SÖZ BASY
Elordadaǧy Saduaqas Ǧylmani meşıtıne jiı baramyn. Būrynǧy babalaryma, atam men äjeme, ömırden erte ötken äkeme qūran baǧyştaimyn. Barǧan saiyn meşıtke aty berılgen dındar atany oilaimyn. Ǧūlama ǧalym bolǧan. Keŋestık däuırdıŋ türlı teperışın körse de, ūlaǧatty ūstanymynan ainymaǧan. Osyndai aŋyzǧa ainalǧan ardaqty azamattyŋ bas qalada jalǧyz közı tırı qyzy tūrady dep estıdık. Esımı – Ükıjan qajy Saduaqasqyzy. Toqsan tört jasta. Tektı tūlǧanyŋ tūiaǧymen jüzdeskımız keldı. Äjemızdıŋ ūialy telefonyn terdık. Özı köterdı. Torqaly toqsannan asqan dep aita almaisyz. Dauysy anyq, sözı nyq, qūlaǧy da täuır estidı. «Ainalaiyn, erteŋ üige kele ǧoi» dedı. Esıme eldegı jetpıs bes jastaǧy anam tüstı. Künde ymyrt jabyla auylǧa telefon şalamyn. Ekeumız toǧyz qabat üidı jaŋǧyrtyp söilesemız. Dauysymdy bırde estıse, bırde estımeidı. Al toqsannyŋ törteuındegı qart keiuana jäimen aitqan sözımdı qalt jıbermedı. «Jaqsy äulettiŋ näsiliniŋ at meŋindei belgisi bolady» degen ras-au.
Mıne, Ükıjan äjenıŋ aldynda otyrmyn. Közıldırıksız «İslam jäne örkeniet» degen gazettı oqyp otyr. Qarqaradai appaq jaulyǧy jylu şaşady. Tuǧan äjem keldı köz aldyma. Ülkenderdıŋ bärı de bır-bırıne ūqsap tūrady.
– Äje, 94 jas qalai eken?
– Allaǧa şükır, şyraǧym! Segız jasymnan bes uaqyt namaz oqyp, oraza ūstadym. Äkemnıŋ jolymen jürdım. Anam 25 jasynda dünieden ozdy. Sonda bestegı balamyn. Sonyŋ jasamaǧan jasyn maǧan amanattaǧan şyǧar…
Ükıjan äjemızdıŋ zerdesı älı myqty. Äkesı turaly tolǧanyp söileidı. Tarihi oqiǧalardyŋ bärın qolmen qoiǧandai aitady. Jūptap kelgen sūraǧym jaiyna qaldy. Kökıregı qazynaǧa toly qariiany tyŋdai berdım. Saǧattan astam syrlasudan tüigen oilarymdy qaǧazǧa türtıp otyrdym.
AŞTYQTYŊ AZABYN TARTTYQ
Basymyzdan būltty künder köp öttı. Bızdıŋ elımız Ereimentau bolady. «Tuǧan jerım – Ereimen, Maltabardyŋ salasy, Qonys qylǧan ata-anam Jarlyköldıŋ jaǧasy. Tuǧan elım, ösken jerım Ereimennıŋ Qanjyǧaly balasy» dep jazady äkem. Arǧy atalarymyzdyŋ ziraty Maltabar degen auylda. Sol jerde babalarymyz 35 jyl qystapty. Äuletımız äuelden az üi bolǧan. Sälmen degen babamyz hat tanyp, zamanynda bolystyq imam atanǧan. Sonda Sämeke han Sälmenge Töre auylynan jer bölıp beredı. Tabiǧaty tamyljyǧan tamaşa meken. Sol jer bızdıŋ ataqonysymyzǧa ainaldy. Äkem Töre auylynda meşıt aşyp, medrese ūstady. Tuǧan Dämelı degen anam jastai ömırden ötedı. Beiıtı sonda. Osydan tört-bes jyl būryn basyna köktas qoidym. Qazır onda eşqandai jūrt joq, elsız dalaǧa ainaldy. Bıraq baiaǧy qūdyq, baiaǧy būlaq sol qalpynda tūr. Körgende közıme jas keldı.
Qyzyl ükımet el ışındegı közı aşyq, däulettı azamattarǧa qyrǧidai tidı ǧoi. Bızdıŋ qolymyzda azǧantai malymyz boldy. Äiteuır, tamaǧymyz toq, uaiymymyz joq. Äkem bala oqytyp, jūrtşylyqty imandylyqqa ūiytyp, tynyş jürgen kısı edı. 1928 jyly aiaq astynan kämpeskege ılıktık. Şolaq belsendıler üstı-üstıne salyq salyp, berekemızdı aldy. Aiaǧynda olar salyqqa 57 ırı qara mal töle dep qamşysyn töbemızde oinatty. Halyqtyŋ yŋyrşaǧy ainalyp, jüdep qalǧan şaǧy. Bır tünde Töre auylynan üdere köştık. Äkem meşıt pen medresenıŋ esıgın ala jıppen bailap, ekı atpen toǧyz adam jolǧa şyqtyq. Sonda men toǧyzdamyn. Äupırımdep Aqmolaǧa keldık. Äkemnıŋ maqsaty – Ombyǧa baryp toqtau. Qalaǧa kelgennen keiın bır tanymaityn üige at şaldyryp, tynyǧyp alamyz dep oiladyq. Sol arada äkemdı bıreu tanyp, organǧa habarlai qoiypty. Ol kısı ekıntı namazyn oqyp jatqanda, dosymen bırge milisiia ūstap äkettı. Äkemdı ǧana emes, ekı atymyzdy da tartyp aldy. Qorjyndaǧy zattar men tamaqty tıntıp, byt- şytyn şyǧardy. Şiettei balamyz. Aŋyradyq ta qaldyq. Bızdıŋ auyr jaǧdaiymyzdy estıgen soŋ, Jaŋaarqada äkemnıŋ Iliias degen aŋşy, serı nemere ınısı kelıp, aǧam ekeumızdı özımen alyp kettı. Aqmolada qalǧan äjem men ekı bauyrymyz aştan öledı. Jalǧyz ekınşı anam – Mäken apam ǧana tırı qalǧan. Ony bız bılmeimız. Äkem türmede 57 kün jatty. Oǧan milisiiada qyzmet ısteitın janaşyr azamattar kömektesıp, türmede bırge bolǧan Äbdıkärım Musimov degen şal qaitys bolyp, sonyŋ qūjatyn äkeme berıp, ony öldıge sanap, bosatyp jıberedı. Men osy bürkenşek familiiamen ūzaq jyl jürdım. Jetpıs alty jasymda ǧana äkemnıŋ atyna auystym. Sodan ol kısı apamdy tauyp alyp, Ombyǧa tartady. Jaŋaarqaǧa baruǧa qorqady. Bız de şermende küidı keştık. Alysta jürıp äke-şeşemızdı saǧyndyq. Otyryp alyp jylaimyn. Aǧam kelıp, menı jūbatady. Aşyǧa bastadyq. Siyrdyŋ sütın şikıdei ışemız. Sodan ışımız auyrdy. Äbden jüdedık. Iliias aǧama Aqmolaǧa alyp bar dep künde jylaimyn. Äiteuır tüiemen köp kün jürıp, Aqmolaǧa keldık. Qalanyŋ alystan budaqtaǧan tütının körgende, dauys qylyp jylappyn. Odan keiın bızdı atam men äkemnıŋ tuǧan ınısı Käken aǧamyz Qyzyljarǧa alyp bardy. Aǧam sondaǧy zauytqa jūmysqa tūrdy. Atamnyŋ joqtan bar jasaityn qoly şeber edı. Tūrmysymyz oŋala bastady. Aqyry äkemızben de kezdestık. Aita bersek, äŋgıme köp. Türlı teperıştı kördık. Sonda da bır Alladan, jaqsylyqtan ümıt üzbedık.
QAZAQSTANNYŊ QAZİY BOLDY
İä, Ükıjan äjemız azapty, auyr künderdı bastan keşse de, jıgerı mūqalmaǧan. Asyldyŋ synyǧy deuge bolady. Saduaqas atamyz 1946 jylǧa deiın Ombyny saǧalap jüredı. Sol kezde Aqmolada dıni ūiym qūrylyp, imam sailauǧa rūqsat berıledı. Sony bılgen tüp naǧaşysy Säken qalpenı elge şaqyryp, imam etıp sailaidy. Osy qaladaǧy bır üidı qaita jaŋǧyrtyp, meşıt qylady. Almatydan kelgen qazi Ǧabdulǧappar Şamsidinov jaŋa qyzmetıne baǧdar beredı. Täşkenge baryp tırketıp, kuälık alady. Sondaǧy dıni tūlǧalarmen tanysyp, keŋırek sūhbattasady. 1949 jyly qajylyqqa baru üşın bergen aryzy qabyldanyp, Mekkege sapar şegedı. 1952 jyly Qazaqstannyŋ qaziy bolyp sailanady. Osy qyzmettı jiyrma jyl abyroimen atqarady. Ol kısı qylyşynan qan tamyp tūrǧan keŋestık kezeŋde şyn mänındegı islam dınınıŋ qorǧauşysy boldy. Sol däuırde «Qūran turaly jala men ötırıkter» atty kıtap jazdy. Alaida atamyzdyŋ nasihaty älı de kemşın. Ol turaly Ükıjan äjemız köŋılı qamyǧyp söiledı.
AQYRǦY AMANAT
Astanadaǧy äkemnıŋ atyndaǧy meşıt janynan muzei aştyq. Oǧan jeke zattary men tüpnūsqa jazbalary qoiyldy. Qazır äkemdı menen basqa joqtauşy qalmady. Ämina degen jalǧyz sıŋlım bar edı, ekı ai būryn jetpıs segız jasynda dünieden ozdy. Jalǧyz qaldym. Qūdaiǧa şükır, balalarym bar. Alaqanǧa salyp äldilep otyr. Almatyda 50 jyldan astam tūrdym. Äkem 20 jyl qazi boldy. Dınnıŋ adal qamqorşysy atandy. Soǧan Almatydan bır köşe berse dep oilaimyn. Barmaǧan jerım qalmady. Aita-aita şarşadym. Jasym da keldı. Kün sanap quatym kemıp barady. Atamekenımız – Ereimentau. Ol jerde de äkemnıŋ atynda eşteŋe joq. 2001 jyly Astanadan äkeme köşe sūrap, qalalyq äkımdıkke hat jazdym. Sol kezdegı äkımnıŋ orynbasary Tölegen Mūhamedjanov degen myŋ jasaǧyr azamat eken. Hatyma jauap jazyp: «Bügın bar köşe erteŋ būzylady. Atamyzdyŋ atyn meşıtke bereiık» dep maǧan oi tastady. Qatty quandym. Söitıp, äkemnıŋ esımı qabyrǧasyn özı qalaǧan meşıtke berıldı. Endı menıŋ közımnıŋ tırısınde oryndalsa deitın amanatym bar. Äkem ūzaq jyldar boiy «Arab-qazaq» sözdıgın qūrastyrdy. Sözdık 108 myŋ sözden tūrady. Qalyŋ, bes tom. Sol jinaqtyŋ äzırge bırınşı tomy ǧana jaryq kördı. Qalǧany toqtap qaldy. Osy dünielerdıŋ bärı şyqsa dep armandaimyn. Odan keiın qazaqtyŋ şejıresı men dualy auyz tūlǧalardyŋ sözderın jinaqtaǧan. Jasynan öleŋ jazǧan. Arab tılınen tärjımalaǧan dünielerı de jeterlık. Artynda köp mūra qaldy. 2015 jyly Qanjyǧaly qart Bögenbai batyrdyŋ ūrpaǧy – Erlan Barlybaevtyŋ demeuşılıgımen «Zamanymyzda bolǧan ǧūlamalardyŋ ǧūmyr tarihtary» atty kıtaby jaryq kördı.
SÖZDIŊ SOŊY
Bızden bır söz. Saduaqas atamyz közı tırısınde aituly eŋbegın şyǧarsam dep Ūlttyq ǧylym akademiiasynyŋ ǧalymdaryna ūsynady. Bıraq eş nätije bolmaidy. Aqyry, amaly tausylǧandyqtan, körnektı qoǧam qairatkerı, sol kezdegı el basşysy Dınmūhammed Qonaevtyŋ äkesıne hat jazypty. Ony ǧūlamanyŋ ömırı men mūrasy jaiynda alǧaş qalam terbegen jazuşy Nūrqasym Qazybek «Halyq süigen qalamgerler» atty kıtabynda keltıredı. Hat ūzaqtau. Qysqaşa maǧynasy bylai: «Assalaumaǧalikım, qadırlı halyq aǧasy Ahmet aqsaqal! Men Qazaqstandaǧy dınşılderdıŋ bastyǧy atanyp otyrǧan qazi Ǧylmanūly Säken halpe zamandasyŋyz! Sızge arnap ekı türlı jūmysym turaly aqyldasyp, oiymdaǧy müddemdı aityp ötpekşı edım. Bırınşı. Ömırımnıŋ jiyrmadan asa jylyn üzbei jūmsap, jazyp şyqqan bır eŋbegım bolyp edı. Ol – arab tılın qazaq tılıne audarǧan sözdık edı. Sony jas bolsa jetıp qaldy. Endı attanatyn mezgıl üstınde otyrǧandyǧymnan, eŋbegımnıŋ bır şetın körıp ketsem-au degen armanymnyŋ aiaǧy sızdıŋ jaǧyŋyzdan aiaqtaluǧa sebepşı bolarsyz degen ümıtım bar» deptı. Ekınşı, özbek, täjık respublikalary sekıldı meşıttı salyqtan qūtqarudy ötınıptı.
Aumaly-tökpelı zamanda ǧūmyr keşıp, bır özı bır ǧylymi instituttyŋ jūmysyn atqarǧan ǧūlama Ǧylmani babamyz közı tırısınde asyl mūrasy jaryq körgenın armandapty. Odan berı de 50 jylǧa taqau uaqyt öttı. Elımız egemendık aldy. Qūndy eŋbektı şyǧaruǧa kım kedergı?! QR Mädeniet jäne sport ministrlıgı men Qazaqstan mūsylmandary dıni basqarmasynan qoldau kütemız. Amanatqa qiianat jürmeidı. Toqsan törttegı Ükıjan äjemızdıŋ aqyrǧy amanaty jerde qalmasyn dep tıleimın.
Azamat ESENJOL,
«Astana aqşamy»
