ESSE
Ekı märte Keŋes Odaǧynyŋ Batyry, general-maior Talǧat Bigeldinov 1922 jyly Aqmola oblysynyŋ Aqmola audany Mailybalyq auylynda düniege keldı. Orynbor jäne Saratov qalalaryndaǧy äskeri aviasiia uchilişesın, Äskeri-äue akademiiasyn bıtırıp, 1956 jylǧa deiın KSRO Qaruly Küşterınde komandirdıŋ orynbasary jäne aviasiia polkınde ştab bastyǧy qyzmetterın atqarǧan. 1956 jyldan zapastaǧy aviasiianyŋ general-maiory. 1945 jylǧy, 1985 jylǧy, sondai-aq, 1995 jyldarǧy Jeŋıs şeruıne qatysqan. «İly atakuiut», «305 reidov» jäne «Srajenie v vozduhe» kıtaptarynyŋ avtory. Lenin, ekı märte «Qyzyl Tu», I jäne II därejelı «Otan soǧysy», «Qyzyl Jūldyz», «Aleksandr Nevskii», III därejelı «Daŋq» ordenderımen jäne bırneşe medaldarmen marapattalǧan.
«SEN ÖZIŊ…FAŞİST EKENSIŊ!»
…«Ana tılı» gazetı 1990 jyldardyŋ ortasy aua tūlǧalarmen sūhbatqa köbırek den qoidy. Bas redaktor Mereke Qūlkenov «Atamūra» korporasiiasynyŋ bas direktory Mūhtar Qūl-Mūhammedpen jäne kinoakter Nūrjūman Yqtymbaevpen äŋgımeden keiıngı üşınşı tapsyrmany, Talǧat Bigeldinovpen jüzdesudı jüktedı. Kütpegen tapsyrma… «Joq» deuge basşydan, «iä» deuge Batyrdan jüregım daualamai tūr. Bar tapqan uäjım «Ol kısı qazır ne ısteidı?» boldy. «Avtomektepter men jürgızuşıler tärtıbın retteu mäselesı töŋıregınde…».
Telefon nömırın taptym. Terdım. Az-kemnen keiın tūtqany bıreu köterdı. Batyr eken. Jönımdı, ötınışımdı aittym. Bögelıŋkırep bıraz tūrdy da:
– Atym kım deisıŋ? – dedı.
– Rauşan.
– A, Rihan… Nu… jaraidy, bügın tüsten keiın kel.
«Rihan emes edım» deuge bolmaidy, tıptı jaqsy, keşegı «Leninşıl jastaǧy» Ötegen Oralbaev pen «Ana tılındegı» Ertai Aiǧaliūly aǧalar qoiǧan Räşida, Rauǧaşynyŋ qasyna taǧy bır jaŋa at qosyldy.
… Tramvaidan bır aialdama erte tüsıp aldym da, endı öz oiymmen özım jaǧalasyp kelemın. Qobaljyp ta, qorqyp ta baramyn. «Kelıse me, kelıspei dep edım, söitsem, ol tük emes eken. Eger söilese almasam, qaitemın? Mūndai adammen sūhbatty şyǧara almasam, qaitemın? Menı bır Äzılhan Nūrşaiyqov dei me eken? Būl – menı synau, būl – synaq…» dep, haqy iesıne ışımnen «qatty ūrsyp», ärı özımdı-özım qairap kelemın.
Esıktıŋ qoŋyrau tüimesın basyp edım, ışten «şas, şas» degen dauys saŋq-saŋq ettı. Quanyp kettım. Ile, kılt syldyrlap, esık aiqara aşyldy. Qarsy aldymda Talǧat Bigeldinov tūr! Arǧy jaq u-du. Üide qonaqtar bar eken. Ol kısı maǧan aŋtarylyp qarady. Men abdyrap qaldym.
– Aǧa, men… «Ana tılınen»… Tüsten keiın kel dep edıŋız…
– Ä-ä-ä… İä-iä… Nu… jaraidy, sen de qonaqsyŋ ǧoi. Kır, kır.
Sırä, basqa bıreudı kütıp otyrǧanda qoŋyraudy men qaqsam kerek…
Qysylǧanyma qaramai, dastarqanǧa keltırttı. Orys-qazaǧy aralas kıleŋ ülken kısıler. Kımder ekenıne män bergenım joq, özıme bır kısı ǧana kerek. Apailar men atailarǧa kedergı bolmai, sälden soŋ şyǧyp ketermın degenmın. Bärıbır äŋgımenıŋ retı bügın kelmes.
– Būl – korrespondent. Maǧan interviu berıŋız deidı, – degen Batyrdyŋ sözınen soŋ bärı bırınen keiın maidan, soǧys turaly äŋgımege köştı. Zeiın qoimasqa bolmady…
Köŋıldı otyrǧanyn paidalanyp, erteŋ keluge Batyrdyŋ uädesın aldym. Ol kısı peiıldene kelıstı. Basqalary ülkenderdıŋ ädetımen maǧan ärqaisysy kämpit, tättı ūsynyp jatyr.
– Joq, joq!
Bır atai:
– Būlaryŋ ne? Korrespondent senderge kışkentai bala ma? Odan da, Talǧat Iаkupbekovich, bal ber, bal!
Bärı keu-keulep, qostai kettı. Almasyma qoimady. Solaişa, bahadür bırınşı künı söz emes, bal berdı.
Ertesıne kelısılgen uaqytqa keşegıdei emes, batyl basyp bardym. Barsam, Batyr aǧam ol da keşegıdei emes, yqylasy suyp qalypty… Qataryŋ emes, qūrbyŋ emes, «keşegı uädemız qaida?» dep, qalai bazyna aitarsyŋ! Kerek deseŋ, onşa jaqtyrmady.
– Erteŋ telefon soǧarsyŋ, – dedı sülesoq.
«Bara ber»-dı ūqtym da, syrtqa köŋılım qūlazyp şyqtym. Endı bügın özımdı jazǧyrdym. (osyndai kezderde söz sūrap emes, böz sūrai kelgendei meselıŋ qaitqanda, erteŋnen bastap tılşılıktı tastaityn bolasyŋ. Al, bıraq, taŋ atqanda, bügın taǧy da «Ana tılıne», jūmysqa baratynyŋ esıŋe tüskende, qol-aiaǧyŋ jerge timeidı).
…Kımge renjıp, kımge qyr körsetkenımdı qaidam, üş-tört kün telefonǧa juymai qoidym. Sabama tüssem, saǧattar ötıp jatyr. Dereu telefonǧa ūmtyldym. Tūtqany eşkım kötermedı. Dyŋyldap, dıŋkemdı qūrtty, degbırımdı tauysty. Üide joq pa, älde… Endı kün saiyn Talǧat Bigeldinovke qoŋyrau soǧu ädetke ainaldy. Telefonnyŋ diskısı şyr ainalyp-ainalyp, Talǧat aǧamdy «taba almaidy». Sätı tüsken künı ol kısınıŋ köŋılı tüspedı. «Sony qaitesıŋ, Rihan» dep, syrǧaqtatady. Sol ekı arada ekı jetı ötıp kettı. Bastyqtyŋ közıne tüspeuge tyrysamyn. Qaida, ol üşın jūmysqa mülde kelmei qoiuyŋ kerek.
«Jazǧan qūlda şarşau joq», taǧy telefon şaldym.
Būl joly tūtqany tez kötergenı ne kerek:
– Ainalyp keteiın, interviu bere almaimyn, – dedı tıke.
– Onda, anau küngı bal salyp bergen bankıŋızdı aparyp bereiın.
Būl şynym edı. Ol uaqytta bankı atauly bügıngıdei emes, qat. Qajet kezde qolǧa tüspei qalady. Ärine, basqa-basqa, bankıge qarap tūrǧan Batyr joq, menıkı de jönsız boldy ma, ünsız qaldy. Sony paidalanyp, äldene demei tūrǧanda jelını üzetın tetıktı tez türtıp jıberdım. Söitıp, telefon tūtqasyn ülken kısıden būryn qoimauǧa tiıstı ädeptı būzdym. Ärı tūryp, berı tūryp, baptap jürgen diktofondy, üntaspany salyp aldym. «Bälkım, sätı tüser?..».
Qoŋyrau şalmai-aq, qolaily uaqyt osy ǧoi dep, tüske taiau bardym. Şäidıŋ üstınen tüstım.
– Qolyŋdaǧyny şkaftyŋ üstıne qoia sal da, kel, şäi ış.
Baspalap söz bastadym:
– Balyŋyz tättı eken.
– Jedıŋ be?
– İä.
– Közıŋe tamyzdyŋ ba?
– ?!?
– Äne, qazaq deseŋ, özıŋe tiedı. Baldyŋ qadırın bılmeisıŋder! Bal maldan kem paida bermeidı. Osy künı qazaqtyŋ qanşama jıgıtterı jūmys tappai, sendelıp jür. Bes-altauy bırıgıp, ara baqsa, qaitedı?.. Tabysy köp. Baly saulyqqa paida. Men, mıne, qanşa jasqa keldım, senen neşe jas ülkenmın! Közımnıŋ ötkırlıgı älı kemıgen joq. Janarym sau. Öitkenı, men közıme ūdaiy bal tamyzamyn. Bal közdıŋ janaryn saqtaidy. Saǧan qaraimyn, kelgen saiyn közıldırık salyp alasyŋ. Būdan bylai közıŋe bal tamyzyp jür. Bıraq, qandai bal ekenın men saǧan aitaiyn…
Közge baldyŋ qai türınıŋ paidaly ekenın aitqan. «İä, tüsındım, jaraidy, söitemın» dedım bastyrmalatyp. Bıraq, qūlaǧymda qalǧan joq. Ol aŋǧyrttyǧymnan emes, aŋdasam, Batyrym şeşıle bastady.
– Aǧa, sız özıŋız soǧysqa deiın baldyŋ paidasy turaly bıldıŋız be?
– Qaidan bılemın?!. Sen maǧan soǧysty aitpaşy!
– Jaraidy… Onda, men kettım. Şegıngen nemıster siiaqty…
– Nemıste neŋ bar?! Faşister de!!!
– İä, faşister siiaqty… Bıraq, men erteŋ taǧy kelemın. «Şabuylǧa» degım kelıp tūrdy da, şart ete tüsse, päle bolar dep, dereu şyǧyp kettım.
«O, Qūdai, ol erteŋ omartasyna ketıp qalmasa eken» dep tılei-tılei, eskertpesten, erteŋgı saǧat 10 bolmai, Batyr üiınıŋ tabaldyryǧyna tıreldım. «Şegınerge jer joq, arqamda – «Ana tılı», esıktıŋ qoŋyrau tüimesın qaita-qaita, ūzaq basyp tūryp aldym. Ädepsızdık, ärine, bıraq, endı qaitemın?..
Talǧat aǧam esıktı aşsa da, köldeneŋ tartqan kümıs tüstı şynjyryn aǧytpastan, maǧan qarap, bıraz tūrdy. «Aşyŋyzşy, a?». Mūnşama «betpaqtyqty» kütpegen boluy kerek, közın almaǧan küiı, tetıktı sydyrdy. Būdan ärı sypaiylyqtyŋ jönı joq, synalai aşylǧan esıkke kimelei kırdım. Rūqsatsyz etıgımdı, paltomdy şeştım. Ol kısı qimylymdy baǧyp, ünsız tūr. Jaqtyrmai tūrǧanyn tu syrtymmen, jūlyn-jüikem, alpys ekı tamyrymmen tüisınıp, sezıp tūrmyn… Qolsömkemdı kiımılgıştıŋ şkafyna qoidym da:
– Sälematsyz ba? – dedım bosaǧasynan jaŋa kırgendei.
– Sen özıŋ… faşist ekensıŋ!!!
– Sız faşistı kördıŋız be?
– Ne?!? Ne dedıŋ??!
Qatty aşulandy. Ekı közınıŋ qiyǧy qasyna qarai şanşylyp şyǧa keldı. «Közımnıŋ ötkırlıgı qaitqan joq» degenı ras, öŋmenımnen ötıp barady.
Men qorqyp kettım. Ūiat boldy… Faşizmdı jeŋgen Batyr adamǧa būlai degenım ülken aǧattyq boldy. Endı qaitttım, «aitylǧan söz – atylǧan oq»…
– Onda… özıŋız… aitpaisyz ǧoi… Maǧan da… tapsyrma… – Sözım sözıme juyspaidy. «Men endı ne ısteiın?..».
Qarap-qarap tūrdy da:
– Kır! Kır, bölmege!.. – dedı.
Ünı azdap synǧandai ma, älde, maǧan solai körındı me…
Qonaqjaiǧa öttım. Teledidar qosuly. Qūdai tıleuıŋdı bergır, Maqpal Jünısova än salyp tūr eken. «Suǧa ketken tal qarmaidy», bahadürge:
– Aǧa, sız Maqpaldyŋ änın jaqsy köresız ba? – dedım.
Batyr – aŋǧal bolsa aŋǧal şyǧar, bıraq, baladai jany saf keledı eken. Qolmen sylyp alǧandai jaŋaǧy aşudan jüzınde qolma-qol tük qalǧan joq:
– Ainalyp keteiın (özgeler ainalaiyn dese, būl kısı «ainalyp keteiın» dep söileitının aŋdadym), byltyr köktemde, Lenin saraiy jaqta Nauryz toiynda bır kiız üige kırsek, Maqpal otyr eken. Menı körıp, atyp tūra kelıp; «Oi, Talǧat aǧam menıŋ!» dep, moinymnan qūşaqtap, betımnen süiıp jatyr. Maǧan arnap dombyramen bıraz än aityp berdı. Dombyrany jaqsy tartady.
Degenşe bolǧan joq, esıktıŋ qoŋyrauy qaǧyldy.
– Men käzır, – dep auyz bölmege bettedı. Bıreudı meiırlenıp qarsy aldy. Ekeuı emen-jarqyn söilestı. Men, äiteuır, Batyrdyŋ jıbıgenıne quanyp otyrmyn. Ä degenşe, bölmege jasy 20-25-ter şamasyndaǧy sūluşa jıgıt bas sūǧyp, amandasty.
– Gazetten kelıp otyr. İnterviu beremın, – dedı.
«İä, sät! Qandy basyŋ berı tart!».
– A, onda men jūmystaryŋyzǧa kedergı bolmaiyn, – dep, köp bögelmei, az-kem şaruasyn aityp, şyǧyp kettı. Batyr meimanyn esıkten ūzatyp salyp keldı de:
– Kışı balam ǧoi (äŋgımenıŋ sätı tuǧanǧa quanyp otyryp, män bergenım joq, älde, nemerem dedı me eken…). Būl da Talǧat Bigeldinov, – dedı.
Endı özı «hoş» demeiınşe, taǧy bır närsenı büldırıp alarmyn dep, üstel üstındegı samsaǧan «oiynşyq» samoletterdı qyzyqtaǧan bolyp, oryndyqta tapjylmastan, ün-tünsız otyrmyn. Ūşqyştyŋ jany – ūşaqtyŋ qanatynda, nazarym süiıktı samoletterıne sürınıp otyrǧanyn körse, özı de äldene dep söz bastar…
Än aiaqtaldy. Teledidardy söndırıp, äŋgımege daiyn ekenın aŋdatty.
…Batyr «bulyǧyp» jür eken, saual saiyn söz tuyndatyp, köp, öte köp äŋgıme aitty. Bır emes, ekı taspanyŋ ekı jaǧy toldy. Batyrdyŋ da kökıregıne bailanǧan şerı bolady eken, semıp qalǧan syrdy tarqatty. Taǧdyry anasynyŋ qūrsaǧynda jatqanda-aq bastalypty. Bala küngı köp närse esınde eken, tapqan, baqqan ata-anasy turaly söz qozǧady. Jüz üş jasaǧan naǧaşy apasy Hadişa äjeidıŋ dūǧa üiretkenın, ony soǧystyŋ ön boiyna auzynan tastamaǧanyn, keiın beibıt zamanda jūmysta da, tūrmysta da äldeqalai qiyndyqqa duşar bolǧanda oqi jüretının äŋgımeledı. Soǧys bıtıp, elge kelgen soŋ, oquǧa jinalǧanda ata-anasy «Batyrǧa endı oqudyŋ keregı ne?» dep taŋǧalǧanyn, būǧan qalyŋdyq daiyndap otyrǧanyn aitqanda, «ony käitemın?» dep özınıŋ taŋǧalǧanyn aityp, rahattana küldı. «Käitemını nesı? Üilenesıŋ». «Joq. Oqimyn. Üilenbeimın». «Sen äuelı ol qyzdy körseŋşı». «Körsek, köreiık». Kördı. On altydaǧy süp-süikımdı qyz eken. Erıksız ǧaşyq boldy. Qaldyrmai, özımen bırge ala kettı. «Ol – mynau edı, erterek qaitys boldy, baiqūs» dep, qasy-közı möldıregen sūlu kelınşektıŋ suretın körsettı.
… Būl bır bıtken ıs boldy. Taŋerteŋ Batyr qarsy alyp edı, endı tüste bala künınde beinet keşken, jas künınde ūşyp jürıp ot şaşqan, tırşılıkte kezıkken qyzyqşylyq pen qiynşylyq bärı-bärı jinalyp, jüregıne qatpar-qatpar syr bolyp qatqan dür qariia şyǧaryp saldy. «Būl – menıŋ sürıp jatqan ömırım, ainalyp keteiın». Taspaǧa tartqan sözdıŋ bärın ılıp, tızıp nemese şala şolyp jariialaudyŋ jön emestıgın qaperge saldy. «Gazetke şyǧarmai tūryp, jazǧanyŋdy maǧan körsetıp al» dedı. «O, ärine!». Soŋyra, 12 betke yqşamdap, kompiuterge terılgen öz äŋgımesın oqydy. Kökeiınen şyqty. Är betıne jeke-jeke qol qoiyp berdı. «Al, Rihan, taǧy jazamyn deseŋ, taǧy kel» dep, yqylas bıldırdı. Jastyq pa, jūmys pa, sätın tuyp tūrǧanda qaita oralmaǧanymyz-ai… Kezektı, kelesı sūhbattardy «qualap» kete berıppız.
AJAL ASPANDA EMES,SUDA JETE JAZDADY…
…Orynbor äskeri-aviasiia uchilişesın bıtırgen serjant Talǧat Bigeldinov 1942 jyly jeltoqsan aiynda Kalinin maidany tübındegı şabuyldauşy aviasiia polkıne keldı. Bırneşe kün boiy äskeri aerodromda äue şaiqasynyŋ ädıs-täsılderın üirenıp, köp jattyqty. Söitıp, 1943 jylǧy aqpannyŋ 17-sı künı alǧaşqy äskeri tapsyrmaǧa, äuege şyrqap şyqty. Aspanǧa alǧaşqy sapar sättı öttı. Sol künı taǧy da ekı märte ūşyp, tapsyrma oryndady. Solaişa, soǧystyŋ qiian-keskı ūrysyna dendei enıp jüre berdı. Bar-joǧy toǧyzynşy şyqqan şaiqasta nemıstıŋ ūşqyşyn qualap jürıp, qūlatty. Söitse, ol sol uaqytqa deiın keŋes äskerınıŋ 300-ge tarta samoletın joiǧan, aspandaǧy aiqasta 108 ret jeŋıske jetken, özderınde adam teŋgermes ūşqyşy eken. Ol özınıŋ samoletın bar-joǧy 8-aq äskeri aiqas ötkergen, bar-joǧy jiyrma jasar jıgıttıŋ atyp tüsırgenıne senbeptı. «Ol kım?». «Ol – qazaq» dese, «qazaq degen kım?» dep taŋǧalypty ǧoi.
«Men sony bıldı deisıŋ be? Ol özı menı jelke tūsymnan ūrmaq bolyp jantalasyp jürgende tura tūmsyǧymnyŋ aldyna özın özı alyp şyǧa keldı. Özı kelıp tūrǧan soŋ, aiaiyn ba, atqyladym. Qaita, menıŋ özımdı Qūdaidyŋ saqtaǧanyn ait!» dedı sol küngı serjant. Sodan, Bigeldinovke ofiser därejesın berıp, zveno komandirı etıp taǧaiyndady.
… Jiyrmadaǧy komandir Harkov üşın şaiqasta özı şeiıt kete jazdady. Samoletıne oq tiıp, maidan şebıne äzer jetıp ülgerdı. Öz tobyna qosylǧan soŋ, qaitadan ūşty. Bır künı Bigeldinovterdıŋ polkyna general V.G.Riazanov Harkovtyŋ maŋyndaǧy jau aerodromyn talqandaudy mındettedı. İstrebitelderdıŋ qorǧanyşymen jaraqtanǧan «İl»-der şabuylǧa şūǧyl attandy. Taŋalakeuımde dūşpannyŋ aerodromyna jetıp, sol jerde qazdai tızılıp tūrǧan bombylauşy 12 ūşaqty joidy. Angarlar men aviabomba qoimasynyŋ kül-talqanyn şyǧarǧan polk jauyngerlerı aman-esen oraldy.
Tüskı saǧat 14-te alty «İl» Harkovty taǧy betke aldy. Būl joly istrebiteldersız «jalaŋaş» ūşty. Ökınışke qarai, taŋerteŋ esesı ketıp, jauyqqan jau olarǧa üdemeletıp, zenitterden oq jaudyrdy.
Üş-üşten bölınıp, ekı beldeumen özımızge qarai bet alǧan ūşqyştar aiaqasty istrebiteldermen jaraqtanǧan nemıstıŋ bombylauşy ūşaqtaryna kez boldy. Tapsyrmadan oralyp kele jatqan «messerler» būlardy baiqap qalypty. Baǧytynan kılt būrylyp, bızdıŋ jıgıtterge qarsy saldy! Söitıp, ainaldyrǧan alty şabuylşy attai on ekı istrebitelmen betpe-bet qaldy. Aspanda şyr-köbelek şaiqas bastaldy.
Talǧattyŋ ūşaǧyna bauyrynan oq jaudyryp jürgen bır nemıs sumaŋ etıp, özınen-özı qarsy aldyǧa şyǧa keldı. Qalt etkızbei, puşka atqylaityn gaşetkany bezıldete basty. Nemıs istrebitel qap-qara tütını būrqyldap, tömenge qarai atqan tastai qūldilady! Bigeldinovtıŋ ūşaǧy da «jaradar» boldy. Bıraq, kerı qaituǧa bolmaidy. Öitkenı, äudemjerde dūşpannyŋ dala aerodromynda 100 bombylauşy men istrebitelder «menmūndalap» tūr. Sony betke aldy. Būny körgen aerodrom abyr-sabyrǧa tüstı. Samoletterı äuege köterılıp, bombylauşy ūşaqtyŋ artqy kabinasynan pulemet saqyldap qoia berdı. Bızdıŋ şabuyldauşylar da qarap qalǧan joq, es jiǧyzbai töpelettı. Aerodrom äp-sätte ot-jalynǧa orandy. Bızdıŋ «İl»-der endı aerodromdy artqa tastap, kerı ūşty. Osy kezde oq tigen samoletı syr berıp, auyrlai bastady. Maidan şebıne deiın älı 40 şaqyrym bar, şydai almaityn siiaqty. «İl-2»-nıŋ ahualyn aŋdap qalǧan nemıstıŋ ekı «Fokerı» jalma-jan ekı jaqtan qausyrmalap, būlardy öz aerodromyna qondyrmaqqa ärekettendı. «Bigeldinovty bılmeidı ekensıŋder!». «Syrqat» samoletpen-aq syrǧaqsyp, sansyratty. Olar ary dalpyldap, berı qaltyldap, mysy qūrydy. Tük şyǧara almaǧanyna yza boldy ma, būrylyp alyp, bızdıŋ samolettı atqylai bastady. Būrşaqtai jauǧan pulemettıŋ oǧy jan qoisyn ba, motorǧa, kabinaǧa tiıp, dvigatel tütındei bastady. Ūşqyş pen atqylauşy jalma-jan paraşiut aşyp, tūiǧyn qūstai tüu tömenge sorǧalady…
Aman-esen qūtylǧan ekeu maidan şebıne jetem degenşe bırneşe kün öttı. Aŋdamai qalyp, ekı märte nemısterdıŋ postysynyŋ tūsynan şyǧa qalǧany bar emes pe! Betpe-bet kelgen jaudyŋ ekı soldatyn jekpe-jekte jer jastandyrdy. Iz jasyru üşın üş saǧat boiy batpaqta keŋırdektep batyp otyrdy. Maidan şebıne jetuge az qalǧanda atqylauşy abaisyzda minaǧa tüsıp, mert boldy…
Soltüstık Donnyŋ jaǧasyna taŋ aldynda Talǧat jalǧyz özı jettı. Arǧy jaǧalauda – özımız. Tänın temırdei qaryǧan tastai suyq suǧa kümp etıp, jüze jöneldı. Nemıstar baiqap qalypty. Özenge oq jaudyrdy. Zuu-u, şsu-uf-f… Örşelenıp, basy qyltyŋdap, qūlaştap kele jatqanynda sol qolyna oq tidı. Osy kezde neşe künnen berı aryp-aşyp, äbden älsıregen jauyngerdıŋ üstındegı susıŋdı kiımı auyrlap, batyp bara jatqanyn baiqady. Bar küş-jıgerın jiyp, äupırımdep, jaǧalaudaǧy tasqa jete jyǧyldy da, es-tüssız qaldy… Ūşqyşty jaiau äskerler tauyp, jertölege arqalap äkeldı. Sanitar jarasyn taŋyp, medsanbatqa jıberdı. Polktaǧylar oralmaǧanǧa ony opat boldyǧa joryp qoiǧan. Jankeştı eken, jiyrma bır künde jazylyp, şturval ūstauǧa jarady. Solaişa, Köktäŋırınıŋ, Köktıŋ ūly kökke qaita şyrqady.
BIZDIŊ ZAMANYMYZDYŊ BIRTUARY
Üş jüz bes ret ūşqanynda eskadrilia komandirı Talǧatpen bırge soǧysqan eşkım qaza bolǧan joq. Anyqtap aitqanda, sonyŋ bärınde de onyŋ kınäsınen eşkım ajal qūşqan emes! Sebebı, bärı komandirge bailanysty. Komandir ūrysqa qalai bastap kırse, ūrys solai aiaqtalady. Saratov barlau mektebınde därıs alǧan Talǧat Bigeldinov – dūşpannyŋ jerdegı nysandaryn äueden fotosuretke tüsırudıŋ asqan şeberı. Ūşqyş-komandirdıŋ özgege sirek qonatyn osy qabıletı aŋyz bolyp tarady. 152-gvardiialyq istrebitel polkynyŋ ūşqyş-istrebitelderı 144-gvardiialyq Lvov şabuyldauşy aviasiia polkınıŋ eskadrilia komandirı Talǧat Bigeldinovtıŋ darynyn, ol bastap ūşqan ūşqyştar tobynyŋ eşuaqytta şyǧynǧa ūşyramaǧanyn aitady: «Aua raiy qandai qiyn bolsa da, tiıstı nysandy qapysyz tauyp, ony joiudaǧy şeberlıgı adam taŋǧalarlyq. Äsırese, 1944 jylǧy qazannyŋ 14-ı künı atqarǧan operasiiasy äskeri oqu-jattyǧuda ülgı etuge äbden laiyq. Talǧat Bigeldinovtyŋ eskadriliasyndaǧy «törttık» zvenosyna barlai jürıp şabuyldau mındetteldı. Operasiia kezınde olar Kruglov maŋyndaǧy köz aldauşy tüspen boiap qoiǧan baqandai 50 şaqty avtomaşinanyŋ üstınen tüsedı. Osy kezde bızdıŋ tört istrebitelge segız bırdei FV-190 («Fokke-Vulf-190») jäne tört ME-190 ūşaǧy tap berdı. Osy aradaǧy Bigeldinovtıŋ şeberlıgıne söz jetpeidı. Zvenosyndaǧy tört ūşaqty ūiystyryp aldy da, şabuyldy üdete tüstı. Jaudyŋ on ekı ūşaǧynyŋ qūrsauynda jürıp-aq, jetı mäşinenı talqandap, qaramaǧyndaǧy bırde-bır ūşqyşty ajal qūştyrmai, samoletterdı bütın küiınde aerodromǧa aman-esen qondyrdy» dep jazǧan.
Şturmovik seksen ret aspanǧa köterılgen bolsa, Batyr ataǧy berıledı. Eger jüz alpys ret ūrys salsa, Keŋes Odaǧynyŋ Batyry ataǧyn ekınşı ret taǧy alasyŋ. Üş jüz otyz ret ūşsaŋ, üşınşı märte… Bıraq, üş ese batyrlyq būiyrǧan joq. Bigeldinov şturmovikpen üş jüz bes ret tapsyrma oryndaǧanda, Keŋes Odaǧynyŋ Batyr ataǧyn ekı märte alǧan Anatolii Efimov 244 ret ūşypty…
Maidanǧa qatardaǧy ūşqyş bolyp kırgen Talǧat Bigeldinov soǧys aiaqtalǧanda Aviapolk gvardiiasynyŋ eskadrilia komandirı därejesıne jettı. Ekı jylda 305 ret ūşqandy uaqytqa şaqqanda 500 saǧat bolady eken. Sol uaqyt ışınde 21 tank, aspandaǧy aiqasta 7 ūşaqty onyŋ ışınde bır özı 5 ūşaqty, toppen ūşyp jürıp, ekeuın qūlatty. Jäne jerde beseuınıŋ közın joidy. Özdıgınen jüretın 5 artilleriialyq qondyrǧyny jäne 2 lokomotiv, 37 avtomobil, äskerilerı bar, tehnika tielgen 7 vagondy talqandaǧan.
Keŋestık ūşqyştardyŋ ışınde tūŋǧyş ret Berlinnıŋ üstımen ūşqan. Bigeldinov – qaita qalpyna keltırılgen Praga aerodromyna bırınşı bolyp ūşaq qondyrǧan keŋestık äskeri ūşqyş. Ekı märte Batyr bolǧan 65 äskeri ūşqyştyŋ bıregeiı. Keŋes Odaǧynyŋ Batyry ataǧyn eki märte alǧan 120 Batyrdyŋ işindegi bir ǧana aziat tektı azamat. Talǧat Bigeldinovtıŋ esımı Aqtöbe Joǧary azamattyq aviasiia ūşqyştar instituty men Qaraǧandy respublikalyq aviasiia uchilişesıne berılgen. Bırneşe qalalardyŋ qūrmettı azamaty.
Soǧys Batyry Äskeri-äue akademiiasyn bıtırgen 1950 jyldary elımızde reaktivtı aviasiianyŋ örkendegen kezı. Reaktivtı samoletter paida boldy. Osy samoletterdı synau üşın jiyrma bes adamdy synauşy ūşqyştyqqa daiyndady. Törteuı qaza boldy. Talǧat apatqa tüsse de, aman qaldy…
Bır qyzyǧy deimız be, taŋǧalarlyǧy deisız be, käzırgı Astana äuejaiynyŋ ornynda būryn Aqmola-Qaraötkel töŋıregınde Mailybalyq auyly bolypty. Däl osy jerde Talǧat Bigeldinov tuǧan. Ana jyldary Aqmolaǧa äuejai saluǧa jer ızdegende qolaily, yŋǧaily osy Mailybalyq auyly bolypty. Äuejai qūrylysyn da özı bas bolyp jürgızdı.
Ötken ǧasyrdyŋ orasyna deiın Qazaqstandaǧy azamattyq aviasiia kenje qalǧan edı. Büiırdegı Mäskeuge ūşu üşın tüstıktegı Taşkentten baryp mınedı eken. Sebebı, Almatyda İL-18 ūşyp-qonatyn asfaltty, betondy berık alaŋ joq. Batyr azamattyq aviasiiany örkendetudı, onyŋ negızın qūrudy qolǧa aldy. Özı osy salany tolyq igeru üşın Mäskeu İnjenerlık-qūrylys institutyn oqyp tauysty. Almatydan soŋ Balqaş äuejaiyn qolǧa alǧan. Odan keiın Bigeldinovtıŋ basşylyǧymen Aqmolada, Pavlodarda jäne Gurev pen Oraldan basqa barlyq oblys ortalyqtarynda ūşu-qonu alaŋymen tolyqtai jabdyqtalǧan aerodromdar salyndy.
Zeinet demalysyna şyqqan soŋ Avtoäuesqoilar odaǧyn basqardy. Özı bas bolyp jürgızuşılerdı daiyndauǧa qatty köŋıl böldı. Ärbır oblys ortalyǧynda avtomektepter aşty. Jerde de aspandaǧydai jüielılık bolǧanyn qalap edı. Odan basqa da köptegen qoǧamdyq qyzmetterge aralasty. Qazaq onşa tän ala qoimaǧan bal arasyn ösırdı. Solaişa, Batyr Talǧattyŋ taǧlymy ekı ǧasyrdan berı täntı etıp keledı.
Aitpaqşy, Talǧat Bigeldinov barlauşy bolǧandyqtan, negızınen tüngı, jūldyz jamyraǧan aspandy şarlai ūşqan. Demek, Batyrymyz ekı «Altyn Jūldyzyn» aspannan alyp tüstı…
Rauşan TÖLENQYZY
