Ǧylym jolyn ekınıŋ bırı ermek üşın taŋdamaidy. Öitkenı būl salanyŋ äure-sarsaŋǧa salar mehnaty köp. Tarihta da talai ǧalym bır jaŋalyq aşuǧa tūtas bır ǧūmyryn arnap ötken. Tıptı ömırın arnasa da, oŋ nätijege qol jetkıze almaǧandary qanşama. Endeşe ǧylym – esı ketkenderdıŋ emes, naǧyz jankeştılerdıŋ salasy. Sarapşylardyŋ arasynda «qazaq ǧylymy qartaidy ma?» degen pıkırtalas jiı tuyndap jatady. İä, jas ǧalymdarǧa jıger beru üşın soŋǧy jyldary bırneşe ırı jobalar jüzege asuda. Osyǧan orai, bız Jas ǧalymdar keŋesınıŋ töraǧasy Elaman Aiboldinovpen äŋgımelesken edık.
– Jas ǧalymdar keŋesı qandai baǧytta jūmys ısteidı?
– Keŋestıŋ bırınşı qūramy 2019 jyly qūrylsa, qazırgı ekınşı qūram biyl säuır aiynan bastap jūmys ısteude. Keŋestıŋ qūramynda ärtürlı ǧylym salalarynan 24 ǧalym bar. Jas ǧalymdar keŋesı Bılım jäne ǧylym ministrlıgınıŋ senım bıldıruınıŋ negızınde qūrylǧan. Bızdıŋ maqsatymyz – ǧylym jolyndaǧy jastardy qoldau, keŋes beru, baǧdar körsetu. Qazır Ǧylym komitetımen jäne ǧylym-bılım salasyndaǧy baqylau komitetımen tyǧyz jūmys ısteimız. Prezident tapsyrmasy boiynşa jyl saiyn jas ǧalymdar arasynda granttyq konkurstar ötkızıledı. Soŋǧy ekı jylda 315 joba jüzege asypty. Sol granttyq jobalardy bermes būryn ministrlık konkurstyq qūjattamalar äzırleidı. Osy qūjattardy jas ǧalymdar keŋesı qarastyryp, özınıŋ ūsynysyn bıldıredı. Är jobaǧa jas ǧalymdar şetelmen salystyra otyryp oi aityp, pıkırtalas jasap, sosyn ortaq şeşımge kelıp, sony Ǧylym komitetıne joldap tūrady. Ekınşı jaǧynan ǧylym-bılım salasyndaǧy memlekettık baǧdarlamany daiyndau kezınde de Jas ǧalymdar keŋesı qatysady. Granttyq jobalardyŋ nätijelerın halyqqa tanystyryp otyramyz. Dissertasiialyq keŋestıŋ jūmysy men ǧylymi däreje aluǧa da ūsynysymyzdy aitamyz. Aldaǧy uaqytta käsıporyndardyŋ tapsyrysy boiynşa jas ǧalymdardyŋ qandai jobalarmen ainalysyp jatqanyn anyqtau oiymyzda bar. Bügınde ǧylym salasyn qai baǧytta damytuymyz kerek? Keibır damyǧan memleketter şikızat öz elderınde öndırıletın naqty bırneşe baǧytty tereŋ damytuǧa tyrysyp jatyr. Jas ǧalymdardyŋ köbı – şetelde bılım alyp kelgen, ǧylym jolynda jürgen keşegı doktoranttar men magistranttar. Bız osy potensialdy dūrys qoldana alsaq, ǧylymymyz alǧa basar edı.
Jol saluǧa jaŋa material jasaǧan
– Al özıŋız qandai jaŋalyq aştyŋyz? Ǧylymi jūmystaryŋyz ne jaily?
– Menıŋ doktorlyq dissertasiiam «Tabiǧi qosylystar himiiasy» jaily. Sonyŋ ışınde organikalyq himiia. Negızınde, jaŋa gidrosikldy qosylystardy sintezdeu, ösımdık qūramyn zertteuge baǧyttalǧan. Būdan bölek, basqa da «jasyl» tehnologiialar jasaumen ainalysamyn. Solardyŋ bırı şeteldık ärıptesterımızben bırge kömırdı, mūnai qaldyqtary men jaŋǧyş taqtatasty öŋdeu tehnologiiasyn jasaudamyz. Iаǧni bız 15 dollar tūratyn kömırden qūny 500 dollar tūratyn önım alu tehnologiiasyn daiyndadyq. Kömırdı tura jandyrmai, piroliz prosesı arqyly öŋdep, energiia közın alatyn tehnologiia jasaumen ainalysamyz. Taǧy bır baǧytymyz – öndırıs qaldyqtaryn qoldanu. Mysaly, Qaraǧandy metallurgiialyq zauytynyŋ şlagtaryn, boksit öndırısınıŋ şlamdaryn, fostogips degen qaldyqtardy qoldanu arqyly tabiǧi material topyraqty, äktasty qosyp kompozisiia alyp, sonyŋ qasietterın zertteumen de şūǧyldanamyz.
– Būl önımdı qaida qoldanuǧa bolady?
– Qazır oŋtüstıkten soltüstıkke, batystan şyǧysqa jol salynyp jatyr. Joldy salǧan kezde astyna şeben degen tabiǧi qūrylys materialy qoldanylady. Sonyŋ ornyna osy qaldyqtardan jasalǧan kompozisiiany paidalanuǧa bolady. Būl bır jaǧynan ekologiialyq tūrǧydan paidaly bolsa, ekınşı jaǧynan jol saluǧa qoldanylatyn jaŋa qūrylys materialy retınde paidalanuǧa bolady. Baǧasy jaǧynan da arzan. Bız būl jobaǧa patent alyp ülgerdık. Bıraq joba ǧylymi jaǧynan tolyq zerttelgenmen, bizneske ūsynyluǧa sätı tüspei jür. Osy patenttelgen qūrylys materialymen qūrylysşylar jol salamyz dese, bız ärqaşan kelısemız.
Şikızatty öŋdep satsaq, qūny artady
– Qazırgı kezde älem elderı ekologiialyq mäselege basa nazar audaryp jatyr. Būǧan künnıŋ qatty ysyp, mūzdyqtardyŋ erıp jatqany da dälel. Sız zerttegen jobalardyŋ ışınde ekologiialyq mäseleler de bar eken. Būl turaly ne aitasyz?
– Negızı, älem boiynşa ekologiialyq zaŋnama öte qatal. Däl bızdıŋ elımızde jaŋadan qabyldanǧan ekologiialyq kodeks öz märtebesın tappai, qoldanysqa engen joq. Sız aityp otyrǧan jahandyq jylynu men mūzdyqtardyŋ eruıne kömırqyşqyl gazynyŋ şyǧuy alyp keledı. Al ony azaitu kerek ekenı ǧylymda da däleldengen. Keŋes Odaǧy kezınde 15 memlekettıŋ elektr stansalarynyŋ barlyǧy bır tipte salyndy. Künı bügınge deiın olar jūmys ıstep keledı. Estoniia memleketı sol elektr stansasynyŋ şikızatyn tura jandyrmai, himiialyq prosess – piroliz arqyly öŋdep, energiia közı retınde paidalanyp otyr. Al Qazaqstandaǧy elektr stansalardyŋ barlyǧy kömır jaǧady. Odan tütın, kül şyǧady. Bız jylu energiiasyn da, elektr energiiasyn da osylai alamyz. Eger osy jerde jaǧu prosesınıŋ ornyna pirolizdı äkeletın bolsaq, ekologiialyq problemalar şeşıletın edı. Qazır kömır jaǧatyn ırı zauyttar ornalasqan Temırtau, Qaraǧandy, Ekıbastūz, Pavlodar, Öskemen, Semei syndy köp aimaqtardy tütın basyp, ekologiialyq jaǧdaiy uşyǧyp tūr. Piroliz arqyly elektr energiiasyn alsaq, aimaqtarda himiialyq öndırıs, ferroqorytpa zauyttaryn, boiaudyŋ qūramyndaǧy pigmentterdı alu syndy öndırıster de qosymşa damyp, jaŋa jūmys oryndary da aşylatyn edı. Osy jūmystarmen ainalysyp, ǧylymi negızdemesın jasauǧa tyrysyp jatyrmyz. Mūndai zauyttardyŋ salynuy tek ǧylymnyŋ damuyna äser etpeidı. Elımızdıŋ investisiialyq ortalyqqa ainaluyna jaǧdai jasaidy. Öitkenı älemde energiia alatyn osyndai tehnologiialar az.
Qoqystan energiia aluǧa bolady
– Önertabystaryŋyzǧa ekı patent alypsyz. Bırınşısın joǧaryda aittyŋyz. Ekınşı patentıŋız qandai?
– Ekınşı joba «jasyl» tehnologiiany paidalanyp, tūrmystyq qaldyqtardy öŋdeuge arnalǧan. Avtorlyq qūqyqty osy joba boiynşa aldyq. Degenmen būl baǧyttaǧy jūmystar älı de jalǧasuda. Qazır köp adam qaldyqtardy dūrys sūryptamai, qanşama jerden ekobelsendılık nasihattalyp jatsa da, män bermei qaraidy. Būl adamdardyŋ ışkı mädenietıne bailanysty. Är adamnyŋ artynan bıreu jürıp «mynany mynda tasta» dep aitpaidy. Eŋ bırınşı halyqtyŋ ışkı sanasy oiau, jauapkerşılıgı joǧary boluy tiıs. Degenmen qoqys bır jerge tüskenmen, ony qalanyŋ şetındegı öŋdeu ortalyǧyna aparyp, ärqaisysyn jeke sūryptaidy. Tūrmystyq qaldyq mäselesı şeşıldı degen qaǧida bar. Qaǧaz da, plastik te qaita öŋdeledı. Degenmen men aitqan piroliz tehnologiiasy osy tūrmystyq qaldyqtardy da joia alady. Öitkenı organikalyq negızdegı şikızatty qoldansa boldy. Oǧan maşinanyŋ şinalary da, qoqys saqtaityn qoimadaǧy öŋdelmei qalǧan qoqystardan da energiia aluǧa bolady. Iаǧni bır zauyt jylyna million tonna şikızat öŋdei alady. Būl jerde sūranysqa da qarau kerek. Ülken qalaǧa ülken zauyt, kışı qalaǧa kışırek zauyt salu jaily şeşımdı ǧalymdar ūsyna alady.
Mūnaidyŋ paidasyn şeteldıkter körude
– Mūnaidy qara altyn dep jatamyz. Bolaşaǧy qandai? Tiımdı deŋgeide igere aldyq pa? Bır sözıŋızde älı de şikızatqa täueldımız dedıŋız ǧoi. Mūnai bıtkende ne bolady?
– Sarqylmaityn dünie bolmaidy. Mūnai – künnıŋ közı emes, mölşerı bar närse. Mūnai öŋdeu prosesı qazır qiyndap kettı. Būryn ekı-üş myŋ metrden mūnai öŋdese, qazır mūnai qoinauy tömen ornalasqan. Tehnologiialary da basqaşa. Bır barrelınıŋ özın öŋdeu qymbatqa tüsedı. Mūnai bıtse, bızde kömır bar. Kömırden de mūnai aluǧa bolady. Däl mūnai siiaqty janady, benzin de ala alamyz. Bıraq mūnaidyŋ bıtkenın kütıp otyrmai ony özımız öŋdei bastasaq, onyŋ qūny artar edı. Qazır 80 mln tonnaǧa juyq mūnai öndırılse, odan milliondaǧan tonna, qūny birjada satylatyndai qosymşa zattar aluǧa bolady. Onyŋ ışınde benzin men kerosindı sanamaǧanda, tüstı metaldy da, polimerlık zattardy da mūnaidan aluǧa bolady. Mūnai-himiia salasyn qosymşa tehnologiialardy äkelıp damytsa, memlekettık deŋgeidegı Qaraşyǧanaq, Teŋız syndy ülken jobalar ıske assa, mūnaiymyz köpke şydar edı.
– Bır alaŋdaityn jaǧdai mūnaidy şeteldık kompaniialar öndıredı. Būl saladaǧy otandyq käsıporyndar az. Būǧan qalai qaraisyz?
– Men jas ǧalym retınde kım öŋdese de, mūnaidyŋ öŋdelgenın qalaimyn. Mūnai öŋdeu mäselesınde jai ǧana ony jer qoinauynan alyp şyǧu ekologiialyq mäseleler tudyryp jatyr. Batysta mūnai tögılgen jerdı eşkım tazalamaidy, äleumettık jaupkerşılıgın sezınbeidı, mūnai qūbyrlary da sol küiınde qalady. Sondyqtan topyraq eroziiasy jürıp jatyr. Qyzylordanyŋ da tabiǧaty mūnai şyǧarǧan otyz jyldyŋ ışınde özgerıp kettı. Qai kompaniia mūnai öŋdese de, elımızge salyq tölep otyr. Degenmen mūnaidyŋ qyzyǧyn, taza tabysyn şeteldıkter körıp jatyr. Eger qazaqstandyq kompaniialar investisiialyq jobalar men tehnologiialardy tartuǧa köŋıl bölse, bızdıŋ de qolymyzdan keler edı. Memleketımızdıŋ ūstanyp otyrǧan saiasaty aşyq bolǧandyqtan, Qazaqstandy damytuǧa investorlardyŋ köptep kelıp jatqany, şeteldık kompaniialardyŋ köp bolǧany zaŋdylyq dep oilaimyn. Sol sebeptı ol kompaniialar elımızdıŋ qoiǧan talaptaryn oryndap, tabysynyŋ 1 paiyzyn ǧylymdy damytuǧa arnap, maman daiarlap, joǧary jalaqyda jūmys berıp jatsa qarsy emespız.
Ǧylym salasy uaqytqa baǧynbaidy
– Prezident Joldauynda ǧalymdardy şeteldık taǧylymdamaǧa jıberu jäne grant bölu turaly aitqan edı. Basqa eldermen salystyrǧanda jas ǧalymdarǧa qoldau qanşalyqty deŋgeide jasaluda?
– Biyl Prezident tapsyrmasymen 1000 grant, 500 şeteldık taǧylymdamadan ötu josparly türde jürgızılude. 1000 grant boiynşa Ǧylym komitetınıŋ konkurstyq qūjatnamasy daiyndaldy. Jas ǧalymdar öz ūsynysyn bıldırdı. Endı aldaǧy uaqytta komitet konkursty jariialaityn bolady. Al 500 şeteldık taǧylymdama «Bolaşaq» baǧdarlamasynyŋ formatynda jüzege asuda. Taǧylymdamadan ötu boiynşa konkurs bastaldy. Qazan aiynyŋ soŋyna deiın jalǧasady. Şynyn aitqanda, qazırgı taŋda ǧylym salasyna memleket tarapynan 83 mlrd teŋge qarajat bölıngen. Onyŋ ışınde 52 mlrd-y ministrlık konkurs jariialau arqyly baǧdarlamany maqsatty qarjylandyru arqyly ülestıredı. Qalǧan qarjyny elımızdıŋ toǧyz memlekettık organy konkurs jariialau arqyly jürgızedı. Biyl Prezident 1 qyrküiektegı Joldauynda granttyŋ jüru merzımın üş jyldan bes jylǧa deiın ösırdı. Būl – jas ǧalymdarǧa ülken qoldau. Sebebı keibır ǧylym salasy uaqytqa baǧynbaidy. Mysaly, januarlardyŋ jaŋa türın, kartop pen astyqtyŋ jaŋa sortyn aluǧa on jyldap uaqyt ketedı. Al keibır jūmystardyŋ jetekşılerı üş jyl bıtken soŋ basqa konkursty jeŋıp alyp jalǧastyrmasa, joba aiaqsyz qalyp jatady. Sondyqtan ǧylym salasyn damytuǧa granttyŋ bes jylǧa bölıngenı öte oryndy. Būǧan deiın jas ǧalymdarǧa arnalǧan jeke konkurstar bolmaǧan. Tek byltyrdan bastap jas ǧalymdarǧa erekşe köŋıl bölıne bastady. Endı jastar qolynan kelgenşe elımızdı ekonomikalyq jaǧynan damytuǧa baǧyttalǧan tyŋ zertteuler jasaityn bolady.
