Köz aldyŋa kögildir
Köktemniŋ sätin öŋgerip,
Serpilip kökke köŋil bir,
Sezimge otty dem berip,
Sal ändi, qalqa, tögildir,
Kün astynda terbelip…
Ǧasyrlarda joǧaltpai el kiesin,
Ūrpaq ozyp, biikterge örlesin!
Toǧyz, toǧyz qūmalaqtar… toǧyzdyq…
Jetildirsin ūl-qyzymnyŋ zerdesin.
Kökke enipti kökjiek pen bar aspan,
Darhan köŋil biik şyŋmen talasqan.
Tülki tymaq, zerli kamzol, keŋ dala –
Qyz-bozbala külkisimen jarasqan.
«Aldymda asu tūr äli,
Asqarlar – asqaq mekenim.
Men edim Alaş qyrany
Būlttan da äri ötemin.
Älemniŋ alyp şyraǧy –
Qalyqtap Künge jetemin!
Tynşu köktiŋ törine
Qalyqtap qanat keremin.
Abyroi daryp elime,
Qūt qonyp baitaq jerime,
Biikten däiim meni elim,
Körerine senemin!.»
Jyl keledi –
Köş-keruen, saltanat.
Jyl keledi
Jaqsylyǧyn arqalap.
Jyl keledi
Aq taŋdardai araily,
Jyl keledi
Aŋsardai-aq talaiǧy.
Qūtty bolǧai,
Ūlu jyly, qadamyŋ!
Orta tolǧai,
Gülge oranyp alabym.
Tynys qonǧai,
İen tösine dalanyŋ,
Yrys ornai
Oramyna qalanyŋ…
Jyl keledi
Kökte de Kün küledi,
Nūr tögedi
Jerdiŋ jüzi tüledi.
Ūlu myrza –
Būl da kütken jyl edi
Halqym yrza,
Qabyl bolǧai tilegi!
… jyl keledi…
Köktem külip, sezilmei kün yzǧary,
Kömkergende jaiqala gül dalany.
Jauqazyndai elimniŋ ür qyzdary,
Myŋ būrala bileidi, yrǧalady.
Jan terbese qazaqylyq än sazy,
Şat külkimen atsa qyzyq jaz taŋy.
…Sal-seriniŋ ainymaityn serigi,
Jüirik jylqy,
beren myltyq häm tazy.
Nauryzǧa jappai şaqyrdy,
Jamaǧat jatyr jiylyp.
Tauyp ap aina taqyrdy,
Oinaiyq asyq iirip.
Qūlaştap, käne, ataiyq,
Kömbeni şyǧar şarşydan
Qyzyqqa beiqam bataiyq,
Saqamyz tüssin alşydan!
Saryarqany aimalap taŋ şuaǧy,
Aşylmaǧan köktemniŋ bar syry äli.
Börikti erdiŋ körikti qolymenen,
Şaŋyraqtyŋ uyǧy şanşylady.
Jasauy mol keŋ kiiz üi – qyrmyzym,
Jarasady jaiǧastyrsa ür qyzyn.
Qan qyzdyryp, şalqytady köŋildi,
Aru qyzdar sapyrǧanda qymyzyn.
Külkisimen körkem-körkem küi keşkem,
Qaraközge arnalady jyr-destem.
Keşe jetken Äz Nauryzdyŋ äueni,
Şolpysynyŋ syŋǧyrymen ündesken.
Alty ai qys aiyl jidy köktemde kep,
Jazira maŋ – qazaqtyŋ örisi edi!
Kün şuaǧyn tökkende kökten erek,
Körşi-qolaŋ şūrqyrap körisedi.
Öleŋmen örnektegender: Maqsot Izimūly, Ashat Raiqūl
Jaŋa jyl, jarylqai kel!
Ülkeniŋ men jasyŋa
Bereke qonsyn basyŋa!
«Nauryzǧa» kelgen halaiyq,
Jambyldyŋ jetkin jasyna.
Yrys, däulet mol bolsyn,
Jylda osyndai toi bolsyn.
Meiramdy endi bastaiyq,
Al, känekei, jol bolsyn!
Nauryz – Ūlystyŋ Ūly Küni, qazaqşa jyl basy. Köktiŋ tynysyn tyŋdap, jerdiŋ tamyryn basqan, tūrmys-tirşiligi tabiǧat anamen tyǧyz bailanysty zerdeli el jyl basy Nauryzdy qaraŋǧynyŋ – jaryqqa, yzǧardyŋ – jylyǧa, qaranyŋ – aqqa, sordyŋ – baqqa, kesirdiŋ – kiege, joqtyŋ barǧa auysatyn talaily tabaldyryǧy dep tanyǧan.
Külli oqymysty qauymnan oqşau ozyp şyqqan, «Şyǧystyŋ Aristoteli» atanǧan, tarihymyzdyŋ tamaşa tūlǧalarynyŋ biri – Mūhammed Äbunasyr äl-Farabidiŋ eŋbekterin elimizde eŋ alǧaş ret jinap, zerttegen ǧalym Aqjan Jaqsybekūly Maşani onyŋ ömir sürgen kezeŋimen ǧana şektelmei, odan arǧy köne däuirlerge de tereŋdep baryp otyrǧan. 1970 jyly Almatyda «Jazuşy» baspasynan şyqqan «Äl-Farabi» atty eŋbeginde myŋ jyl būrynǧy halyqtyŋ ömir-tirşiligi, önerkäsibi, mädenieti, ǧylymi-ruhani tälim-tärbiesi, qolöneri jäne basqa da şaruaşylyq jäii söz bolady. Osy kitapta Nauryz turaly orta ǧasyr ǧūlamalarynyŋ biri – Äli ibn Mūsa ar-Rid hazireti: «Būl kündi perişteler qūrmetteidi, öitkeni olar osy künde jaralǧan; būl kündi paiǧambarlar qūrmetteidi, öitkeni Kün osynda jaralǧan; būl kündi patşalar syilaidy, öitkeni uaqyttyŋ birinşi küni osy» depti.
Mäşhür Jüsip Köpeiūlynyŋ «Nauryznama» toi bolyp qai zamanda bastalǧan?» degen jazbasynda: «Estigen qūlaqta jazyq joq, qūrttai bala künimizde jarapazan aitatūǧyn şaldar aityp jüruşi edi:
– Nūh paiǧambar daraqtan keme pişken,
Ol kemeniŋ taqtaiyn tyşqan tesken, – dep.
…Nūh paiǧambar erkegi, ūrǧaşysy aralas seksen qaraly joldaspen keme jasap minip, alty ai, on kün suda jüzip, su tartylyp kemesi Qazyǧūrt tauyna kez bolyp soǧan toqtap, qūrǧaqşylyq körip qara jerdi basqan. Söitse, sol kün ai esebimen sanaǧanda künniŋ Hamal būryşyna kirgen küni – birinşi hamal bolyp tabylǧan. Nūh paiǧambardyŋ tūŋǧyşy – Sam. Samnyŋ Ǧarap, Ǧajam degen eki ūly bolǧan. Bireui ai esebin ūstap, jyl basyn Mūharam dep sanap, ony Ǧaşora küni dep, meiram qylyp ūstap qalǧan. Bireui – ǧajam jūrty jūldyz esebin ūstap, birinşi Hamal Jyl basy dep meiram qylǧan. Mūnyŋ ūstap qalǧan «küni» esebimen marttyŋ toǧyzyna däl kelip, qys pen jazdyŋ audarys-töŋkerisine tūp-tura şyqqan. Mūny qazaq «Būqar esebi» deidi. Būl esepti qazaq halqy orysqa qaraǧanda dūrys ūstap kelgen.
Ai da on eki, jyl da on eki, on eki jyldyŋ basyna on eki haiuandy ie qylǧan, oǧan at qoiyp, aidar taqqan…
…Sonda būrynǧy taqqa otyrǧan Jyl iesi astyna ketip, onyŋ ornyna ekinşi Jyl iesi taq üstine şyqqanyn qalai bilgen? Ony «jandyda balyq bilgen, jansyzda Samarqannyŋ kök tasy bilgen».
Nauryznama toi qylatūǧyn jūrttyŋ patşalary tiri balyqty köp ūstatyp alyp, bir kersen suǧa salyp, köptiŋ alqasyna qoidyrǧan. Otyrǧan äleumet balyqtarǧa köz tigip qarap otyrǧan. Bir mezgilde balyq bitken biri qalmai, tep-tegis şalqasynan aunap tüsip jata qalady qaryndary jarqyrap. Lezde balyqtar aunaǧan jaǧyna qaita aunap tüsedi. «Eski jyl şyqty, Jaŋa jyl kirdi» dep, Jaŋa jyl toiy dep, segiz kün qol astyna qaraǧan jūrtqa toi-tamaşa bergen», – degen baiandy qaldyrǧan.
Qalai desek te, tarihta qazaq üşin Nauryz – «aq tüieniŋ qarny jarylǧan kün» esebindegi naǧyz meiram. Būl küni qytymyr qystan aman şyqqan auyl-qystaq tūrǧyndary özderiniŋ bastarynan ötken jaqsyly-jamandy oqiǧalardy ortaǧa salyp, barǧa bereket, joqqa salauat aitysqan. Şäkärim Qūdaiberdiev Nauryz jaiynda:
«Nauryz – parsy tili: Jaŋa kün degen söz. Mūny qazaqtar Būhar, Täşkendik qojalardan üirengen. Eski qazaqta (eski türikte) jaŋa jyl künniŋ aty – Ūlys. Qoja moldalar eski ädetti qaldyramyz dep, Qūrban, Oraza aittaryn Ūlys küni degizip, Ūlysty Nauryz degizgen.
Jyl basynyŋ aty Ūlys ekeniniŋ däleli mynau: «Ūlys küni qazan tolsa, ol jyl aq mol bolar. Ūly kisiden bata alsa, onda oljaly bolar» degen tipti eski maqal.
Jäne:
Ūlystyŋ Ūly küninde,
Bai şyǧady balbyrap.
Qasynda jas jetkinşek,
Tūlymşaǧy salbyrap,
Bäibişe şyǧar balpiyp,
Kündikteri qaiqiyp,
Kelinşek şyǧar kerilip.
Säukelesi saudyrap,
Qyz şyǧady qylmiyp,
Eki közi jaudyrap.
Bozbala şyǧar būrqyrap,
Aqbökendei syrqyrap.
Qūl qūtylar qūryqtan,
Küŋ qūtylar syryqtan.
Ketik ydys, şömiştiŋ,
Tütini şyǧar būrqyrap», – deidi.
Atar taŋ, şyǧar künge täu etken soŋ, auyl üi adamdary bir-birin Ūlystyŋ Ūly künimen qūttyqtap, tilekterin aitysa bastaidy. Üi-üidi aralap, jüz körisip, tös qaǧysyp, ūlys däminen auyz tiip, bir-birine bata-tilek aitysu – ärkim üşin kieli paryz.
«Saumalyq, saumalyq,
Nauryzymnyŋ kök qūsy
Ūiqydan közin aşty ma?
Saumalyq, Saumalyq,
Samarqannyŋ kök tasy
Jibidi me, kördiŋ be?
Saumalyq, saumalyq,
Eski jyl ketip, jaŋa jyl keldi.
Eski jyl esirkei ket,
Jaŋa jyl jarylqai kel, – dep bir-eki ydysty syndyryp, «jamandyq ketsin» dep yrym jasaǧan eken.
«Jaqsy söz – jarym yrys» degen dana babalarymyz. Elimizge, halqymyzǧa, bir-birimizge jaqsylyq tileu eşqaşan artyq etpes dep oilaimyn…
Nauryz tilek
Adamdardyŋ Nauryz küni qūşaqtasyp köriskende, bir-birin qūttyqtap, taqpaqpen aitatyn tilegi.
Qūdai jarylqasyn,
Bai qylsyn,
Baq qarasyn,
Qydyr darysyn,
Äulie qoldasyn,
Aruaq jebesin!
Jasyŋ qūtty bolsyn!
Ömir jasyŋ ūzaq bolsyn!
Ūlys baqty bolsyn!
Örkeniŋ össin!
Är küniŋ Nauryz künindei berekeli bolsyn!
Ūlyŋ – oŋǧa,
Qyzyŋ – qyrǧa qonsyn!
Eliŋe eleuli, halqyŋa qadirli bol!
Aiyŋ tusyn oŋyŋnan,
Jūldyzyŋ tusyn soŋyŋnan!
Baq bersin, Qydyr darysyn!
Äumin!
***
Ūlys oŋ bolsyn,
Aq mol bolsyn,
Qaida jürsek jol bolsyn!
Eski aida esirkesin,
Jaŋa jylda jarylqasyn!
Saba irkit pen saumaldan bosamasyn,
Öre qūrt pen irimşikten bosamasyn,
Mal işsiz, kelin qūrsaqsyz bolmasyn,
Tün işinde tüie qomdatpasyn,
Ingennen aiyryp, bota bozdatpasyn,
Qaraŋǧyda it ūlyp, siyr
möŋiremesin,
Ata – ūldan, ana – qyzdan
aiyrylyp eŋiremesin!
Astyr-astyr,
Jūldyzdarmen jarastyr,
Jaqsylarmen janastyr,
Jamandardan adastyr!
Amansyŋ ba?
Ūlys oŋ bolsyn,
Aq mol bolsyn,
Qaida barsa, jol bolsyn!
Ūlys baqty bolsyn,
Tört tülik aqty bolsyn!
***
Ūlys bereke bersin,
Bäle-jala jerge ensin!
Qystan qysyramadyq,
Jazdaǧydai jadyramadyq.
Ötken ai özimen ketip,
Tuǧan ai jarylqasyn.
Aiaz älin bilip,
Künikei Kün jarylqasyn,
Allahu äkbar!
Äueli Qūdai oŋdai kör,
Oŋ jolyŋa bastai kör.
Adassa, jolǧa sala kör,
Sürinse, qoldap ala kör!
Kezdesse, şaitan qaǧa kör!
Jūldyzdarmen janastyr,
Jamandardan adastyr!
Qūdai jarylqasyn!
Bai qylsyn!
Baq qarasyn!
Qydyr darysyn!
Äruaq jebesin!
Dastarqanǧa bereke bersin!
Keŋ peiil bersin,
Ūzaq ömir bersin.
Ot ainala bas bersin,
Öris toly mal bersin!
Äumin!
Aidan aman saqta,
Jyldan esen saqta!
Jüz bir qaterden saqta,
Myŋ bir päleden saqta!
Auzy qandy böriden saqta!
Qoly qandy ūrydan saqta!
Küle kirip, küŋirene şyqqannan saqta!
Izet, äbüiir, baq-däulet,
Rizyq, nesibeŋ arta bersin!
Äumin!
Nauryz
bata
Nauryzǧa arnalyp soiylǧan maldyŋ eti tartylǧan dastarqan basynda dämge beriletin arnauly bata.
Ūlystyŋ Ūly Küninde «nauryz köjege» şaqyrǧandarǧa, «nauryznama» toiyn ötkizip, halyqty riza qylǧan adamdarǧa, öner körsetken önerpazdar men aqyndarǧa aqsaqaldar men äjeler, el aǧalary, biler qol jaiyp, bata beredi. Būl bata jalpy köpşilikke baǧyştalady. Talapker jastar Nauryz küni dualy auyzdyŋ uyz batasyn aluǧa tyrysady. Nauryz batasynyŋ orny – erekşe.
Mäşhür Jüsip KÖPEIŪLY
Äueli Qūdai jarylqasyn,
Paiǧambardyŋ bereketin bersin,
Äubäkir Sydyqtyŋ salauatyn bersin.
Ädil Omardyŋ aibatyn bersin,
Äzireti Ospannyŋ ūiatyn bersin,
Äzireti Äliniŋ quatyn bersin,
İbrahim paiǧambardyŋ malyn bersin,
Äkim Ūlyqpannyŋ jasyn bersin,
Äkim Süleimenniŋ taqytyn bersin,
Eskendir Zūlqarnaiynnyŋ baqytyn bersin,
Atymtai Jomarttyŋ daŋqyn bersin,
Däuit Paiǧambardai otyz ūl bersin!
Ūl berse, Orazdy bersin,
Qyz berse, qylyqty bersin.
Jasy ūzyn bolsyn,
Jüzi qyzyl bolsyn!
Aiǧyryŋ oŋdy kelsin,
Qoşqaryŋ jündi kelsin.
Qyzyŋ pūldy kelsin,
Ūlyŋ qūndy kelsin.
Däuletiŋ ziiada bolsyn,
Dūşpanyŋ piiada bolsyn.
Ūlyŋ ūiada bolsyn,
Qyzyŋ qiiada bolsyn.
Adam jalasynan,
Būlt alasynan,
Köriner-körinbes,
Myŋ da bir pälesinen,
Patşa Qūdaiym özi saqtasyn!
Mūsylmanǧa din üiretken,
Alymdardyŋ salamattylyǧyna,
Halyq qamyn jegen,
Qarqaradai handardyŋ salamattyǧyna!
El qamyn jegen,
Edigedei bilerdiŋ salamattylyǧyna!
Öz eŋbegin özi jegen,
«Qūdaia şükir, täubä!» degen,
Qara būqara halyqtyŋ salamattyǧyna!
Halqyn, jūrtyn, qany birge ūltyn,
Ilgeri bastyramyn degen,
Eŋbekşil elderdiŋ salamattyǧyna.
Qoi ornyna at bergen,
Atymtaidai jomarttyŋ salamattyǧyna,
Baiaǧyda toiǧa jasanyp kelgen sūlu qyz,
Üiine qartaiyp kempir bop oralsyn.
Qara peiil bailardy: ūşynǧan sorpa,
Qaǧynǧan et esepti qylyp,
Qapşyǧyna salyp alǧyn.
Jemese de mai jaqsy,
Bermese de bai jaqsy degen,
Qap tübinde qalǧandardyŋ salamattyǧyna.
Moldalarǧa qol bergen,
Körpe salyp törge alǧan,
Uyzy arylmaǧan bailardyŋ salamattyǧyna.
Halqy, qalaiyǧy qostaǧan,
Ornyqty saba ūstaǧan,
Bäibişelerdiŋ salamattyǧyna.
Taqyr jerde – taiǧaq bar,
Täŋirim onan saqtasyn,
Batu jerde – päle bar,
Maşaiyq onan saqtasyn.
Şūŋqyr jerde – şaitan bar,
Saqtauşy onan saqtasyn.
Oinaqtaǧan oŋ qolyŋ,
Aq bilekte qarysyn.
Auzyŋdaǧy otyz tis,
Taŋdaiyŋda qarysyn.
Qūdai qosqan qosaǧyŋ,
Birgelesip qarysyn.
Malyŋyzǧa, basyŋyzǧa,
Bereket bersin.
Saǧan qas saǧynǧanǧa,
Alaqūla äreket bersin.
Kökten jaudyrsyn,
Jerden öndirsin,
Baidy Qūdai baiytsyn,
Bäibişeni qaiytsyn.
Kigeniŋ kir bolmasyn,
Maŋdaiyŋ ter bolmasyn.
Alla oiyŋda tūrsyn,
«Qūl-huall» – qoinyŋyzda,
«Älham» – auzyŋyzda,
«İasin» jadyŋyzda bolsyn!
Būl oqylǧan aiattar Ai bolsyn.
Segiz peiiş ortasynda,
Köŋiliŋ jai bolsyn.
Irgenekti aralap dau jetpesin,
Eliŋdi aralap jau jetpesin.
Sizge bäle salǧannyŋ
Öz basynan ketpesin…
İa, Jalil, äl-jällat,
İa, Kärim, äl-keremet,
Pendeŋ saǧan amanat!
Saqtaǧaisyŋ sälemet!
Allahu äkbar!
Daiyndaǧan Symbat MÜTALAPHANQYZY, etnograf
