– Sızderdıŋ aldaryŋyzda oqyǧan baiandamada Astananyŋ biylǧy basty jetıstıkterın saralap aittym. Jylan jyly elorda üşın jaman bolǧan joq. Sonyŋ ışınde airyqşa aitarym – Astananyŋ öz qoly öz auzyna jetıp, öz-özın qamtamasyz ete alatyn deŋgeige köterıldı. Iаǧni, Astana bügınde dotasiialyq şahar emes. 2015 jyldan bastap, respublikalyq biudjetke kırıs tüsıretın donor qalaǧa ainalady. Mūndai jetıstıkke elımız boiynşa tek Maŋǧystau men Atyrau oblystary jäne Almaty qalasy ie. Olardyŋ qataryna törtınşı bolyp, endı Astana qosylyp otyr. Biylǧy basty tabysymyz da osy. Al, jeke ömırıme kelsem, biyl nemerelı bolyp jatyrmyn. Būl – basty quanyşym.
Qalanyŋ körıktı bolmaǧy aǧaşynan
– Elordada keibır aǧaştardyŋ otalyp jatqanyn köremız. Qalanyŋ ajaryn aşyp tūrǧan jasyl jelektı kesu nendei qajettılıkterden tuyndap otyr?
– Kez kelgen aǧaştyŋ ömır süru merzımı bar. Mysaly, terek aǧaşy 40 jyldan astam ömır süredı. Tez ösetın aǧaş bolǧandyqtan kögaldandyruǧa keŋınen qoldanylady. Alaida, tırşılık etu merzımı bıtkennen keiın aǧaş-ekeş aǧaş ta quraidy. Sızdıŋ körgenıŋız osyndai quraǧan aǧaştar bolar. Äitpese, jaŋadan jaiqalyp kele jatqan jas şybyqty kesuge eşkımnıŋ qoly barmas. Astana elordaǧa ainalyp, aumaǧy keŋeigelı 19 myŋǧa juyq kärı aǧaş otalǧan eken. Esesıne, soŋǧy bes jylda elordada 150 aǧaş otyrǧyzylǧan. Tek jazdyŋ özınde 10 million gül egıledı. Būl degenıŋız – qyruar jūmys. Astanany jasyl jelektı qalaǧa ainaldyratyn mūndai şarualarǧa är tūrǧyn atsalyssa deisıŋ.
Avtotūraqtar salatyn investor qajet
– Astana qalasynda kölıkter qoiatyn tūraqtar tapşy ekenı belgılı. Äsırese, keşkılık uaqytta tūrǧyndar kölıgın qoiatyn jer tappai, qinalyp jüredı…
– Biz soŋǧy 5 jyldyŋ işinde salynǧan 341 tūrǧyn üi keşeni men nysandardy tekserdik. Olardyŋ 169-ynda kölik qoiuǧa arnalǧan oryndardyŋ joq ekeni anyqtaldy. Säulet-qala qūrylysy talaptaryna säikes, qazır kölık tūraǧy jobada bolmasa, birde-bir tūrǧyn üi qūrylysyna rūqsat berılmeidı. Kölık tūraǧy joqtar – būl norma zaŋǧa engızılgenge deiın salynǧan nysandar bolyp tūr. Alaida, bügınde kelımdı-ketımdı kölıkterge arnalǧan avtotūraqtardyŋ joqtyǧy – kürmeulı mäsele bolyp tūr. Eger osyndai avtotūraqtar saluǧa niettı investorlar bolsa, quana-quana, jer telımın berer edık. Tıptı, injenerlık infraqūrylymdar saluǧa da qolūşyn beretın bolamyz. Qazır avtotūraqtarǧa dep alyp qoiǧan 154 jer uchaskesı tūr. Eger investor tabylsa, bırlese jūmys ısteuge äzırmız. Al, bız syrttan keluşilerdıŋ köligine arnalǧan avtotūraqtar qūrylysyna biudjet qarjysyn jūmsai almaimyz. Sebebi, būl – biznes, bäsekelı orta. Bıraq, avtotūraqtar saluǧa niettı investorlar būl biznestıŋ igılıgın keiın köretınıne senımdımın.
Mügedekterdıŋ müddesı eskerusız qalmaidy
– Elordada 18 myŋdai mümkındıgı şekteulı jandar tūrady. Qūrylys nysandaryn salǧanda olardyŋ jaǧdaiy qanşalyqty eskerılıp jatyr?
– Qūrylys nysandary men jaiau jürgınşıler ötkelderın salarda mügedekterdıŋ jaǧdaiy mındettı türde eskerıledı. Tıptı, qoǧamdyq kölıkterdı satyp alarda da olardyŋ mümkındıgı şekteulı jandarǧa yŋǧailylyǧy nazarǧa alynuda. Mysaly, kelesı jyly bız gazben jüretın 350 avtobus satyp almaqşymyz. Tehnikalyq talaptar boiynşa, olardyŋ bärınde mügedek arbasynyŋ kırıp-şyǧuyna arnalǧan kötergış qondyrǧy ornatylady. Al, 2018 jylǧa qarai Astanaǧa äkelınetın 1200-ge juyq jolauşylar kölıgı tegıs avtobustyq liftımen qamtamasyz etıletın bolady. Mügedek jandardyŋ jürıp-tūruyna jaǧdai jasaityn mūndai şaralar jalǧasyn taba bermek.
Kımnıŋ jerı memleketke qaitarylady?
– Elbasynyŋ tapsyrmasy boiynşa igerılmei jatqan jer telımderı memleketke qaitarylyp jatyr. Būl mäsele Astanada qanşalyqty jüzege asyrylu üstınde?
– Jalpy Astana qalasynyŋ aumaǧy 71 myŋ gektar jerdı alyp jatyr. Sonyŋ 14 myŋdai gektary kezınde jekemenşıkke berılıp, bügınde igerılmei jatyr. Onyŋ 2 myŋdai alqaby memlekettıŋ qoryna qaitaryldy. Barlyǧy 6 myŋ gektarǧa juyq jer telımderınıŋ mäselesı qaralyp, qojaiyndaryna ūiǧarym berıldı. Eger olar kelesı jyldyŋ alǧaşqy jarty jyldyǧyna deiın tiesılı jerın igerıp ülgermese, onda jerdı qaitaru jönındegı mäsele sotta qaralatyn bolady.
Aşyq aspan astyndaǧy amfiteatr aşylady
– Astanalyq saiabaqta amfiteatr aşylady degendı estıdık. Būl joba qaşan jüzege asyrylady?
– Elordanyŋ saiabaǧy – 1960-şy jyldary negızı qalanǧan eskı nysan. Būl demalys baǧynan jazda adam aiaǧy üzılmeidı. Bız üş jyldan berı astanalyq saiabaqty qaita jaŋǧyrtu jūmystaryn jürgızıp jatyrmyz. Būiyrtsa, kelesı jyldyŋ 1 şıldesıne deiın şaruanyŋ bärı eŋserıledı. Saiabaqty qaita jaŋǧyrtu barysynda tūrǧyndar tynyǧatyn oryndy odan ärı aişyqtau maqsatynda amfiteatr saludy qolǧa aldyq. Amfiteatrdyŋ körermenderge arnalǧan 2 myŋ oryndyq zaly – Esıl özenınıŋ jaǧasynda, al sahnasy sudyŋ däl ortasynda ornalaspaq. Aşyq aspan astyndaǧy ädemı alaŋ tūrǧyndardyŋ köŋılınen şyǧary sözsız.
Astananyŋ şekarasy keŋeitıle me?
– Astana halqynyŋ sany künnen künge ösıp keledı. Osyǧan bailanysty qalanyŋ şekarasy keŋeitılse degen ūsynys bar…
– Men öz basym Astana qalasynyŋ şekarasyn keŋeitu ūsynysyn qoldamaimyn. Öitkenı, ol üşın bıraz şyǧyn kerek. Astana özın-özı qamtamasyz etu deŋgeiıne endı ǧana jettı. Sondyqtan qalanyŋ şekarasyn keŋeitıp, jaŋadan qosylǧan aumaqty abattandyruǧa qarjy jūmsaǧym kelmeidı.
Jeŋıl relsten görı jedel avtobus dūrys
– Astana qalasynda jeŋıl relstı kölık jobasy qaşan qolǧa alynady?
– Bız osy mäselenı jan-jaqty oi elegınen ötkızıp, baiypty saraptamalar jasap kördık. Mysaly, jeŋıl relstı kölıktıŋ 21 şaqyrymdy qūraityn bırınşı jelısınıŋ qūrylysyna qajettı şyǧyn 250 milliard teŋgenı qūraidy eken. Al, taŋdauymyz tüsken ekınşı joba – arnaiy jolaqpen jüretın jedel avtobus baǧyttary jelısınıŋ däl osyndai uchaskesıne bar bolǧany 85 milliard teŋge jūmsalady. Ekı jobanyŋ arasyndaǧy baǧa aiyrmaşylyǧy 151 milliard teŋgenı qūraidy. Sondyqtan, bız arnaiy jolaqpen bölıngen jedel avtobus baǧyttary jelısı jobasyn qolǧa alu turaly kelısılgen şeşım qabyldadyq, būl jobanyŋ bırınşı jelısın 2016 jyly aiaqtau josparlanyp otyr.
İndustrialdyq parktıŋ äleuetı
– Astana qalasyndaǧy İndustrialdyq parktıŋ jūmystary qalai jürgızılıp jatyr? Onda qolǧa alynǧan jobalar men investisiialar jönınde aityp berseŋız?
– Bügınde «Astana – jaŋa qala» arnaiy ekonomikalyq aimaǧyna qarasty İndustrialdyq parkte 15 nysannyŋ qūrylysy jürgızılıp jatyr. Būdan bölek, 15 nysannyŋ jobasy äzırlenu üstınde. 2017 jylǧa qarai İndustrialdyq parkte jūmys ısteitın käsiporyndar jylyna 150 milliard teŋgenıŋ önimın şyǧaratyn bolady, al biudjetke tüsetın salyq 70 milliard teŋgeni qūramaq.
2010-2013 jyldar aralyǧynda İndustrialdyq parktıŋ 11 käsıporny tarapynan 182 milliard teŋgelık tauar öndırıldı jäne qyzmet körsetıldı. Sonyŋ ışındegı biylǧy jyldyŋ ülesı 73 milliard teŋgenı qūraidy. Būl – qalanyŋ jalpy önerkäsıptık önımınıŋ 36 paiyzy.
Üleskerlerdıŋ ümıtı aqtaldy
– Astana qalasynda üleskerlerdıŋ mäselesı qanşalyqty ötkır tūr? Ülestık qatysumen salynyp, aiaqtalmai qalǧan qūrylys nysandary qaldy ma?
– Kezındegı daǧdarystan keiın qūrylys nysandary tūralap, köptegen tūrǧyn üiler aiaqtalmai qalǧany belgılı. Sonyŋ zardabyn aldymen halyq tartty. 2008 jyly elordada ülestık qūrylysqa qarjy qūiyp, keiın päterın ala almai qalǧan 45 myŋǧa juyq adam boldy. Būl degenıŋız – 100 myŋǧa juyq tūrǧyn degen söz. Öitkenı, är üleskerdıŋ artynda otbasy, bala-şaǧasy bar. Eger Elbasynyŋ tapsyrmasymen Ükımet der kezınde şeşım qabyldamaǧanda, bügınde olardyŋ künı ne bolar edı?! Sol kezde Astanada qūrylysy orta joldan toqtap qalǧan 241 nysan bolsa, sonyŋ bärı qazırgı künı tolyqtai salynyp, ıske qosyldy. Endı tek «Territoriia komforta» degen tūrǧyn üi keşenı qaldy. Būl üidıŋ qūrylysy kelesı jyldyŋ ortasynda bıtedı degen ümıtımız bar. Qazır būl mäsele sotta qaralyp jatyr. Sottyŋ törelıgı şyqqannan keiın, mäsele bırjaqty şeşıledı dep oilaimyz.
Päter kezegınde – 28 myŋ adam
– Auyldyq jerde jiyrma-otyz jyl jūmys ıstegen mūǧalımder Astanaǧa auysyp, kelgen boida memlekettık baǧdarlamaǧa qūjat tapsyrady. Ärine, eŋbek ötılımen baspanaly bolady. Esesıne, osynda 10-15 jyl eŋbek etkenderdıŋ päterge qoly jetpei jür. Negızınde, olardyŋ tūrǧylyqty jerde bes jyl tūruy şart emes pe?
– Jalpy, baspana mäselesı – öte kürdelı. Jyl saiyn Astanaǧa şamamen 50 myŋnan astam adam köşip keledi. Mysaly, osy jyly halyqqa qyzmet körsetu ortalyqtary elımızdıŋ basqa öŋırlerınen elordaǧa qonys audarǧan 101 283 myŋ adamdy tırkegen. Orta eseppen alaǧanda, bügınde baspanaǧa mūqtaj jandardyŋ sany – 175 myŋ. Ärine, qiyn şarua.
Jyl saiyn 1 mln 200 myŋ şarşy metr üi berılude. Alaida, onyŋ bärın memleket tapsyryp jatqan joq. Naryqtyŋ talabymen, käsıpkerlerdıŋ eŋbegınıŋ arqasynda paida bolyp jatqan päterler. Bügıngı künde qala qorynan päter kezegınde tūrǧandardyŋ sany – 28 myŋ adam. Olardyŋ köpşılıgı – ūstazdar, äleumettık sala qyzmetkerlerı. Aita ketu kerek, bes jyl ışınde alty myŋnan astam otbasy päterge ie boldy. Tüsınuımız kerek, bır jylda mūndai mäselenı şeşu mümkın emes. Bıraq, memlekettık baǧdarlama bar, qūrylys qarqyndy türde jürude, aldaǧy uaqytta bırtındep şeşımın tabatyn bolady.
Alty auyldyŋ mäselesı şeşıldı
– Prezident Astana aumaǧyndaǧy auyldardy retke keltırudı tapsyrǧany belgılı. Ekıge bölıngen Qaraötkel auylynyŋ tūrǧyndary su, jaryq, jylu mäselesı boiynşa jurnalisterge jiı şaǧymdanady. Qaraötkeldıŋ qalaǧa qosyluy mümkın be?
– Astana qalasynyŋ aumaǧy – 71 myŋ gektar. Bıraq, ırgeles tūrǧan ekı oblyspen kelıse otyryp, Ükımettıŋ şeşımı boiynşa qala töŋıregındegı seksen auyldy esepke aldyq. Astanadan otyz şaqyrym qaşyqtyqtaǧy radiusta 56 myŋ halyq tūrady. Olar Aqmola jäne Qaraǧandy oblystaryna qaraidy. Qazırgı taŋda olardyŋ mäselelerın şeşıp bere almaimyz. Desek te, ysyryp tastap otyrǧanymyz joq. Öitkenı, ondaǧy halyq Astanaǧa kelıp jūmys ısteidı, balalaryn mektepke beredı, osynda emhanalarǧa qaralady. Būl jönınde arnauly baǧdarlama qabyldandy. Bügınde Astanaǧa qosylǧan jiyrma auyl bar. Osydan üş jyl būryn qalalyq mäslihat sol auyldardyŋ mäselelerın şeşu turaly şeşım qabyldady. Onyŋ ışınde jol, elektr jelısın jürgızu jäne su mäselesı de bar. Mıneki, osy qabyldanǧan üş joba boiynşa bügınde alty auyldyŋ mäselesı tolyqtai şeşıldı. Basqa auyldarda da bölıngen qarajatqa säikes jūmystar jürıp jatyr. Bızdıŋ mındetımız – qalaǧa qosylǧan sol jiyrma auyldyŋ mäselesın şeşu. Qalǧan auyldar oblystyŋ jaǧdaiyna bailanysty.
Aulalar abattandyrylady
– Osy jazda Esıl audanynda aulalar qalypqa keltırılıp, futbol, basketbol alaŋdary salyndy. Jattyǧu qondyrǧylary da ornatyldy. Keşkısın syrtqa şyǧa qoimaityn halyq qazır sportpen ainalysuda. Kündız balalar oinasa, keşkısın egde kısılerdıŋ süiıktı ornyna ainaldy. Mäselen, «Diplomat» keşenı janyndaǧy alaŋǧa, tıptı, chempionat ötkızuge bolady. Osy jaqsy dästür biyl basqa audandarda jalǧasyn taba ma?
– Aulalardyŋ jaǧdaiy qalanyŋ tynys-tırşılıgıne äser etetını sözsız. Jas balalardyŋ da, eresekterdıŋ de sol aulada demalyp jürgenın körudıŋ özı bır ǧanibet. Ärine, aulany jöndeuge köŋıl bölınıp, arnauly baǧdarlama qabyldandy. Qalada orta eseppen alatyn bolsaq 1300-1400 aula bar. Onyŋ 400-den astamy byltyr jöndeldı. Bır mausymda būl mäselenı rettep tastau oŋai emes. Qarajat kerek. Endıgı jyly 400 bolmasa da 200-250-ge juyq aula jöndeuden ötedı.
Jüz myŋ adam jer sūrap jür
– Juyrda Prezident Astananyŋ Bas jospary retke keltırılgenşe elorda aumaǧynan jer beruge moratorii jariialady. Sūraiyn degenım, būl mäsele qaşan retke keltırıledı, azamattar qai uaqytqa deiın kütuı kerek?
– Jeke üi saluǧa jer telımın beru mäselesıne bailanysty Elbasynyŋ tapsyrmasy bar. Öitkenı, qalaǧa jaqyn aumaqqa üiler salynyp, auyldar paida boluda. Olardyŋ ne joly joq, ne jaryǧy joq, ne suy joq. Eŋ bastysy, jūmys oryny joq. Ondai tūrmys kımge bolsa da qolaily emes. Tyiym salynǧany da sondyqtan. Bıraq, men basqa mäselenı aitaiyn. Astanada on sotyq jer alǧysy keletınderdıŋ sany jüz myŋnan asady. Bere alamyz ba, bere almaimyz ba? Joq. Qalanyŋ mümkındıgı joq. Öitkenı, 2025-2030 jylǧa deiın Bas jospar boiynşa bere alatyn nemese közdelgen jerdıŋ kölemı 15 myŋ adamǧa ǧana jetedı. Ony halyqqa bölıp beruge bolady. Bıraq, joǧaryda aitqanymdai infraqūrylymy joq. Erteŋ üi salyp alǧannan keiın olar kımge şaǧymdanady? Äŋgıme şaǧymdanuda da emes, mäsele sol kısılerdı qiianatqa qaldyrmauda. Su, jaryq, jylu bolmaǧan jerde qalai ömır süruge bolady? 15 myŋ adamǧa berıletın jer telımıne infraqūrylym jürgızu üşın 1 mlrd dollar qajet. Ony bır sätte, bır uaqytta böle saluǧa qalada da, Ükımet qorynda da mümkındık joq. Bırte-bırte şeşımın tabady.
Astananyŋ özındık joly bar
– Astana TMD memleketterı men Euraziialyq ekonomikalyq qauymdastyqtyŋ qai qalasyna qarap boi tüzeuı tiıs?
– Menıŋ oiymşa, ärbır qalanyŋ öz baǧyty men közdegen maqsaty bar. Ärine, ösıp-öngen, damyǧan qalalardyŋ täjıribesın jinap, halqyna jasaǧan jaǧdaidy Astanaǧa alyp kelgımız keledı. HHI ǧasyrdyŋ basynda qalypatasyp, damyp kele jatqan Astana qalasynyŋ da özındık joly bar. Aldymyzda maqsat aiqyn, jospar köp.
Sūranysqa ūsynys säikes kelse igı
– Astanada «Biznestıŋ jol kartasy» baǧdarlamasy qalai jüzege asuda?
– Aimaqtyq industriialandyru kartasy boiynşa 87 mlrd teŋgenıŋ 19 jobasy ıske qosyldy. 3 myŋnan astam jūmys orny qūryldy. Būǧan qosa, 30 joba ıske asyryluda. 2016 jyldyŋ soŋyna deiın olardy öndırıstık qoldanysqa beru josparlanǧan. Sol kezde segız myŋǧa juyq jūmys oryndaryn aşuǧa mümkındık beredı.
Astana – studentterdıŋ qalasy. Osy rette eŋbek naryǧyndaǧy jaǧdaidy aita ketsem deimın. Biyl joǧary oqu oryndaryn üş jarym myŋ tülek bıtırgen. Resmi derekke süiensek, olardyŋ 2100-ı jūmysqa ornalasqan. Qalǧandary jūmyssyz. Nege? Oqudy endı bıtırgen mamandarǧa nege jūmys tabylmaidy? Mäsele, joǧary oqu oryndarynda bolyp otyr. Olar öŋırlık, ekonomikalyq jäne eŋbek naryǧyndaǧy jaǧdaidy elep-eskermei, sänge ainalǧan mamandyqtarǧa şekteusız student qabyldai beredı. Oqu bıtıruşılerdıŋ qoldarynda ekonomist, zaŋger diplomdary bar, bärı öz salasy boiynşa jūmys ıstegısı keledı. Alaida, sūranys joq. Būl – äleumettık maŋyzy bar mäsele. Bılım jäne ǧylym ministrlıgı osyǧan nazar audaru kerek. Qazırgı uaqytta tiıstı şara qabyldamasaq, eŋbek naryǧynda ülken mäsele tuyndauy mümkın.
Qauıpsızdık qymbat
– «Hanşatyr» sauda üiınıŋ aldynda salynyp jatqan jerasty jolynyŋ qūrylysy nege qymbat?
– Bırınşıden, bärı normativtık talaptarǧa säikes qarastyrylǧan. Ondaǧy magistraldı, kärızdık, taǧy basqa da barlyq jelılerdı köşıru qomaqty qarajat talap etedı. Jerasty jolynyŋ qala tūrǧyndary üşın maŋyzy joǧary. Öitkenı, mereke künderı atalmyş sauda üiıne 25 myŋǧa juyq halyq barady. Ondaǧy qūrylys jūmystary – jol oqiǧalaryn boldyrmau, qala tūrǧyndarynyŋ qauıpsızdıgı üşın jasalyp jatqan şarua.
Jasyl aimaq 75 myŋ gektarǧa jetedı
– Qorşaǧan ortany qorǧau ministrlıgı 2015 jylǧa deiın Astana maŋyndaǧy jasyl aimaqty 75 myŋ gektarǧa deiın arttyramyz dep otyr. Osy jūmystar qalai jürgızılude?
– Kezınde Astana köşedı degende, eldıŋ toqsan paiyzdan astamy senbegen edı. Bügınde elorda ädemı qala boldy. Sol sekıldı, Elbasy jasyl aimaq turaly bastama kötergende būǧan da köbı sengen joq. Esterıŋızde bolar, ülken jiyndarda mamandardyŋ özı «mümkın emes» dep senımsızdık tanytty. Bıraq, bügıngı künı 65 myŋ gektar jasyl aimaǧymyz bar. Osyǧan jetkende, 75 myŋǧa deiın jetkızude eşqandai mäsele bolmaidy. Bärı retımen jüzege asuda. Elbasy Bas josparymyzdyŋ mekemesınde bolǧan kezde mūny naqtylap aitty.
Gülmira AIMAǦANBET,
Qymbat TOQTAMŪRAT
