Qolǧa alynǧanyna bıraz uaqyt bolsa da, qazaq jazuyn latyn älıpbiıne köşıru mäselesı älı de sozylyp keledı. Tıpten köpşılıktıŋ bırazy latyn älıpbiınen küder üze de bastaǧan tärızdı.
Qysqaşa qaiyrǧanda, ǧalymdardyŋ bır toby «ünemdep» jazudy ūsynady, mysaly, su, mi t.b. sözderdı ekı ärıppen jazsaq, qol qimylynan ūtamyz deidı. Būl – kirill emleden kele jatqan ürdıs jäne sol kirildegı «tıl būzar» erjeler sol küiınde köşıp, bırge kele jatyr. Al ekınşı top «joq» deidı, tıl tabiǧatyna «ünem» degen jürmeidı, tıl ünemdep otyratyn mülık emes, qazaq sözınıŋ ärbır dybysy öz ornynda aityluy kerek, ol üşın ärbır ärıbı öz ornynda körınıp tūru kerek, sonda myi, sūu dep üş ärppen jazamyz. Būlar tek köp mysaldyŋ bırı ǧana. Sonda qazaq sözınıŋ ündesım äuezı būzylmaidy, töl dybys qūramy bögde dybystardan arylady, buyn tūrqy saqtalady, morfem jelısı üzılmeidı, söitıp «tıl būzardyŋ» ornyna «tıl saqtar» keledı. Tılımız (sözımız) şūbalaŋqy (aggliutinativ) dep qiyp-qūrap şūntituǧa bolmaidy, ünemdeimız dep ündesım (singarmonizm) äuezın būzuǧa bolmaidy.
Būǧan deiın ne jazsam da jazǧanymnyŋ soŋyn, ne aitsam da sözımnıŋ soŋyn «şala älıpbidıŋ älegın älıppe men oqulyq jazǧanda, sauat aşu bastalǧanda köretın bolamyz» dep aiaqtauşy edım. Bügın feisbuktı aşyp qalsam, «äŋgıme» bastalyp-aq ketken eken.
Būl «äŋgımege» aralasa ketuge sebep bolǧan mūǧalım men ata-ana arasyndaǧy emle tüsınıspeuşılık bolyp otyr. Oǧan sebep – «januar» sözınıŋ dybys taldanym emlesı eken. Mūǧalım: «u» dauyssyzdan keiın tūr, sondyqtan ol dauysty dybys bolady» deidı; ata-ana: «u» dauystynyŋ aldynda tūr, sondyqtan ol dauyssyz dybys bolady» deidı. Qazırgı «şatpaq» emlemız boiynşa, ekeuınıkı de ärı dūrys, ärı būrys. Öitkenı osy «şatpaq» emlemız boiynşa, qazaq tılınıŋ dybystarynyŋ dauysty nemese dauyssyz boluy, ūiat-ai, söz şebındegı ornyna bailanysty bolyp şyǧyp otyr ǧoi. Sonda dybysty dybys etıp tūrǧan onyŋ jasalymy (artikuliasiiasy) ekenı qaida qalady? Mūndai ary tart, berı tart jalǧasa beretın türı bar, endı «siynbai» dūrys pa, «syiynbai» dūrys pa dep daulasyp jatyr ūstazdar. Eger osynyŋ bärın tıl zaŋymen jazsaq, dybysty dybystai belgılep, ärbır ärıp öz ornynda tūrsa, typ-tynyş bolar edı.
Bızde mynadai bır jaŋyltpaş ereje bar: «Dauystydan soŋ jäne söz basynda dauystydan būryn kelgen u dybysy dauyssyz bolady: äuejai, uaqyt, Säule. Dauyssyzdan soŋ jäne söz basynda dauyssyzdan būryn kelgen u dybysy dauysty bolady: susyn, elu, ulap-şulap». Endı osy erjenı bastauyş mektep oquşylary qalai tüsınedı? Öitkenı älıppe men kez-kelgen oqulyq «dybystyŋ, dauyssyz/dauystynyŋ» anyqtamasyn tüsındırıp, basyn ajyratudan bastalady ǧoi. Būl aradaǧy «Dauystydan keiın dauyssyz bolady, dauyssyzdan keiın dauysty bolady» degen tıregı joq, taiǧanaq emlenı ūstaz-mūǧalım oidan şyǧaryp otyrǧan joq nemese ata-ana ūstazben ädeiı jaǧalasyp otyrǧan joq, ony emle qūrastyruşylar moinymyzǧa ılıp, mındettep berıp otyr.
Bırınşıden, emleşıler ūsynǧan «u dybysy» degen tırkes sauatsyz qūrylǧan, dūrys emes, öitkenı būl jerdegı «u» dybys emes, taŋba (ärıp). Ärıp bolǧan soŋ onyŋ dybys mänı bolu kerek, kirildegı dybys mänıne alaŋdamaimyz, al qazaq tılınde üş bırdei (!?) dybys mänı bar: a) dauyssyz u[w] – aua [awa]; ä) juan äuezdı ūu[uw] dybys tırkesı sūu [suw]; b) jıŋışke äuezdı üu[üw] dybys tırkesı üuäj [üwäj], osy üştıktıŋ özı-aq kirilden köşken älıpbiımızdıŋ oraşolaq, kirilden köşırgen emlemızdıŋ sauatsyz ekenın körsetedı. Öitkenı uaqyt [uwaqıt], susyn [suwsun], elu [elüw], ulap-şulap [uwlap-şuwlap] degen sözderdıŋ qūramyndaǧy ūu [uw], üu [üw] aqiqat dybys tırkesterın qalaişa dauysty dep aita (üirete) alamyz?! Onyŋ üstıne äuejai – äuejai, dūrysy [äwejay], Säule – Säule, dūrysy [säwle] degen sözderdegı u taŋbasynyŋ dauyssyz ekenıne dau joq, al bıraq sol dauyssyz dybysty qalaişa dauysty [u] taŋbasymen belgıleimız?! Sūraq üstıne sūraq tuyndaidy.
Sonda januar sözınıŋ qazaqy dūrys jazylymy janūuar [januwar] bolu kerek. Endeşe qoldan būzyp jazyp, mūǧalım men ata-anany ekeuara kerıstırıp qoiyp otyrmyz. Ärbır dybys öz ornynda, öz taŋbasymen tūru kerek, sonda buynǧa da jönımen bölınedı ja-nū-uar [ja-nu-war].
Ekınşıden, älıpbiımız ben emlemızdegı ary tart, berı tart būl bır mysalmen bıtpeidı. Esterıŋızde bolsa, osynyŋ aldyndaǧy akut älıpbiımızdıŋ emlesınde sözdıŋ qūramynan dauysty dybys joǧalyp ketıp edı (prof.M.Malbaqov: dauysty dybysy joq söz bolady ma), şyndyǧynda akut jazylymy boiynşa [jýý] sözınıŋ qūramy üş dauyssyzdyŋ tırkesı, dauysty dybys joq. Al endı bügıngı umlaut älıpbiınıŋ emlesın basşylyqqa alatyn bolsaq, onda sözdıŋ jäne söz qūramyndaǧy keibır buynnyŋ jazylym qūramynan dauyssyz dybys joq bolyp ketedı.
Al sözderdıŋ dūrys fonetika-morfologiialyq jazylymy men buyn taldanymyn köreiık: a-ua [a-wa], ä-ue [ä-we], au [aw], a-uūu [a-wuw], sa-uūu [sa-wuw]. Kirilmen taptauryn bolǧan sanamyzǧa bırden qabyldai qoiu, ärine qiyn, tıpten keibıreulerge mümkın de emes şyǧar, bıraq aqiqaty osy, üirenu kerek, daǧdylanu kerek bolady.
Kirilmen jazyp ta kün köruge bolady, kün körıp te keldık. Bıraq maqsat, äiteuır kün köru emes qoi. Kirill «jazu» tılımızdıŋ ūlttyq tabiǧatyna laiyq jäne sodan tuyndaityn ūlttyq sanamyzǧa laiyq bılım bere almai otyr ǧoi, bız osyny moiyndauymyz kerek emes pe?
Ūlttyq älıpbi sanamyzdy qalyptastyru üşın kirill jazuynyŋ qūrsauynan arylu kerek, ol üşın eŋbektenuge tura keledı: ūlttyq älıpbidı üirenıp, ūlttyq emlenı meŋgeru kerek, köz üiretıp, qol jattyqtyru qajet. Sonda ǧana är taŋbamyz öz ornynda tūryp, är dybysymyz qazaqşa dybystalady, eŋ bastysy sözdıŋ ündesım äuezı men buyn tūrqy saqtalady. Taŋba sany bırge-ekıge artady ma, ärine artady, öitkenı bızdıŋ tılımızdıŋ tabiǧaty sondai, älemdık bıregeilıgı osynda. Bögde tıldermen taŋba sanap jarysatyndai bäigenıŋ bızge qajetı joq.
Qazaq tılınıŋ oqulyqtary tübır men qosymşa jaily bılım beruge mındettı jäne beretın bılım aqiqat bolu kerek. Morfem taldauǧa kirilşe jazǧanda oqi sözı keldı deiık. Endı onyŋ latynşa nūsqasyn taǧy da kirill ülgısımen oqı dep jazbaqşymyz. Mūǧalımderdıŋ bır qinalatyn jerı osy bolmaq.
Kösemşenıŋ jūrnaǧy dep qosymşa «i-dı» alyp tastadyq, sonda sözdıŋ tübır «oq» bolady ma? Balaǧa qalai tüsındıresıŋ? Latyn taŋbasymen dūrys ülgısın jarystyra berıp otyrmyz. Sonda tübır öz aitylym ülgısımen [oqu] bolyp şyǧa keledı.
Tūiyq raidyŋ jūrnaǧy dep qosymşa «u-dy» alyp tastadyq, sonda sözdıŋ tübırı taǧy da «oq» bolady ma, bala aŋ-taŋ qalady ǧoi. «Sözdıŋ bırınşı buyny jıŋışke ne juan (äuezdı) bolsa, kelesı buyndar da jıŋışke ne juan (äuezdı) bolady» degen erejemız bar. Al endı osy erejenı nege körıner közge būzyp jazamyz?!
Bırınşı buyndaǧy jıŋışke dauysty ärıptı körıp tūrǧan balaǧa kelesı buynda nege juan äuezdı dauysty tūrǧanyn qalai tüsındresıŋ? «Bırınşı buyn jıŋışke äuezdı, sonda kelesı buyn nege jıŋışkermei tūr» dep bala aŋ-taŋ qalmai ma?
Qorytyndyny mūǧalımder feisbukte özderı aityp otyr, «siyr degen sözdı buynǧa böle almai jatyrmyz» deidı. Özderıŋız de körgen bolarsyzdar. Ne aituǧa bolady: būrys älıpbiden dūrys emle şyqpaidy, dūrys älıpbiden būrys emle şyqpaidy. Jazylymy dūrys syiyr sözınıŋ siyr bolyp būrys jazylyp otyrǧany jalǧan älıpbi men jalǧan emlenıŋ nätijesı. Kirilşe jazylǧan siyr sözın buynǧa dūrys bölu mümkın emes, öitkenı i ärıbın ortasynan qaq böle almaisyz, ūstazdardyŋ qinalyp otyrǧany da sondyqtan. Buynǧa dūrys bölınu üşın dūrys emlemen sy-iyr [sɪ-yɪr] bolyp jazylu kerek.
Ūzyn sözdıŋ qysqasy, osyndai şatpaq älıpbi, sarsaŋ emlemen bırınşı synyptyŋ balasyn «aldauǧa» bolady, al eresek synyptyŋ balalaryn, studentterdı, ata-analardy qalai «aldaisyŋ». Oryndy sūraqtarǧa mūǧalım qaşanǧy orynsyz jauap berıp otyrady.
Ahaŋ (A.Baitūrsynūly) aitqan «el bügınşıl, menıkı erteŋ üşın» degendei, akademik Ä.Qaidari ülgısın salǧan, bız qoldap otyrǧan «Ūlttyq älıpbi» men onyŋ emlesın bügıngı «kirill» ūrpaq tüsınse tüsıner, tüsınbese tüsınbes, al älıpbi sanasy jaŋǧyrǧan keler ūrpaqtyŋ dūrys tüsınerıne kümän joq.
Älıpbi men emlenıŋ maqsaty tek sauat aşu bolmau kerek, sol sauat aşudyŋ arqasynda bala bılım alu kerek: dauysty-dauyssyz degendı bılu kerek, buyn degendı bılıp, buynǧa böle bılu kerek, tasymal degennen habardar bolu kerek, sözdı tübır men qosymşaǧa taldai bılu taǧy kerek eken. Būlar bıluge tiıs eŋ bastapqy jaittar, älıppeden bastap oqulyqtar osylardy bıldıruge tyrysady. Bıluge tiıs närse jeterlık eken, al osynyŋ bärın bılu üşın, älıpbi men emle osy aitylǧandardy mültıksız jazyp üiretu kerek. Aqiqat bılım sonda ǧana igerıledı.
Älıpbi dūrys qūrylmai emle dūrys tüzılmeidı. Endeşe:
– ünemdeimız dep, orystyŋ dauysty i[i:] dybysymen qazaqtyŋ dauyssyz i[y] dybysyn bır taŋbamen belgıleuge bolmaidy;
– «ı» taŋbasynyŋ üstındegı nükte (däiekşı) jıŋışke äuezdıŋ belgısı, endeşe nüktesız ärıppen jıŋışke «ı» dauysty dybysymyzdy «ɪ» dep belgıleuge bolmaidy, nüktesız ärıp juan äuezdı dauysty dybysty bıldıredı. Turasyn aitu kerek, «ünemşılder» būl jerde jazu teoriiasy men praktikasy tūrǧysynan asqan qiianatqa baryp otyr. Sonda ne, qazaqtyŋ tabiǧi jıŋışke äuezdı «ını» sözın basbūzarlyqpen yny[ɪnɪ] dep jazyp, qalaişa «ını» dep oqy dei alamyz? Qol daǧdylanyp, köz üirengen tarihi dästürdı qalai būza alamyz?
– latynnyŋ «u» taŋbasymen jazu teoriiasy men praktikasy boiynşa dauyssyz «i» dybysy belgılenedı, endeşe qazaqtyŋ «i» dauyssyz dybysy älemdık fonetikalyq dästürmen [y] dep belgılenu kerek.
– al juan äuezdı «y» dybysymyz nüktesız ärıppen [ɪ] bolyp belgılenu kerek, sonda qazaq tılınıŋ dauysty dybystary juandy-jıŋışkelı [a-ä, o-ö, u-ü, ɪ-i] bolyp jūptasyp şyǧa keledı, jazu teoriiasyna da qaişy emes, oqu-ädıstemelık tūrǧydan da tiımdı-aq.
– al «ū» dauyssyzymyzǧa latynnyŋ «u» taŋbasy daiyn tūr, ony «ū» dep belgılep, taǧy bır beitanys jasandy taŋba tabudyŋ qajetı joq.
Qaisy künı taŋerteŋ bırınşı synypqa daiyndalyp jürgen nemerem jügırıp kelıp, «ata, jusan degendegı «u» dauysty ma, dauyssyz ba?» degenı. Bır sät tūnşyǧyp tūryp qaldym… Körınıp tūrǧan taŋbasy (ärıbı) joq bolǧannan keiın, ol jerde «ū» degen dauysty dybys bar» dep qalai tüsındıresıŋ… Amal joq, ışten küiıp «dauysty» dei saldym.
«Tau» jäne «tu», «bau» jäne «bu», «jai» jäne «ji» jūp sözderınıŋ morfologiialyq ülgısı (modelı) bırdei, dauyssyz+dauysty+dauyssyz: taw-tuw, baw-buw, jay-jɪy. Soǧan qaramai bır syŋaryn jazǧanda dauystyny jūtyp qoiamyz – tu, ekınşısıne tiıspeimız – tau. Eger tıldıŋ jüie (sistema) ekenın eskersek, onda ekeuın de dauystysymen ne tolyq, ne qiyp tastap jazuymyz kerek. Būl jerde morfem bırlıkterdıŋ morfologiialyq qyzmetınen basqa sebepterıne süienuge bolmaidy. Qūrylymy jüielı älıpbiden ǧana ūlttyq emle qūrastyruǧa bolady. Bırın jazyp, bırın jazbaityn emle, sau adamdy şatastyratyn, syŋarjaq ūstanym bolyp tabylady.
Soŋǧy ūsynylyp otyrǧan emle erejede «Dauyssyz dybystardy taŋbalaityn ärıpter: b, g, ğ, d, j, k, q, l, m, n, ñ, p, r, s, t, v, f, h, ş, z» dep körsetılgen. Endı osy tızbekte qazaqtyŋ ekı töl dauyssyz dybysy da, ol ekeuınıŋ ärıbı de joq. Öitkenı «ünemşılder» taŋba sanyn «ünemdep», töl «i» dauyssyzymyzdy orys tılınıŋ dauysty «i» taŋbasyna qosaqtap latyn ülgısınde «ı» dep jıberdı. Jıŋışke äuezdı töl «ı» dauysty dybysymyz, joǧaryda aittyq, dästürlı öz taŋbasynan aiyrylyp qaldy. Töl «u» dauyssyzymyzdy «ünemdep» orys tılınıŋ «u» dauyssyzyna qosaqtap latyn ülgısınde «u» dep jıberdı. Al «ı» ärıbı de, «u» ärıbı de dauysty dybystardyŋ taŋbasy, olardy aparyp dauyssyzdar taŋbasynyŋ qataryna qosa almai müşkıl bolyp otyr. Söitıp müşkıl äreketten mükıs emle tuyndap otyr.
Ata-analar «joǧarǧy jaqqa mūǧalımder aitsyn» dep, mūǧalımder «ata-analar aitsyn» dep, bärı jabylyp «ǧalymdar aitsyn» dep otyra beruge taǧy bolmaidy. Endeşe ǧalymdardyŋ Bılım jäne ǧylym ministrlıgıne jasaǧan qūlaqqaǧysy osy dep esepteŋızder.
Ä.JÜNISBEK,
filologiia ǧylymynyŋ
doktory, professor
