Aqseleu jäne auyzşa tarih arqauy

1. Aqseleu Seidımbek fol­klor­lyq­ mūra – şejıre janrynda

Qazaq halqynyŋ tüp tarihy­ – şe­jı­re.­ Qasiettı ruhani küş şejıreşıldık tür­kı­nıŋ­ bır bū­ta­ǧy­ qa­zaq­tar­dyŋ ge­­ne­­­ti­­ka­­lyq­ bol­my­syn­da­ älı tereŋ saq­tal­ǧan. Şejırenı ūmytu, han jar­ly­­ǧy­­­men­ bekıgen jetı ataǧa tolmai­ qyz­­ al­ys­pau däs­tü­rın­ jo­ǧaltyp alu­ – ūlt­ re­tın­de­ qū­ruǧ­a bastaityn qa­ter.­ Bız şejırelık sipatymyzdy jan­-tä­nı­mız­ben süietın halyqpyz.

Sondyqtan ǧa­­lam­­ bır­­tū­­tas­­tan­ǧan,­ qa­ra­bai­yr to­­­byr­­­­lan­­­­ǧan­­ sai­­­yn­ şe­jı­renı ǧylym re­­tın­de damyta tüsıp, jer tūr­ǧanşa jo­­ǧal­­t­­pau­y­myz kerek.

Şe­jı­re­ – qa­zır­ äl­em­ge­ yq­pa­ly zor­­ bo­­lyp­ ot­yr­ǧan evrei elı üşın de asa­­ ma­ŋyz­dy. «Tau­rat. Köne ösiet» – būl­ İz­rail­dıŋ­ 12 bu­y­n­ynyŋ şe­jı­re­­lık jylnamasy. Evreiler My­syr­ qūldyǧynan qūtylyp, halyq re­tın­de­ küşeiuıne, qaita örleuıne yq­pal­ ja­sa­ǧan jasampaz küş – el bas­­ta­­ǧan­ dın­­ba­sy­la­ry häm kösemderı ar­qy­ly myzǧymaǧan şejırelık jady myqtylyǧynyŋ äserı. Tekten ai­ryl­mau­dyŋ artyqşylyǧyn olar bılgen.

Aqseleu Seidımbek – qazaq hal­qy­nyŋ­ şe­jı­relık tarihyn bergı zamanda klas­sifikasiialap, ensiklopediia tü­rın­de­ bır­ jüie­ge keltırıp, ūltqa ūit­qy­ eke­nın­ ai­qyn­dap,­ babymen ji­naq­tap­ ketken asyldyŋ synyǧy. XX­ ǧasyr basynda ūlt köşbasşysy Ah­met Baitūrsynov: «Qazaq joq ız­deu­şı» ­degende, sol ızgı mūratqa adal bol­ǧan­dar­dyŋ bırı Aqseleu Seidımbek ekenı dau­ tu­dyrmas. Teksızdık naǧyz qazaq ji­re­netın ūsaqtalu, azyp-tozumen teŋ.

Täŋırınıŋ özı bergen künınde
Han ūlynan artyq edı menım nesıbem!

XVI ǧasyrda ömır sürgen noǧai­ly­nyŋ­ Dospambet jyrauy teŋdık saltanat qūrǧan däuırdıŋ azattyǧyn qalai asqaq sezınedı, şır­kın!­ Sol qasiet qa­zaq­tyŋ qanynda, qū­dai­ǧa şükır, älı bar,­ joǧalmaidy.

Aqseleudıŋ qazyna ūstauşylyǧy – jyr­ bū­la­ǧy­ jy­rau­lar­dan­ jal­ǧas­qan­ qū­dırettı ruh­ty­ öl­tır­meu­dı, fol­klor­lyq baiandy jaŋ­ǧyr­tu­dy­ mū­rat­ et­­ken mirasqorlyq. Ol­-daǧy bır ke­ruen­ba­sy. Köş-keruenın ūzatyp, keiıngı ūrpaqqa amanattap tapsyruşy.­ Kö­ne­nıŋ körıktı düniesınen basy bü­tın­­ aiyryludy jany qalamauşylyq. El­ ümı­tın­ aqtaǧan er ataǧyn endı elı saq­­tai­dy. Aqseleu missiiasy osyndai biık.­ Onyŋ eŋ bas­ty kıtabynyŋ bırı – «Qa­zaq­tyŋ­ auyz­şa tarihy».

Äsırese, şetten kelgen qazaq ziia­ly­la­­ry­ qa­zaq­tyŋ­ ruhani assimiliiasiiaǧa ūşy­ra­ǧa­nyn közımen körıp, qoryndy. Et­no­g­raf ǧalym Jaǧda Babalyqūly ­ aqyn Qasymhan Begmanovqa bergen­ etno­­grafiialyq sūhbattarynda: «Qazaq­ je­rı­nıŋ­ ta­bi­ǧa­ty­ būzyldy. Qa­zaq elınıŋ şaŋyraǧy şaiqalyp, elı tozdy. Qazaq ūltynyŋ tūrmys yrǧaǧy būzyldy. … Osy asa uly saiasi as­si­mi­liiasiianyŋ kesırınen qazaq ūltynda ūltsyzdanu qasıretı töbe körsete bas-tady» dep nalidy. Sovettık zamanda ösken Aqseleu Slanūly ūltsyzdanuǧa ıştei narazylyǧyn özındık pafos-pen, qazaqtyŋ özınen tuǧan ūlǧa tän tüisıkpen berdı.

Jazuşy, zertteuşı Myrzakeldı Ke­mel­ «Aqseleu asu» atty tanymdyq eŋ­be­gınde: «Aq­se­leu­ Sei­dım­bek­tıŋ­ jan­­ry­ aluan stil­ge­ toly. Mūnda da­la­ äŋ­gı­me­lerı de, qor­ǧan­dar­ men dın­­der­ aŋ­yz­dary da, küi şe­jıresı de, qa­zaq­tyŋ­ auyzşa şejıre-ta­ri­hy da, jüz-tai­pa­-ru taralymdary da, er­te­k­ter de,­ maqal-mätelder men qazaq bol­my­syn­ aşyp körsetetın aŋyzǧa bergısız bas­tan­ öt­ken­dı äŋgımeleu de, qara öleŋ de,­ es­te­lık­ter­ de, audarmalar da bar», – dep­ şyn­dyq­ty saralap jazady. So­ny­men­ qo­sa,­ ol­ Aqseleu Seidımbek mū­ra­sy­nyŋ­ ne­gız­gı tū­jy­rym­daryn ter­me­lei­dı.­ So­nyŋ­ bır­-ekı­sın­ qai­ta­la­saq:­ «Aqseleu Seidımbek qazaq et­no­logiiasynyŋ ǧylymi terminologiiasyn qalyptastyrdy. Aqaŋ «Qazaqtyŋ auyzşa tarihy» arqyly qa­zaq memlekettıgınıŋ qūrylymyn ǧy­ly­mi­ ne­gız­de­dı. Jetı ataǧa deiın qyz alyspau dästürın ūstanatyn qazaqtan basqa etnosty jer betınde bar ekenın bız bıle almadyq» dep ūltymyzdyŋ būl­ er­ek­şelıgınıŋ qasietın därıpteidı. Būl­ tyiymnyŋ qazaqtardyŋ tūqymdyq sūryptaluyna sebepşı bolumen bırge, et­no­mä­deni bırtūtastyǧyn saqtaudyŋ bırden-bır tetıgı bolǧandyǧyn aitady».

Älhissa, būl kıtapta ne joq, qazaq üş­ın­ qasiettı häm qasterlı sanalatyn dü­nie­ta­nym­dyq ūǧym-ideia, belgı-ny­şan­nyŋ bärı bar. Keŋ dalamyzda ösıp-öngen taipalar men rular, ūlystardyŋ bır-bırımen tamyrlasqan, budandasqan, qap­tal­das­qan,­ bau­yr­las­qan­ şy­naiy­ tarihy bar. Oqyluy kei sät myŋ bır tündei körkem şejıre ädebiettegı ne­bır­­ janrlardyŋ bır ar­na­da­ to­ǧys­qan­dy­ǧy­men­ ozyq. Onyŋ mazmūny tym­ tereŋ, ışı toly qūndy derekter, kısılık kelbet, qily jazmyş. Qazaq as­qan­ filosof halyq ekenın būl kıtap aşa tüsedı.

Aqseleutanu – öztanu. Qazaqtyqqa taǧzym. Al qazaqtyq erkındık aŋsaudan, azattyqqa süiıspenşılıkten tuǧanyn qazır ūmytsaq ta, tüisıktegı ūly zerdemız, jadtyq taŋba, ūlttyq kod ūmyttyrmaidy.

«Köşpelı ömır-salt Ūly dala (Qa­zaq­ da­la­sy­ deu­ge­ de bolady) tūr­ǧyn­da­ry üşın ūzaq uaqyt tiımdı ömır sü­ru­dıŋ­ bır­den­-bır­ oŋ­tai­ly ülgısı boldy» («Qazaqtyŋ auyzşa tarihy», 485-bet).

«Alaş üstırtı – Resei Federasiiasy­na­ qa­ras­ty Tyba respublikasynyŋ jerındegı Batys Saian tau sılemderı. Būl tau sılemderınen aǧatyn eŋ bır arnaly özen – Sütköl (Sut-Hol)» (489-bet).

Qazaq bıledı, qazır Tyba atanǧan el­ bū­­ryn­­ǧy­ ūran­qai­lyq­tar,­ dä­lı­re­gı, qalmaqtyŋ bır atasy. O basta mon­ǧol­danǧan türkınıŋ bır būtaǧy boluy kerek. Bıraq beibıt el jiı şa­byl­ǧan­ bū­l­ǧaq­ta qazaqty qan qaqsatqan tai­pa­nyŋ bırı. Al mynau etnotoponim­nen­ körınıp tūrǧandai, jer atauy ta­za­ qa­zaq­ tı­lın­de. Osynyŋ bärı keiıngılerdı oilandyrary sözsız. Sütköl degen atauda tūnyp tūrǧan öleŋ bar. Süt ta­ǧam­da­ry – sütten taza, sudan aq uyzdai dünienı süietın malqor qazaqtyŋ ūlttyq asy.

«Arǧyn taipasynyŋ taŋbasy «köz taŋ­ba»­ nemese «kün taŋba» dep atala­dy. Sevan kölınıŋ baiyrǧy atauy – Kök­şe (Gokcha)» (492-bet).
Aqseleu aǧa qazaqtyqtyŋ uyz tabi­ǧa­tyn­­ kül­lı älemnen ızdep tabady, ärı ai­ǧaqsyz söz­ söi­le­mei­dı. Ol äŋgıme jelısın aqyn jyr­la­ry­men ädıptep oty­rady. Eskınıŋ estı sözderı qainar būlaqtai saulap şyǧa beredı. Mysaly, «Nūrdan jaralǧan Adai» turaly ait­qan­da: «Qaşaǧan Kürjımanūlynyŋ «Adai tegı» degen jyrymen ündes» dei­ ke­le,­ jyrdan üzındı keltıredı (315-bet).­ Öleŋ de­se jany.

Anasy jas närestenı jeroşaqqa jasyryp jürgennen Oşaqty atalǧan desedı. Bır rudyŋ atasy osylai tuady, jäne osy tektes nūrdan jaraldy de­lı­­ne­tın ülken ata­lar­dyŋ şyǧu tarihy on­dap­-ot­yz­dap­ kez­­de­­se­dı. Demek, jal­­ǧan­ dın­dar­lyq­ äu­ bas­ta­ qazaqta bol­ma­ǧan.­ Au­yz­ekı şejırenıŋ bır­ ǧa­ja­by, adam balasyn aiyptau, söge ja­­man­­dau­­dan­ au­laq, sonysymen anarhiiasy joq erkın halyqtyŋ erkebūlan qalybyn daralap tūratyndyǧy. Sonymen qatar qa­zaq­ta ru atyna şyqqan ūly analardyŋ az emes­tıgın Aqseleu Slanūly eren süiınışpen, öz aldyna daralai jazady. Olardyŋ bır tai­pa­nyŋ­ ülken şeşesı ǧana emes, äulielık ja­ra­ty­ly­syn qosa qamtidy. Mysaly, äigılı Domalaq ana.

Aqseleu Slanūly epostyq stilge etene, onyŋ prozasynan eskı asylyn joimaǧan qazaqtyŋ qaimaǧy būzylmaǧan aqsüiek qal­pyn­ köresız. Qazaqtyŋ bauyrmaldyǧy men aduyn­dy­ǧyn­ qatar körsetedı. Mysaly, or­ta­ jüz­de­gı­ qa­zaq­qa sıŋgen qyrǧyz ruy­ turaly aitqanda, ol öz atasy ta­raq­ty Mätımūsaūly Seidımbektıŋ ba­sy­nan ötken tektılıkke qatysty bır oqiǧany bipazdai jetkızedı. Soǧym basyna şaqyryp, dämdes bolǧan ekı adamnyŋ arasyndaǧy ata tegıne qatysty şyndyq äŋgımenıŋ şarpuy tüptep kelgende qazaq ūltyna tän şe­jı­re­şıl­dık­tıŋ de anyq baiany. Tü­bı­ qyrǧyz Qazylyq baidyŋ bır sö­zı­ne şamdanǧan Seidımbek aqsaqal ataly sözın qūr jıbermei: «Senıŋ arǧy ataŋ Alataudan şyǧyp, Arqaǧa bas sauǧalap kelgende aşytqylyq qymyzyn qanjyǧasyna bökterıp kelıp pe edı! Ony bızden almaǧanda, qaidan aldyŋ!» – degen eken», (356-bet).

«Ūly Abaidyŋ aqyn şäkırtterı Kökbai Janataiūly men Ärıp Täŋır­ber­genūly na­ǧa­şyly-jiendı bolyp keledı. Son­soŋ­ da­ olar ömır boiy bırımen bırı öl­eŋ­men qaǧysyp, ön­er­le­rın jarystyryp, tuysqandyq se­zım­de­rın ūtqyr äzıl-qaljyŋmen ai­ǧaq­tap ot­yr­ǧan» (190-bet) dei kele, avtor äl üs­tın­de jatqan Ärıptıŋ köŋılın sūrai kelgen naǧaşysy Kök­bai­ qa­zaq­tyŋ ajaldyŋ özın keide qaljyŋǧa salyp,­ jalǧan düniege moi­yn­sūnbai, qū­sa-l­an­bai qaraityn ǧadetımen, jienıne äzıl aitady. Oǧan ölgelı jatqan Ärıp qarap qalmai, «Ketemın dünienı sa­ǧan­ tas­­tap, / Osymen k..tı qysyp toq­tai­my­syŋ?!» äz­ıl­men­ jau­ap­ qai­ta­ryp, ekeuı öleŋmen ai­ty­syp­ ba­qūl­da­sady. Osy ekı aqynnyŋ öl­ım­ fi­losofiiasyn tereŋ tüisınıp, Abai ait­qan: «Tuǧanda dünie esıgın aşady öleŋ. / Öleŋ­­men jer qoinyna kırer deneŋ» degen aqi­qat­ty jatsynbai tūrǧany isı ūlttyŋ ūly­ mınezın tanytady.

Şejırelık derekterde Aqseleu Seidımbek atalardyŋ mınezın, peiılın öz sözımen ör­nek­tep aşady. Solardyŋ auzynan şyqqan sözderın altyn kenışındei ardaqtaidy.
Qazaqtyŋ etnogenezın tüzgen jaitqa tän şyndyqtyŋ bärı aitylady. Rulyq jüienı tarqata, onyŋ taŋǧajaiyp şeber qūrylys, dalalyqtarǧa laiyq bırden-bır eldık jüie bolǧanyn dä­rıp­tei­ ke­le, etnograf ǧalym qazaq hal­qy­nyŋ rulyq jüiesı myzǧymas, be­rık,­ qatyp qalǧan, qamal emestıgın, bır­ ru­dan­ bır­ ruǧa ışınara atalar qo­sy­lyp, äbden sıŋıp, kırıgıp ketkenın ai­qyn­ jazady. Söitıp, tübın qazsa, jüz­ge­ kı­retın qazaq ta, jüzge kırmeitın qazaq ta bır qazaq ekenın ol erekşe süiıspenşılıkpen tanytady.

«Eŋ ǧajaby, qazaqtyŋ şejıre ta­ra­tu­ däs­tü­rınde sıŋıstı atalar, kır­me­ äu­let­ter, asy­ran­dy balalar jä­ne­ ol­ar­dyŋ­ ösıp-öngen ūr­paq­tary eş bükpesız şynşyldyqpen baiandalady. Soǧan qaramastan, enşılestık institutymen bekemdelgen ru-taipa müşelerınıŋ qy­lau­syz bırtūtastyqtaǧy müddelestıgı tıp­ten­ qai­ran qaldyrady». Ol «Qazaq şe­jı­resı …ru-taipalardyŋ ūly bırlık ideiasyn dä­rıp­teu­ge baǧyttalǧan jaŋa tüzılım bolyp tabylady» (21-bet) dei kele, qazırgı traibalizm, jıkşıldık degen qauesettıŋ negızsız ekenın per­zent­tık paryzyn biık ūstap, janyn sa­­la­ däleldep şyǧady. Rasynda, qazaq – bır­tū­tas­ halyq. Jıkşıldık – bıren-saran dü­nie­qo­ŋyz, mansapqūmarlardan şyq­qan­ älek. Jalpaq halyqta onyŋ em qon­bai­tyn arsyz dertı joq.

Al tübın jasyrmaityn mınezı, «Qūl ǧana atasyn jasyrady», ertedegı qa­zaq­tyŋ tym şyn­şyl­ bolǧanynyŋ bel­gısı! Ötırıkke bas­pa­ǧan­ baba Qazaq!

Aqseleu – köne dünielerdıŋ da­ra­ tu­ǧan­ ha­t­tauşysy. Onyŋ jazuşy-ǧalym, et­no­g­raf, tarihşy, mädeniettanuşy, ön­er­ta­nu­şylyq san aluan talanty bır­ ar­na­da­­ to­­ǧy­syp, baǧasy barǧan sai­yn­ zo­raia­ tüs­­pek­­şı­­ qūndylyqtardy öş­pes­tei­ qy­lyp,­ taŋ­ba­la­dy. Ol şe­jı­re­lık­ aŋ­yz­dar­dyŋ­ öz janryn qa­lyp­tas­ty­ryp kettı. Aqseleu yj­da­hat­pen jiǧan ortaq qazynadan jas ūrpaq, kel de, kösıp ala ber. Öitkenı ol – senıŋ töl tarihyŋ. Ol qazaqtyŋ yrys-nesıbesın tüzetın igılıkterdı qyz­ǧyş­tai qoryp häm qorǧap kettı. So­­ny­­sy­men prometeilık taudai eŋ­bek­ ja­sa­dy. Jauhar ärı jalqy eŋ­bek.­ Qa­zaq­ halqynyŋ etnogenezıne şejırelık maǧ­lūmattardyŋ tıkelei äserı bar dei­dı ol.­ «Jer betınde etnomädeni bol­my­sy bır­tū­tas jalǧyz ūlt bolsa, ol – qazaq ūlty» (4-bet).

Būl kıtap avtor özı jazǧandai, «Qa­zaq­ da­­la­syn­da este joq eskı za­man­da­ bas­tau­ al­yp,­ sol qazaq dala­syn­da­ aiaq­tal­ǧan­ (XX ǧ.) köş­pe­lı ömır­ – salt­ty «epikalyq köşpelı ömır-salt» dep aiyryp ataudyŋ qi­sy­ny­ bar», (8-bet) dei kele, ol özın so­nyŋ­ şy­raq­şy­sy,­ «Men özımdı köşpelı ömır-salt­tyŋ­ ärı syrt­ köz baqylauşysy, ärı­ aiǧaqşysy (no­si­tel,­ etnofora) re­tınde sezınemın» dep oq­yr­man­ǧa­ ta­nys­tyrady.

Osy qūbylysqa adaldyqty Aqseleu Sei­dım­bek aqqudyŋ qoştasu änındei körıp, biık tra­gediialyq pafospen qabyldaidy.

«Bır ǧana öŋırde – Saryarqanyŋ Bet­paq­da­la­men şektesken japsaryn­da dästürlı epi­ka­lyq köşpelı ömır-salt­­ saq­­ta­­lyp­­ qal­­dy.­­ Köş­ kö­lı­gı ­– tü­ie,­­­ bas­pa­na­sy­ – kiız üi.­­ Qoǧamdyq ömır­de­ kı­sılık­ pen parasat bas­şy­lyq­qa alynyp, adamdar ǧajaiyp asqaq se­zım­der­ge­ bölene alatyn.

Mıne, men ösken öŋır, menı qalyp­tas­tyrǧan äleumettık orta osyndai edı. Būl ortany epi­ka­lyq­ köşpelı ömır-salttyŋ saba tübı sar­qyndysy, eŋ soŋǧy jūqanasy deuge bo­la­dy. Öz basym tarih pen etnografiiaǧa den­ qoiyp jürgen adam retınde mūndai öm­ır­-saltty körıp ülgergenımdı taǧ­dyr­dyŋ syi­y­na balaimyn» (8-9 bet).

Dalalyq tūrmys-salt, qoǧamdyq, äl­eu­­met­tık, mädeni älemnıŋ jüielı en­sik­lope­diia­syn, tıl ūşynda, zerdede tūnǧan ūly ta­rihyn Aqseleu Sei­­dım­­bek­ elı­nıŋ taŋdauly ūly bolyp qūlai jazdy.

2. Şejıre – tek pen zerde

Möŋke Bi Tıleuūly (1675-1756):
Alystaǧy dūşpannyŋ
Jaǧaǧa qoly jetpeske,
Artynda tuysqannyŋ köbı igı.
Ekıtalai ıs bolyp,
Eŋseŋe dūşpan taban qoiǧanda,
Özıŋmenen bırıgıp,
Qyr basyna şyqpaǧan,
Aǧaiynnyŋ künınde,
Barynan da joǧy igı.
Şejıre syry, eldıŋ bylaiǧy küiı osy joldarda anyq.

Qazaqtan basqa halyqtar şejırenıŋ rölı men maŋyzyn janama bolsyn tanyp bıldı, al bılmese opyndy. Mysaly, köne ellindık tra­ge­di­ianyŋ­ mar­qas­qa­sy­ Sofokldyŋ «Ed­ip­ pat­şa­» atty tūŋǧiyq dramasynyŋ leit­mo­tivı – şyqqan tegın bılmei sūmdyqqa ūr­yn­ǧan­ adam taǧdyry, qūiynşa soq­qan­ jaz­myş­ tau­qymetı. Jetı ata­syn­ bıl­me­gen­ jetesız. Şejıresın bılmei qor bolǧan, asyrandy ösken Edip aqyry sūmdyq qasıretke du­şar­ bolady. Ol tuǧan äkesın öltırıp, pat­şa­lyq­qa taǧaiyndalyp, sol eldıŋ zaŋy boi­ynşa ölgen patşanyŋ äielıne üilenedı. Edip öz anasyn alǧan, äke­sın­ bılmegendıkten jazym etken. Būl äuletke äkesınıŋ ıstegen qara ısı üşın qarǧys tigen. Qazırgı adamdar Edip pat­şa­ny köbınese jaŋa zamanǧy fi­­lo­­sof­­ Zigmund Freidtıŋ «Edip kom­plek­sı» dep ataǧan psihologiialyq au­yt­qu­lar­dy zert­teu­le­rı arqyly köbı­rek­ bıletın siiaqty. So­fok­l­dyŋ ūly ta­lan­ty olarǧa beimälım.

Pust chem ugodno razrazitsia.
Iа hochu uznat svoi rod – pust on nichtojen!
Takov moi rod – i mne ne byt inym.
Iа doljen znat svoe proishojdenie.
(Sofokl. «Edip-sar». Audarma: S.Şer­vin­skii ).

Būl – jüregı bır sūmdyqty sezgen Edip pat­şanyŋ jan dauysy. Sonda ana­­sy ärı ja­ry­ İokasta, ol-daǧy udai­ jaz­myş­tan­ qū­­tyl­­ma­­ǧa­nyn ūǧyp: «Neschastnyi! O, ne uznavai, kto ty!»­ dep qūsamen jauap beredı. Edip jan tözgısız qaiǧyly azaptan özın-özı soqyr qylyp jazalau arqyly, ūzamai jetken ölım arqyly arylady. Jaza ony lastan tazartardai qabyldaidy.

Şejıre türkı halyqtarynyŋ bärın­de­­ bar. Qaraqalpaq aqyny Berdaq Qarǧabaiūly:
Köriŋler halyqtyŋ şejiresın,
Esit şejirenıŋ mänisin,
Bärşenıŋ ata-babasyn,
Aityp baian qylǧan eken:
Änes, Mälik ekki kisi,
Paiǧambardyŋ sahabasy,
Änes – qazaqtyŋ babasy,
Şundyn «alaş» bolǧan eken.
Mäliktıŋ ūǧly – Razyhaq,
Iаşlyǧynda qoidy ǧūlpaq,
kigen eken qara qalpaq,
Şundyn «qalpaq» bolǧan eken.
Sahra halqy köşip gezbek,
Käntli jerden uatan düzbek,
Qalpaqtyŋ ūǧlydür özbek,
Özbek jekke bolǧan eken.

1827 jyly tuǧan Berdaq Abaidan 22 jas­qa­ ülken. Myna öleŋ jolda­ryn­da Berdaq qazaq, qaraqalpaq, öz­bek­ – üş halyqtyŋ şyq­qan tegı bır­ ekenın äigılep tūr. Tübın qaz­sa,­ «Özbek – öz aǧam» degen söz ras.­ Qa­­zaq­­qa­ başqūrt pen noǧaidyŋ bas­qa­lardan ǧö­rı­ jaqyndyǧy taǧy aian. Eşbır dälel, ai­ǧaq­syz, änşeiın osy ekı halyqtyŋ qalyŋ or­ta­sy­na­ tap bolsaŋyz, qazaqtan eş aiyrma kör­mei­­sız.

Vladych v Seiilhane, baba Ersary!
Ty slaven moguşestvom s drevnei pory,
Deianiia tvoi spravedlivy, mudry:
Za bednyh vstaval ty stenoiu, byva­lo.

Būl – Seidi, türkmen klassik aqyny, ata-baba aruaǧyn asyra söileu keŋ dalanyŋ ūldaryna etene tän mınez. Özınıŋ ersary ru­y­nan şyqqanyn aqyn maqtan qylyp, jyr­ǧa­ qosady.
Vse teke, salyry, ersary pridut,
Budut vse saryki – ves turkmenskii liud.
Vse, kogo turkmenskim liudom ni zovut,
Vse verhom priskachut, vse pridut, naverno.
(Orysşaǧa audarǧan S.İvanov).

Seididıŋ būl jyrynda türkmennıŋ söi­­ler­ tılı – Maqtymqūlynyŋ ruy köklen atalmaǧanmen, üş-tört ru bar. Qazaq – ru at­ta­ryn­ süiıp aitatyn halyq, sol dästürge tür­k­men­der de berık. Ev­ra­ziia­lyq jad.

Qazaq ru taipalarynyŋ ataulary kö­bı­ne­se taŋba nemese adam öŋındegı nyşan at­au­larynan şyǧady: şapyraşty, qaŋly, şanyşqyly, sırgelı, oşaqty, ysty, oiyq, tılık, üştaŋbaly, tutaŋbaly, qaişyly, qan­jyǧaly, to­­byq­ty,­ joǧary şektı, tö­men­ şektı,­­ ba­ǧa­naly, baltaly, ergenektı, te­­rıs­­­taŋ­­ba­­­­ly,­ köldeneŋ, qaraqas, şe­ru­­­şı,­­ şi­­moiyn, aşamaily kerei, ta­raq­ty, şektı, baibaqty, oŋtaŋbaly tabyn, terıs taŋbaly tabyn, qa­ra­qoi­ly, jaǧalbaily. Jer ataulary da osy­laişa qoiylady: Jylandy, Būǧyly, Qūlandy, Būlandy, Terektı, Qaiyŋdy, Şi­elı,­ Baqaly, Almaly, Tekelı, Qūlyndy bolyp kök­tegı ty­r­na­­lar­dai tızılıp kete beredı.

Şejıre – tektanu. Al filosofiiada «Öz­ıŋ­dı özıŋ tany» – ömırdıŋ mänıne jaqyn ūǧym. Şyqqan tektıŋ ūrpaqtyŋ ömır süru saltyna ärı taǧdyryna üs­tem­dıgı zor. Qazaqtyŋ «Jaq­sy­dan ja­man tusa da, Jamannan jaqsy tu­sa­ da, ­Tartpai ketpes negızge» deuı sony te­­reŋ­ bılgendıkten.

Aqseleu aǧa qazaq jappai tekten ja­­ŋy­la­dy-au degen sūmdyq sürei oi­dan sanany araşalaidy. Onyŋ tek­ turaly tanymdyq kıtabyna tıptı oqymai-aq bır közı tüsken isı qazaq balasy qazyǧyn ainalǧan atqa ūqsap, namysy oianyp, dür sılkınıp şyǧa kelerı an­yq.­ Ol endı qazaqtyǧynan ainymaityn öre­lı, sanaly azamatqa ainalady.

Sondyqtan būl kıtap – taŋǧajaiyp baǧ­ban­nyŋ käusarly baǧynan aumai­dy.­

«Iliias Esenberlin «Jantalasta»­ jy­rau­­lar äŋgımesı türınde qanşama naqtyly ta­ri­hi aŋyzdardy syiys­tyr­ǧan, būl kezge deiın auyzşa taralyp kelgen, şyndyǧy, qiialy ara­las şejırenıŋ oraiyn tauyp or­na­las­tyr­ǧan», – dep jazady akademik Rah­­man­qūl­ Berdıbai. «Köşpendıler» tari­hi­ roman-trilogiiasymen qazaq­tyŋ­ ruhy jaŋ­ǧyrǧany aian.

Şejırege halyq ru-ruymen enedı. «Aǧai­yn bır ölıde, bır tırıde» deidı qazaq. Şe­jı­re­lık saryndy bolsyn, jaqsy men jaman ai­yr­ma­syn jyraular tegıs jyrlap ötken.
Jaǧaǧa dūspan qoly timeske,
Artyŋda tuysqannyŋ köbı igı.
Künderdıŋ künı bolǧanda,
Qyrǧa şyqpas jamannyŋ
Barynan da joǧy igı!
Şalkiız jyraudyŋ būl öleŋı qaz­aq­tyŋ ūlttyq sanasynda berık qalyptasqan aksioma: «Aǧaiyndy jıgıttıŋ kereqarys jaly bar, jalǧyz basty jıgıttıŋ şyǧar-şyqpas jany bar» degenınen alşaq tüspeidı. Al Äbubäkır Divaev jinaǧan qazaq maqal-mä­te­lı­nde: «Üiı jyrtyqty tamşy jeidı, / Aǧ­ai­yny az qamşy jeidı», «Jalǧyzdyŋ ünı şyqpas, / Jaiaudyŋ şaŋy şyqpas». Taǧy sol Divaevta: «Köşken jūrttyŋ qadırı qon­ǧan­da öter».

Būdan qazaq şejıresınıŋ fol­klor­lyq­ janr, asyl mūra ekenın äbden ūǧu­ǧa bolady.

«Tös aiyldyŋ batqanyn iesı bıl­mes,­ at bıler, / Aǧaiynnyŋ qadırın ja­qy­ny bılmes, jat bıler».
Dospambet jyrau:
Jaǧdaisyz, jaman qalyp baramyn
Janymda bır tuǧannyŋ joǧynan!…

Aqtanberdı jyraudyŋ nelıkten «Qūlym bır ūldai kiınse» dep­ adam­şylyqty dä­rıp­te­ge­nı jal­ǧyz­dyq­ty­ kemıstık körgenınen anyq sezıledı:
Jaǧama qoldyŋ tigenın,
Jalǧyzdyq, senen köremın.
Jamauly kiım kigenım,
Jarlylyq, senen köremın.
Atadan tudym jalqy bop,
Jaqynnan kördım talqy köp.

Al Aqseleu Seidımbektıŋ babasy ta­raq­ty­ Bai­ǧo­zy batyrdyŋ mälımetı kerei Qo­ja­ber­gen­ jyrauda bar:
Taraqty er Baiǧozy qoldyŋ basy,
Jiyrmanyŋ altauyna kelgen jasy.
Būl-daǧy kışı jüzge küieu eken,
Erlıgın kördı eldıŋ kärı-jasy.
Baiǧozy qolma-qolda eken küştı,
Er bolyp, jeke şyǧyp, közge tüstı.
Atysqa ǧadettengen qalmaqtardyŋ,
Betpe-bet kezdeskende zäresı ūşty.

Şejırelık derekter arqyly tū­tas­ bır­ rudyŋ atyna ainalǧan ata­lar­dyŋ­ tarihyn bılemız. Ony qara öleŋ soŋyna, ūrpaqtap jadyna ūmy­tyl­mas­tai­ qaldyryp otyrdy.

Adamqoja er jetıp,
Özı jönın bılgesın,
At jalyn tartyp mıngesın,
Älım menen Şömenge
Bır sebepten ökpelep,
Basqa saldy ırgesın.
Sonysyna halyq at qoiǧan,
Osy jūrtqa «Kete» dep.

Ruly el – ūialy terek bolsa, onyŋ bū­taq­ta­ry­ taramdanyp, ūşqan qūsşa qanatyn keŋ­ jaiyp öspei me! Syr süleiı Nūrtuǧan Ken­je­ǧūlūly kışı jüzde Qarakesekten taraityn kete ruy osylai atalu sebebın tüsındıredı. Al Aqseleu Seidımbek «Qazaqtyŋ auyzşa ta­ri­hynda» qarakesek atasynyŋ orta jüz ar­ǧynda da, kışı jüz älımde de bar ekenın jazady.
Ru attary qazaq halqynda än men jyrǧa qo­syldy. «Änıme men salaiyn «Tıleu-Qa­­­baq»,­ «Sūrasaŋ ruymdy Qarakesek», «Te­gım­dı­ menıŋ sūrasaŋ, / Qalyŋ naiman nuy­nan», än-jyrdy qoiyp, küi atauy «Adai» bolyp şal­qi­dy. Dulat Babataiūly, Qūr­man­ǧa­zy, Mädi Bapiūly – qazaqtyqtyŋ qyran qanat ūly ruhynan jaralǧan kıleŋ tektıler. Rulyq jüie qazaqty jüz­jyl­dyq­tar auysqan saiyn saqtap keldı. Qan arqyly tuystyq, bauyrmaldyq ideia­sy, bır atadan tarau ūltty ūiys­tyr­dy.

Jetısudyŋ marqasqasy Süiınbai aqyn qyrǧyzdyŋ Qataǧan aqynymen ai­tysyp, qazaǧyn aibar qylyp tügendep beruı, söitıp qarsylasyna myqtap ses körsetuı Abaidyŋ «Qalyŋ elım, qazaǧym, qairan jūrtym» de­gen­ asqan perzenttık mahabbatymen ündes. «Kökte – qūdai, jerde – türkı» dep äuelden el­ atyn sanasynda ükılegen halyqtyŋ ūrpaǧy osy­lai­ söileuge qaqyly.

Tegınen tanbaityn asyl ǧūryp tehnogendık ǧasyrda halqymyzdy syrt faktorlardan saq­tau­şy­ jasampaz küş bolyp qalaryna se­ne­mız. Oǧan sendıretın ruhani älem qazaqta küştı.

«Qazaqtyŋ auyzşa tarihy» atty kıtaptyŋ qūndy häm qasiettı jügı älı talai zertteulerge, şyǧarmalarǧa astar bolaryna dau joq.

Aigül Kemelbaeva,
jazuşy, kinodramaturg