«Elım-ai» – eldık dastany

Qarataudyŋ basynan köş keledı,

Köşken saiyn bır tailaq bos keledı.

Qaryndastan airylǧan jaman eken,

Ekı közden möldırep jas keledı.

Qazaq tarihyndaǧy eŋ bır qiyn da kürdelı kezeŋdı sipattaǧan «Elım-ai» dastanynan künı keşege deiın estıp, bılgenımız osy joldar edı. Myqty qolbasşy, ataqty jyrau Qojabergen Tolybaiūlynyŋ teŋdessız būl tuyndysy jetı bölım, 3683 şumaqtan, 14732 joldan tūratynyn ataqty tarihşy, akademik Manaş Qozybaev erınbei eseptep şyqqan. Är qazaqtyŋ jadynda saqtauly osy bır qasıret pen qaiǧy tūnǧan jyrdyŋ şyqqanyna biyl – 300 jyl. Ol qalai atap ötıledı? Ūltymyzdyŋ bolaşaǧy üşın asa maŋyzdy mereitoiǧa memlekettık deŋgeide maŋyz berıle me?

«Alqaköl sūlama, aqtaban şūbyryndy» zamanynda tuǧan, iaǧni alǧaşqy nūsqalary 1723 jyly jazyla bastaǧan jyrda būl soǧystyŋ sebep-saldary, maŋyzy, mazmūny tolyq aşylyp aitylǧan. Bıraq mūndai dastan baryn būrynǧy buyn da Täuelsızdık alǧannan keiıngı ūrpaq ta dūrys bılmeidı. Keŋes kezınde onyŋ avtorynyŋ aty auyzǧa alynbady. 41 jyl ǧūmyryn qyrǧynda ötkızıp, qol bastaǧan sardar bolǧan Qojabergen jyrau 61-ge qaraǧan şaǧynda soǧys­tyŋ tūtanu saldaryn, ony örşıtuge asa peiıldı Qytai men Reseidıŋ zūlymdyǧyn, olardyŋ sūrqiia saiasatyn jılık maiyn şaǧyp taldaidy. Köregen saiasatker, qaraqalpaq, noǧai bırıkken äsker jasaǧynyŋ qolbasşysy, reformator qazaq Qojabergen jyrau Äz-Täukenıŋ oŋ qoly bolǧan. Keiınnen qartaiǧanda Abylaiǧa da bata beredı. Onyŋ «Elım-ai» jyry – halqymyzdyŋ eŋ bır qasırettı kezeŋınen mol mälımet beretın şerlı şejıre.

Akademik M.Qozybaev Täuke han tūsynda «Jetı jarǧyny» jazysuǧa qatysqan jetı bidıŋ bırı – Qojabergen bi ekenın aitady. Būl turaly jazuşy N.Äbutaliev janama derekter tauyp, Qojabergen jyraudyŋ öz jyrlarynan aiǧaq körsetedı. «Jetı jarǧynyŋ» avtorlarynyŋ bırı retınde ärı «Elım-aiymen» ūlt tarihynda ūly qūbylys bolyp qalǧan Qojabergen jyrau turaly täuelsızdık tūsynda ǧana tam-tūmdap aityla bastady. Kezınde özge el arhivterındegı derekterge jol jabyq bolǧandyqtan, ǧalymdar jyrau turaly naqty tūjyrymdar jasai almady. Ǧalymdar elımızde Qojabergen turaly dūrys nasihattalmauyna alaŋdap, bolaşaq ūrpaq üşın osy olqylyqtyŋ ornyn toltyru kerek dep sanaidy.

Elımızde 2000 jyldardyŋ basynda ǧana Qojabergentanu ǧylymyna jol salyndy. «Jetı jarǧy» jäne Qojabergen jyrau» halyqaralyq qoǧamdyq qaiyrymdylyq qorynyŋ töraǧasy, QR eŋbek sıŋırgen qairatkerı, QR eŋbek sıŋırgen zaŋgerı, zaŋ ǧylymynyŋ doktory, professor Beket Tūrǧaraev jyraudyŋ atyn jaŋǧyrtuǧa ülken janaşyrlyqpen kırıstı. Soltüstık öŋırde būl ıske bel şeşıp kırısıp ketu de oŋai bolmaǧan. Būl turaly kemeŋger jazuşy Äbış Kekılbaev: «Bıreu ömırde boldy, bıreu ömırde bolmady dep talasyp-tartysyp jürgen Qojabergen jyraudyŋ bükıl tūqym-teberımen, äulie ūrpaqtarymen bärın qaita tırıltken Beket boldy. Bekettıŋ sol qordy basqaruynyŋ arqasynda Qojabergen daudan qūtyldy. Qojabergen şyn mänındegı ǧylymi faktorǧa ainaldy. Däl osyndai şarualar respublikamyzdyŋ är tükpırınde ıstelıp jatyr» dedı. «Elım-ai» dastany jönınde alǧaş aitqan M.Qozybaev soltüstıkte jyraudyŋ tuǧan öŋırıne oǧan arnap aibyndy eskertkış ornatylsa dep ūsynys aitty. Sol armandy Beket Tūrǧaraev oryndady. 2013 jyly Ükımet qaulysymen ūly jyraudyŋ 350 jyldyǧy atap ötılıp, L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınde ülken ǧylymi praktikalyq konferensiia ūiymdas­tyryldy.  Petropavl qalasynda mädeni ıs-şaralar ötkızumen qatar, jyraudyŋ tuǧan jerınde eskertkış-biustı qoiylyp, Jambyl audanynyŋ ortalyq alaŋy Qojabergen atymen ataldy. Mektepter men köşelerge esımı berıldı. Petropavl qalasynda jyraudyŋ at üstındegı aibyndy eskertkışı ornatyldy. «Jetı jarǧy jäne Qojabergen jyrau» halyq­aralyq qoǧamdyq qaiyrymdylyq qorynyŋ bastamasymen «Zamanynyŋ zaŋǧary», «Mäŋgılık eldıŋ jyrşysy», «Dauylpaz baba Qojabergen», «Elım-ai» jyr kıtaptary jaryqqa şyǧyp, halyqqa qaiyrymdylyq esebınde taratyldy. Qor 300 jyldyqqa bailanysty «Elım-ai» jyryn 1000 dana tirajben qaitalap şyǧaryp, konferensiiaǧa qatysuşylar men qalyŋ köpşılıkke qaiyrymdylyq esebınen satusyz taratyp beruge jūmystanyp jatyr. Qazaq handyǧynyŋ 550 jyldyǧynda «Elım-ai» jyry qaita basylyp, tegın ülestırıldı. Türkıstan oblysy Qazyǧūrt audanynda Şymkent – Taşkent halyqaralyq küre jolynyŋ boiyndaǧy 45-şaqyrymda tarihi etnografiialyq «Mäŋgılık el» saiabaǧynda «Batyr babalar» memorialdyq keşenı ornatylyp, «Elım-ailap» köşken el» atty tarihi panorama ornatylǧan. Qazaq-qalmaq soǧysynan maǧlūmat beretın «Otan qorǧau şaiqasy» degen panoramalyq körınıs te el tarihyndaǧy alapat soǧysty eske salyp tūrady.

«Elım-ai» – namys jyry. Ūlttyq ruh pen ideianyŋ qainar közı. «Elım-ai» – bırlık konsepsiiasy. Ol şerlı şejıre tılımen jazylǧan. El bırlıgı, alauyzdyqtan arylu, ruşyldyq, jüzşıldıkten tazaruǧa ündeitın, alaş balasyna qalǧan amanat eŋbek. «Elım-ai» – şyntuaityna kelgende tırı tarih, tırı şejıre, būljymas derek-däiekke negızdelgen teŋdessız epopeialyq tuyndy, ensiklopediia. Keŋes ökımetı sol tarihi şyndyqtan ölerdei qoryqty. Akademik Qozybaev ony «İliada» men «Odisseiaǧa» beker teŋemese kerek. «Elım-ai»-dyŋ janryn zertteuşıler ony qissa, dastan, tıptı şejırege jatqyzyp, ärqily pıkır aitady. «Elım-ai» el sanasyna aldymen, än bolyp sıŋdı. Būl – qūdırettı äuen, äuen häm zar.

Bırqatar qazaq ziialylary «Elım-ai» dastanynyŋ jazylǧanyna 300 jyl toluyna bailanysty biyl sony memleket deŋgeiınde atap ötu üşın elımızdıŋ osy jyly ötetın dataly künder tızımıne endırıp, aituly ıs-şaralar ötkızuge yqpal etuın sūrap, tiıstı oryndarǧa hat joldady. Odan bölek, qazaq ziialylary osy jyr men Qojabergen Tolybaiūlynyŋ ömır joldaryn mektep baǧdarlamasyna, oqulyqtarǧa engızudı sūrady. Alaida ūsynystyŋ qalai şeşılgenı turaly äzırge mälımet joq. Sonymen qatar Qojabergen Tolybaiūlynyŋ şyǧarmalary memlekettık kıtaphanalardan oryn alyp, memleket tarapynan «Elım-ai» jyry qaita basylyp şyǧuy kerek. Qysqasy, qan keşıp jürıp, qylyşpen jazylǧan osynau alapat qissanyŋ 300 jyldyǧy elımızde joǧary deŋgeide atalyp ötuı qajet.

Memleket basşysy ärdaiym öz sözınde ötken tarihymyzǧa, tarihi tūlǧalarǧa qūrmetpen qarauǧa jäne būl mäselede populizm men bılımsızdıkke jol bermeuge ündep keledı. «Elım-aiǧa» osy közqaras, qazırgı örkeniettı damu tūrǧysynan qarau qajet. Sebebı ol eşqandai aŋyzǧa qatysy joq, üş ǧasyrǧa sozylǧan sūrapyl, tırı tarihtyŋ özı. Otandy süiu, otanşyl bolu tarihty tanudan bastalady. Tarihyŋdy bılu – ruhani kemeldenuge, ruh biıgıne jasalǧan qadam. Ruhy biık el eşqaşan jeŋılu, jaltaqtau degendı bılmeidı. Demek, Oqu-aǧartu ministrınen bastap, ­«Elım-aidy»  tolyq mätınımen mektepterde oqytu, oqu baǧdarlamasyna endıru mındetteluı kerek.