı, körkemdık pen kemeldılık, janr men şeberlık, stil sipattary, audarma jäne onyŋ damu zaŋdylyqtary, kelelı mäselelerı aluan salystyru, taldaular arqyly jüielı, nanymdy söz etıledı. Zerdelı zertteuşınıŋ ızdenıs-közqarastarynan ūlt mūraty, ruhaniiat älemı, jekelegen aqyn-jazuşylardyŋ özındık özgeşelıkterı baiypty, sergek saralanady.
R.Nūrǧalidyŋ maǧynaly ömırın, jemıstı jyldaryn oqu-ǧylym salasynan bölek alyp qarastyruǧa äste bolmas edı. Är jyl saiyn jaŋaryp-tolyǧyp, jas şäkırtterge jol tartyp kele jatqan “Qazaq ädebietı” atty oqulyqtardyŋ (11-synypqa arnalǧan) tūraqty avtory.
Sondai-aq, äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetınıŋ Qazaq ädebietı kafedrasynda jemıstı eŋbek ettı. “Qazaq ädebietınıŋ tarihy”, “Jazuşy şeberlıgı”, “Alaş ūrandy ädebiet”, “M.Äuezovtıŋ şyǧarmaşylyq şeberhanasy”, “Drama poetikasy” atty jalpy, arnauly kurstardan taǧylymdy därıster oqydy. Būl tūstarda ūstaz-ǧalymnyŋ bıtım-bolmysynan biıktık pen bılımpazdyq, kısılık pen ırılık, talapşyldyq pen talanttylyq, baiqampazdyq pen tereŋdık, meiırımdılık pen qamqorlyq, jan-jaqtylyq syndy belgı-erekşelıkter tanylatyn-dy.
R.Nūrǧali qalamynan “Dän”, “Poligon äŋgımelerı” atty novellalar jinaǧy men “Atşabys erteŋ”, “Jartastaǧy qaraǧai”, “Oq” sekıldı povester tudy. Būlardyŋ bärınen de elın, jerın süigen arly azamattyŋ köŋılın jarqyn, jüregın aşyq ūstap, qalamyn ötkır ūştaǧan biık tūlǧasy tanylar edı. Qalamgerdıŋ ızdenıs ızderı men körkemdık-ruhani qūndylyqtarynan aiqyn qoltaŋba men közqaras, obrazdar jüiesındegı naqtylyq pen bederlılık, tıl-stil sipattaryndaǧy baiyptylyq pen qalyptasqan ülgı-örnekter senımdı äser qaldyrady.
R.Nūrǧali audarma önerınde de özındık örnek jasap, önımdı eŋbektıŋ ülgı-önegesın körsettı. Olardyŋ qataryndaǧy – P.Braginnıŋ “17 jaily hikaia”, L.Tolstoidyŋ “Äzäzıl” povesterı men N.Pogodinnıŋ “Saltanat jyry”, A.Keşonovtyŋ “Soŋǧy şaqyrym” dramalary men bırneşe körkem filmderdı ūlt tılınde jatyq ta tartymdy söiletkenı jäne bar. Būl eŋbekterde de ūlttyq-ruhaniiattyq erekşelıkterımızge sai erkındık pen keŋdık, körkemdık örnektıŋ aluan ülgı-belgılerı bar. Būl jaittardan, ärine R.Nūrǧalidıŋ ruhaniiat älemıne erkın enıp, onyŋ kelelı de tüiındı tūstaryn tamyrşydai tap basyp, zerttep-zerdeleudıŋ negızınde keŋ kölemdı ızdenıs, keşendı barlau-saralaular jasaldy. Alaş älemı men onyŋ aqiqaty aityldy. Qairatker-qalamgerlerdıŋ ömırı men önegesı körsetıldı. Janr men şeberlık, stil sipattary zeiındı zerdelenedı.
R.Nūrǧali ūlttyq basylym – “Qazaq sovet ensiklopediiasy” Bas redaksiiasynyŋ bas redaktory bolyp ıstegen jyldary qazaq, orys tılderınde “Qazaq SSR” (4 tomdyq), “Ol kım ? Būl ne?” (3 tomdyq), “Qaraǧandy”, “Şaŋyraq”, “Abai” atty ensiklopediialyq basylymdar men köptegen anyqtamalyq-sözdıkterdıŋ jaryq köruıne jol aşty. Ūlt janaşyry, bılıktı basşy ekendıgın körsettı. Būl basylymdar men anyqtamalyq sözdıkter bai derek közderımen, mol materialdarymen, tanymdyq-taǧylymdyq qyrlarymen qazırgı kezeŋde äleumettık-qoǧamdyq häm ruhaniiat älemınde keŋınen qoldanylyp keledı.
Būl aitylǧandar, söz joq, R.Nūrǧalidyŋ qoǧamdyq-qairatkerlık, ǧalymdyq qyrlaryn, el aldyndaǧy paryzy men qaryzyn arly azamatqa tän adal atqaryp kele jatqanyna mysal, derek bola alady.
Osy jäittardy aityp, baiandaǧan tūstarda aǧylşyn filosofy F.Bekonnyŋ: “ Poeziiada – tapqyrlyq, matematikada – oilylyq, jaratylys ǧylymynda – tereŋdık, filosofiiada – paiymdylyq, logika men şeşendıkte – aitysa bıluşılık qajet” degen baǧyt, ūstanymdarynda zor maŋyz, ülken de taǧylymdy şyndyqtar bar. Būl, ärine, akademik R.Nūrǧalidyŋ adami bıtım-bolmysyn – biık te bederlı, qairatkerlık-qalamgerlık közqaras, ūstanymdary – aiqyn da baiypty, ūstazdyq-ǧalymdyq qyrlary – bılımpazdyq pen tereŋdıkten tūratynyn aiqyn aŋǧartady. Qysqa qaiyrǧanda, akademik R. Nūrǧali öz zamanynyŋ tūǧyrly tūlǧasy, bılım-ǧylym kökjiegındegı biık beles, ruhaniiat tamyrşysy.
Akademik R.Nūrǧalidıŋ eŋbek-mūralarynda asyl sözdıŋ arnaly aǧystary, ūlt mūraty men ruhaniiat mäselelerınıŋ tüiındı tūstary sergek sana men serpındı oilar arqyly quatty bastaularǧa, körkemdık-estetikalyq qūndylyqtarǧa ie bolyp, zerdelı de zeiındı zertteuler jüiesı negızınde jaŋa baǧyt, sony sapa, keŋ örıs aldy.
Asyly, akademik R.Nūrǧali ūlt ruhaniiatynda, bılım-ǧylym jüiesınde, qazaq ädebietınıŋ tarihy mäselelerı boiynşa ırgelı ızdenıster jasap, aiqyn közqaras pen bederlı qoltaŋba qaldyrdy. Özındık baǧytyn aiqyndap, ǧylymi mektep qalyptastyrdy. Asyl sözden syr ūqty. Syrly älemı aǧyndy aǧys qūrady. Aǧystyŋ arnaly, keŋ örıstı, tebırenıstı de tolqyndy bolǧanyn ärkım-aq qalaidy.
Alaida, ömır-özennıŋ de şet-şegı bar. Uaqyt taŋbasy da öz bederın tüsırıp, salmaǧyn salady. Mūnyŋ adam älemıne, bılım-ǧylym häm ruhaniiat ısınıŋ körnektı ökılıne tıkelei qatysy, artar jügı, tüsırer salmaǧy az bolmasqa kerek. Tabiǧi quat, eren eŋbek, şyǧarmaşylyq erkındık osy tūstarda qajet-aq.
Jürdek uaqyttyŋ da mejelı jerı, şet-şegı bar. Jyl mezgılderın, kün-tündı, ertelı-keştı, tıptı şekarany da tanyp-tüstep, talǧap toqtamasy jäne anyq. Uaqyt keruenınde toqtau joq. Alaida, ömır ölşeulı. Adam ǧūmyry tym qysqa. Jaratylys, tabiǧat syiy – osy.
Jat elde, şet jerde syr berse şe?!
* * *
Akademik R.Nūrǧalimen soŋǧy tört jarym jyl bederınde ūstazdyq qyzmettı qatar jalǧastyryp, äldeneşe ret kezdesıp, sūhbat qūrudyŋ sätı tüstı. Ömırdıŋ būralaŋ jolynan ötıp, bılım-ǧylymnyŋ tereŋ iırımderıne erkın enıp, bel-belesterıne de eren eŋbegımen köterılgenı jürıs-tūrysynan, sözı men ısınen aiqyn aŋǧarylatyn edı.
Qaisybır tūstarda:
– Sen jas bolsaŋ da, ısıŋ men eŋbegıŋ arqyly alǧa ozǧan azamattardyŋ bırısıŋ ǧoi. Ädebiet tarihyn, Alaş mūratyn erkın meŋgerdıŋ. Arhiv kördıŋ. Onyŋ derek, materialdaryn paidalanu men jetkızudıŋ jolyn jetık bılesıŋ. Bılım-ǧylym ısın de qiyndyqsyz meŋgerdıŋ. Onyŋ korifeilerımen de etene aralastyŋ. Bırge eŋbek ettıŋ (mysaly, M.Qarataev, S.Qirabaev, T.Käkışev, M.Bazarbaev, R.Berdıbaev, Z.Ahmetov, B.Qūndaqbaev, A.Qyraubaeva, Ä.Narymbetov, Ä.Nūrşaiyqov, t.b. atap aitty – R.T). Olardyŋ ömırı de tep-tegıs, daŋǧyl deuge kelmeidı. Olardyŋ özın de, sözın de este saqtaudyŋ är aluan äreketterın oilastyrǧan jön, – degendı eske salatyn. Eŋbek eleusız qalmauy kerek qoi,- degendı de ekpınsız, emeurınmen jetkızetın-dı. Talap pen talǧam da, salmaq pen syr da aiqyn aŋǧarylatyn.
– Menıŋ ömırımde de būralaŋ tūstar, kedergı-kemşılıkter köp-aq. Onyŋ bırsypyrasynyŋ bılım-ǧylym ısıne de qatysy mol. Aitalyq, bır ǧana kandidattyq, doktorlyq dissertasiialar qorǧau tūstarynda qily kezeŋ, qiyndyqtar köp kezdestı. «Tragediia tabiǧaty» atty monografiialyq eŋbegım basylǧan tūsta – Alaş mūratyn, onyŋ ökılderın madaqtaǧan degen aiyp-jalamen A.Qarasartov ärtürlı aila, amaldar jasady. Ūrmai-soqpai kedergı keltırgender de kezdestı. Osy tūsta qazaq ǧylymynyŋ körnektı qairatkerlerı – B.Kenjebaev, M.Ǧabdullin, T.Nūrtazin, G.Lomidze, İ.Sūltanov, t.b. demep, qol ūşyn berdı. Ony ūmytu mümkın emes. Är kez-aq aityp, jazyp ta jürmın. Köŋılge köleŋke, jürekke salmaq tüsırgen tūstaryn qalai jadyŋnan şyǧararsyŋ?!
Elge qyzmettı bılım-ǧylym ısımen bırge ensiklopediialyq basylymdar şyǧaru arqyly da damyta tüstım (mysaly, «Abai», «İslam», «Bozdaqtar», «Şaŋyraq», «Negeş», «Almaty», «Qaraǧandy», t.t.). Onyŋ qalyŋ köpke, ūlt ruhaniiatyna ülken üles bolyp qosylǧanyn ärkım-aq bıledı. Ūlttyq ideia, eldık müddenıŋ bır körınısı osy edı.
Būdan basqa 1949 jyly atom bombasynyŋ alǧaşqy synaǧyn 20 şaqyrym jerden baiqap edık. 1954 jylǧy sutegı bombasynyŋ synaǧy da köz aldymyzda öttı. Onyŋ da kerı äserı köp boldy. Köŋıldı keŋge salǧyŋ-aq keledı. Uaqyt taŋbasy aŋǧarylyp qalady. Köz, aiaq auyrady. Jürek şanşidy…
«Jürekke äjım tüspeidı» degendı är kez-aq aitamyz. Alaida, mäŋgılık eşnärse joq emes pe?
Sol jürek syr berdı…
Jat jerde…
Tym alysta…
Raqymjan TŪRYSBEK,
filologiia ǧylymdarynyŋ
doktory, professor
