Aigül Abduldaeva – Astana qalasyndaǧy jas professorlardyŋ bırı. Astana medisina universitetındegı profilaktikalyq medisina jäne taǧamtanu kafedrasynda jūmys ısteidı. Medisina ǧylymdarynyŋ kandidaty, dosent. Dūrys tamaqtanu tärtıbın tereŋ zerdelep jürgen mamannyŋ aqyl-keŋesı oqyrmandarymyzǧa artyq bolmas dep oilaimyz.
– Aigül Abduldaqyzy, özıŋız elorda mektepterındegı taǧam mäselesın ūiymdastyru jönındegı vedomstvoaralyq komissiianyŋ müşesı ärı onyŋ sarapşysy ekensız. Qazırgı balalar qalai tamaqtanyp jür? Jalpy mektepterdegı mäzır dūrys jasalǧan ba?
– Astana mektepterındegı balalarǧa arnalǧan mäzırdı bızdıŋ Taǧamtanu kafedrasy daiyndaidy. Bügınde bılım mekemelerınde «chipsy», koka-kola syndy önımder satylmaitynyn bıletın şyǧarsyz. Būl da mamandarymyzdyŋ eŋbegı. Al balalardyŋ tamaqtanu mäselesıne kelsek, byltyr bız osyǧan bailanysty oquşylardyŋ arasynda arnaiy saualnama ūiymdastyrǧan edık. Sonda qalalyq jetkınşekterdıŋ 53 paiyzy dūrys tamaqtanu erejesın bıletın bolyp şyqty. Soǧan qaramastan, hot-dog sekıldı jartylai daiyn önımdı balalardyŋ 86 paiyzy kündelıktı tūtynady eken. Iаǧni balalar ony jiı tūtynu aǧzaǧa ziian ekenın sanaly türde bıle tūra jeidı. Al 18 paiyzy gazdy susyndardy kündelıktı ışetının aitty. Demek, ata-analar da balalarynyŋ dūrys tamaqtanuyna män beruı kerek. Bırde bır mektepte dūrys tamaqtanu jönınde därıs oqyp, gazdy susyndardyŋ ziiany jönınde aityp tūrsam, bır bala: «koka-kolany menıŋ papam künde ışedı ǧoi. Ol ziian bolsa, ışpes edı» dep qara-a-ap tūr. Sondyqtan balasynyŋ erteŋgı densaulyǧyn oilaǧan är ata-ana balalaryn salauatty tamaqtandyruǧa küş saluy kerek.
– Sonda salauatty tamaqtanu degenımız ne?
– Salauatty tamaqtanu – tamaq rasionyn, tamaqtanu tärtıbın, tamaqtanu erejesın dūrys saqtau degen söz. Adamnyŋ densaulyǧy salauatty tamaqtanuǧa köp bailanysty. Düniejüzılık densaulyq saqtau ūiymynyŋ mälımetı boiynşa, şamamen syrqattyŋ 80 paiyzdan astamy dūrys tamaqtanbaudan bolady. Adamnyŋ kündelıktı tūtynatyn asynda belok, mai, kömırsu syndy qorektık zattar, mikroelementter men därumender jetkılıktı mölşerde boluy qajet. Mümkındık bolsa, taǧamdy belgılı bır uaqytta qabyldau kerek. Būl astyŋ sıŋırıluın jaqsartyp, adam densaulyǧyna igı äser etedı. Al retsız, keş jäne şamadan tys köp ışılgen taǧam asqazan-ışek joldaryna salmaq tüsırıp, tamaqqa täueldı syrqattardyŋ asqynuyna äkelıp soǧady.
Taǧamdy künıne 4-5 ret az-azdan jeu kerek. Eger künıne 3 ret tamaqtanatyn bolsaŋyz, taŋǧy asyŋyz täulıktık rasionnyŋ 30-35 paiyzyn, tüskı as – 40 paiyzyn, keşkı as – 25-30 paiyzyn qūrauy qajet. Bıraq tamaq qabyldau aralyǧy 3 saǧattan aspauy şart. Negızı är üş saǧat saiyn aǧzaǧa taǧam tüsıp tūru qajet. Al soŋǧy as qabyldau ūiyqtardan 2-3 saǧat būryn boluy kerek. Eger tünge qarai şamadan tys auyr taǧamdardy qabyldasaŋyz, būl astyŋ qorytyluyna kerı äser etıp, semızdık, jıtı pankreatit jäne basqa da asqazan-ışek aurularynyŋ damuyna äkeluı mümkın. Jalpy keşkı as jemıs-jidekterden qūralǧany läzım.
– Keide qyzdar aryqtaimyz dep künı boiy tamaq ışpei jatady. Būl qanşalyqty dūrys?
– Būl – mülde dūrys emes. Künı boiy aşqūrsaq jürgen adam kerısınşe salmaq tastamaidy. Tıptı qosuy mümkın. Sebebı, tūtynatyn kaloriialar kenet azaiǧan kezde aǧza daǧdarysqa ūşyrap, zattekter qorǧa jinala bastaidy. Būl kaloriianyŋ baiau joiyluyna äkeledı. Iаǧni, aşyqqan kezde kerısınşe salmaqtyŋ qosyluy artady. Sondyqtan, künı boiy aş jürıp aryqtaimyn degen oidan aulaq bolu kerek. Salmaqty qalypty deŋgeide ūstap tūru üşın joǧaryda aitqan tamaq rasionyn saqtai bılu qajet. Būǧan künıne 5 ret az-azdan tamaqtanu, dene belsendılıgın bırtındep arttyru, ūn önımderın, januar mailaryn, aşy taǧamdardy tūtynudy azaitu jatady. Tamaq qūramynda jemıs-jidekter men kökönısterdıŋ mölşerı köp bolǧany dūrys. Salmaq tömendetudıŋ dūrys täsılın taŋdau üşın aldymen därıgermen keŋesu qajet. Būl jerde sızdıŋ jeke bas erekşelıkterıŋız ben syrqattaryŋyz jeke esepke alynady. Sonda ǧana nätije jaqsy bolady.
– Sız joǧaryda aitqan künıne 5 ret az-azdan tamaqtanu balalarǧa da qatysty ma?
– Ärine, balalardyŋ tamaqtanuynyŋ tärtıbı qataŋ qadaǧalanuy qajet. Sebebı bala – ösıp-jetıluşı organizm bolǧannan keiın olarǧa eşqandai da şekteu qoiylmaidy. Bıraq jetkınşekterge mümkındıgınşe, jartylai daiyn önımderdı bermeuge tyrysu kerek. Onyŋ ziiany köp. Mysaly, chipsyde transmaidyŋ mölşerı köp. Al mūndai jasandy mailar qaterlı ısık auruyn tuǧyzatynyn közı qaraqty qauym jaqsy bılse kerek.
– Transmailar dep margarinder, aspazdyq jäne konditerlık mailardy aityp tūrsyz ǧoi?
– İä, dūrys aitasyz. Sol transgendık mailardy şamadan tys köp paidalanu – qauıptı aurulardyŋ paida boluyna äkeletının ūmytpauymyz kerek. Özımız de bauyrsaq, basqa da önımderdı pısırerde ösımdık maiyn qoldanyp, maidy jiı auystyryp otyru qajet. Bır ret paidalanylǧannan keiın qaitadan qoldanylǧan ösımdık maiy da transmailarǧa ainalady.
– Bügınde älemdı gendık modifikasiialanǧan organizmder men önımder (GMO) jailap alǧany şyndyq. Onyŋ adam aǧzasyna qanşalyqty ziiany bar?
– Şynyn aitu kerek, bız GMO dep ürıkkenımız bolmasa, osyndai önımderdıŋ adam aǧzasyna ziiandyǧy jönınde älı tolyqqandy ne dälel, ne zertteu joq. Ol köbıne qandai da bır önımnıŋ saqtalu merzımın ūzartu üşın qoldanylady. Bızdıŋ sauda oryndaryna kelıp tüsıp jatqan jemıs-jidekter de odan syrt emes. Bıraq saudaǧa tüserde olardyŋ bır legı mındettı türde qauıpsızdıgı jaǧynan jan-jaqty tekseruden ötedı. Eger jemıs-jidekterdıŋ qūramynda mysaly, pestisidter şamadan tys köp bolsa, onda tiıstı mamandar mındettı türde dabyl qaǧady. Sondyqtan kündelıktı tūtynyp jürgen kökönıster satylymda bolsa, onda ziiany joq deuge bolady.
– Qazır eldıŋ bärı tamaq tez daiyndaityn «multivarkaǧa» köşe bastady ǧoi. Osyndai ydysta daiyndalǧan önımder şynymen paidaly ma?
– Menıŋ «multivarkaǧa» qatysty jeke közqarasym bar. Menıŋşe, eşqandai taǧam qoldan daiyndalǧanǧa jetpeidı. Öitkenı keibır taǧam türı bar. Mysaly, et. Ol köp qainatudy qajet etedı. Al «multivarkada» pısırılgen et ūzaq qainamaǧandyqtan, dūrys öŋdelmeuı mümkın. Al dūrys öŋdelmegen et taǧamdarynan adam aǧzasyna türlı infeksiialar tüsuı mümkın. Sondyqtan osy jaǧyn da eskergen jön.
Äŋgımelesken Qymbat NŪRǦALİ
Salemetsız be? menıŋ sızge sūūraǧym bar edı. ekı jasar balaǧa astma dep diagnoz koiyp berıptı. Kalai kimnnen keŋes alsa bolady?
Aigül Abduldaevanyŋ qabyldauyna jazylsaŋyz bolady.