Astana qyzǧylt topyraqty, sortaŋ aumaqta ornalasqan. Mūndaǧy jer bederınıŋ litosferasy qorşaǧan orta zaŋdylyǧyna bailanysty qattylau keledı. Ǧalymdardyŋ däiekterı boiynşa, jer litosferasy klimaty jyly aimaqtarda jūmsaqtau bolsa, salqyn jaqtarda kerısınşe qatqyldau bolady eken.
Bıle bılsek, Astana – özındık erekşelıgı bar aimaq, būl jaqta ünemı jel soǧyp tūrady. Al jel köbınese topyraq qabatyn jiı almastyryp, qūramyndaǧy qaraşırındılerdı azaityp jıberedı eken. Sol sebeptı topyraq sazdanyp, su tigende betı qataiyp ketedı. Būl öz kezegınde jaŋbyr suyn tez sıŋıruıne kedergı keltıredı.
Jalpy, Aqmola öŋırınıŋ tabiǧaty qūrǧaqşylyqqa beiım, köktemnıŋ soŋǧy aiy men küzdıŋ alǧaşqy ailarynda-aq aua raiynyŋ kenetten tez suityny jer qabatyna da aitarlyqtai äserı bar. Qysqa jazdyŋ özınde jaŋbyr az bolsa, köktemnıŋ aiaǧy men jazdyŋ basynda-aq jerdıŋ betkı qabaty qatty qūrǧap ketedı.
– Būl jaqta jaŋbyr jiı jauǧannyŋ özınde ünemı soǧyp tūratyn jeldıŋ äserınen topyraq qabaty tez qūrǧaidy. Aua raiy tez qūbylmaly aimaq. Astana aumaǧynyŋ özı üş türlı topyraq qabatynyŋ üstınde ornalasqan. Mäselen, Esıl özenınıŋ aumaǧy topyraǧynyŋ betkı qabaty qara qoŋyr tüstı, iaǧni şırındı organikalyq zattardan qūralǧan. Onyŋ qalyŋdyǧy da bırşama joǧary. Qalanyŋ aumaǧynan ärı şyǧyp, äuejai jaqqa jürgende, būl aimaqta qara qoŋyr tüstı qabat jūqara tüsedı. Qyzǧylt qoŋyr topyraq qabaty kerısınşe qalyŋdaidy. Al oŋ jaǧalauda qara qoŋyr topyraq qabaty ortaşa deŋgeide. Osy özgerısterge bailanysty jerasty sulary da ärtürlı deŋgeide kezdesedı. Aitalyq, Esıl özenıne jaqyn tūstarda jerasty sulary 5-6 metr jerden kezdesse, qyrlyqqa qarai, sonyŋ ışınde äuejai jaǧynan 12-15 metr jerden şyǧady. Jalpy öŋır sortaŋ, topyraǧy tūzdy keletındıkten, jerasty sulary da aşy bolady, – dep tüsındıredı «Jer kadastry ǧylymi-zertteu ortalyǧy» Astana qalasy boiynşa departamentınıŋ topyraqtanuşy-injenerı Grigorii Zviagin.
Türlı ösımdıkterdıŋ şyǧymy jaqsy jerde tyǧyzdyǧy küştı bolady da, topyraqtyŋ qūnarsyzdanuy baiau jüredı. Jeldıŋ küşı qanşa quatty bolǧanymen, jerdıŋ betın japqan ösımdıkter topyraq tüiırşıkterınıŋ ūşyp ketuıne jol bermeidı, sol sebepten qūramy berık saqtalady eken. Al ösımdıkterı az, sirekteu jerler jeldıŋ küşınen-aq topyraq tez tozyp, eroziiaǧa ūşyraidy.
– Sortaŋ, sor jerlerdıŋ betkı qabatynda qaraşırındı de qalyŋdau bolady ǧoi. Sol sebepten ondai aumaqtardyŋ jerdıŋ betkı qabaty eroziiaǧa ūşyrai qoimaidy. Jel qanşa küştı bolǧanymen, topyraq qabatyn almastyruǧa şamasy jetpeidı. Esıl özenınen alystau qūrlyqqa qarai jerdıŋ betkı qabatyndaǧy ösımdıkter de sūiyla tüsedı. Ondai jerlerde topyraqtyŋ qūramy özgeruıne jeldıŋ küşı de aitarlyqtai äserın tigızedı. Bır jazǧy mausymnyŋ özınde topyraqty eroziiaǧa ūşyratatyn jaǧdailar oryn alyp tūrady. Qazır Astana aumaǧynda ormandy alqaptar köbeidı. Būl öz kezegınde topyraqtyŋ betkı qabatyndaǧy qūnardyŋ saqtaluyna septıgın tigızıp tūr. Sonyŋ nätijesınde Astana aumaǧyndaǧy topyraq qūramy jaqsaryp kele jatyr dese de bolady. Alaida, jeldıŋ küşınen tez qūrǧaityny sol būrynǧyşa saqtalǧan. Astana qanşa jaŋbyrly bolsa da, mūnda topyraq qabaty tez qūrǧaidy. Būl – aimaqtyŋ özındık erekşelıgı, – deidı Grigorii Zviagin.
Jeldıŋ quatynan topyraqtaǧy organikalyq zattardyŋ kemuı oryn alatyndyqtan, qoldan kögaldandyru, orman şaruaşylyǧyn örıstetudıŋ maŋyzy zor deidı mamandar. Osy tūrǧydan kelgende, Astanada auqymdy jūmystar atqarylyp jatqany sözsız. Sondyqtan, bolaşaqta elorda aumaǧyndaǧy topyraqtyŋ qūramy būrynǧysynan da jaqsara bererı kämıl.
Meŋdolla ŞAMŪRATOV
