(Soŋy. Basy gazettıŋ №99 (4068) sanynda)
Ol – arab örkenietınıŋ damuyna ölşeusız zor eŋbek sıŋırgen ūly ǧūlama. Ol arab elderınde jürgende 164 traktat (200 deitınder de bar) jazǧan.
1) Ol – arab jäne Europa ǧalymdary moiyndaǧan muzykanyŋ atasy.
2) Ol – arab ǧalymdary moiyndaǧan Şyǧys filosofiiasynyŋ atasy.
3) Ol – alǧaş ret ǧylymdy jıktegen ensiklopedist-ǧalym.
4) Ol – zamandas Baǧdat medikterı moiyndaǧan ūstaz ärı qazır medisinanyŋ atasy sanalatyn İbn Sina moiyndaǧan ūstaz.
5) Ol – matematika salasynda köptegen ülken jaŋalyqtar aşqan, astronomiia salasynda qūndy eŋbekter jazǧan, fizika, himiia, mineralogiia salalary boiynşa künı bügınge deiın mänın joǧaltpaǧan eŋbekter jazǧan ǧalym.
6) Ol – poeziia turaly eŋbek jazǧan aqyn.
7) Äbu Nasyr babamyzdyŋ Otyrarda, Orta Aziiada jürgende jazǧan eŋbekterı saqtalmaǧan. «Ät-Taǧlim äs-Sani» atty eŋbegı de bızge jetpegen. Qazır arab elderınde jürgende 164 traktat jazǧany belgılı.
Äbu Nasyr äl-Farabi ǧūlama arab elderınde köne grek ǧalymdarynyŋ oilaryn tereŋırek tüsınu üşın grek ǧalymdarynan grek tılınıŋ logikasy men grammatikasyn üirengenınen basqa barlyq bılımdı Otyrarda, Orta Aziiada alǧan.
ÄBU İBRAHİM İSHAQ ÄL-FARABİ
Ataqty nemıs şyǧystanuşysy Karl Brokkelmannyŋ (1868-1956) «Arab ädebietınıŋ tarihy» atty eŋbegınde: «Äbu İbrahim İshaq bin İbrahim äl-Farabi Türkıstan ölkesındegı Farab qalasynda tuǧan. Bıraz uaqyt Zabidte tūrdy. Sonda jürıp ol bızdıŋ zamanymyzǧa jetken negızgı eŋbegın jazdy. Keiınırek tuǧan qalasynda (Otyrarda – B. B.) ūstazdyq ettı de, soŋyra 350/961 jyly osynda dünieden öttı» deidı.
Onyŋ ataqty tuyndysy «Diuan äl-adab» («Ädebi jinaq») dep atalady. «Diuandy» baspaǧa äzırlegen – professor, doktor Ahmed Muhtar Umar. Körsetkışterdı daiyndaǧan – arab tılı akademiiasynyŋ müşesı, doktor İbrahim Anis. Alǧysözdegı taǧy bır tört bettık maqalany doktor Ahmed Muhtar Umar jazypty. Ol Otyrar perzentı şyǧarmasynyŋ arab filologiiasy üşın teŋdesı joq dünie ekenın qadala aitady.
Otyrar ǧalymynyŋ atalǧan jinaǧyn Kairde tört tom etıp (1-tom – 481 bet, 1974 j; 2-tom – 501 bet, 1975 j; 3-tom – 470 bet, 1976 j; 4-tom – 259 bet, 1978 j.) bastyryp şyǧardy. Soŋǧy kıtapqa qosymşa retınde 1979 jyly 705 betten tūratyn taǧy bır tom jariialanǧan.
İSMAİL ÄL-JAUHARİ ÄL-FARABİ
Livandyq ädebietşı Hanna äl-Fahuri ony arab tılınıŋ leksikografiia salasynyŋ bılgırı retınde tanysa, ortaǧasyrlyq oqymysty Äbu Mansur as-Saǧalibi (961-1038): «Türkı şaharlarynyŋ bırı Farabtan şyqqan Äbu Nasyr tamaşa da ǧajaiyp adam, arab tılınıŋ naǧyz bılımpazy edı» dep jazǧan.
As-Saǧalibi äl-Jauharidı tek tılşı-ǧalym ǧana emes, sonymen qatar aqyn da bolǧan deidı. Şynynda da, ol özınıŋ eŋ alǧaşqy ǧylymi eŋbegı «Kitab äl-arudta» («Öleŋ ölşemı jaily kıtap») arab poeziiasyn tereŋ zerdelep, özındık teoriia jasauǧa tyrysqan. Äl-Jauharidıŋ būl düniesınıŋ özı tūstas ǧalymdardyŋ osy taqyryptaǧy tuyndylarynan mazmūny jaǧynan asyp tüspese, kem soqpaitynyn aitady.
…Arab tılı men ädebietı, tarihy men jaǧrafiiasynyŋ bılgırlerı öz tuyndylarynda Otyrar azamaty tıldıŋ keibır mäselelerın söz etetın «Kitab äl-mūqaddima fin-n-nahu» («Grammatikaǧa kırıspe kıtap») dep atalatyn sübelı eŋbek jazǧan deidı.
Äl-Jauhari ömır sürgen tūs – arab tıl bılımı salasynda köptegen eŋbekter jazylyp, atalǧan tıldıŋ san qyrynyŋ belgısız jaqtary aşyla bastaǧan kez. Sondyqtan da Otyrar perzentı arab tılınıŋ leksikografiia salasyn zertteumen tereŋdei ainalysady. Soŋyra ol, joǧaryda aitylǧandai, «Tadj äl-luǧa ua sihah äl-arabiia» («Tıl täjı jäne dūrys arab tılı) atty, bıraq ǧalymdar arasynda qysqartylyp «as-Sihah» («aqiqat», «dūrys») dep atalyp ketken ataqty eŋbegın jazǧan. Būl eŋbektı ol bädäui taipalary arasynda tūrǧan kezde bastaǧan siiaqty, öitkenı oǧan özı jinaǧan qyryq myŋǧa juyq söz kırgızgen.
…Äbu Muhammad an-Naisaburi (ortaǧasyrlyq oqymystylardyŋ bırı – Ä. D.) ǧūzyryndaǧy kıtaphanada: «as-Sihah» – adab jaily özıne deiın jazylǧan dünielerdıŋ myrzasy. Ol adabtyŋ barlyq türlerın qamtyp, basqa kıtaptarǧa şaşyrap ketkenınıŋ bärın bır jerge jinap, toptastyrǧan» dep eskertken. Soǧan qaraǧanda äl-Jauhari öz düniesın jazu üstınde, şynynda da, özıne deiın jazylǧan eŋbekterdıŋ bärın qarap, arab tılı sözdıkterın jasau jūmystarynyŋ täjıribesın ǧylymi tūrǧydan qorytyndylap, eşkımdı qaitalamai, eşteŋenı de ūmyt qaldyrmauǧa tyrysqan.
ÄLAM AD-DİN ÄL-JAUHARİ (ÄL-FARABİ)
Ol – joǧaryda söz bolǧan äl-Jauharidıŋ balasy. Ūly jerlesımız balasynyŋ «Älam ad-Din äl-Baǧdadi» degen taǧy bır nyspysyna qarap ony Baǧdadta tuǧan dep oilaimyz.
G.Zuter de Äbu-l Hasan Älidı «Matematika salasyndaǧy asa kürdelı eŋbekterı men astronomiialyq aspaptar jasauda jäne paidalanuda asqan şeberlıgımen tanymal ǧalym, onyŋ tamaşa şyǧarmalary keŋ taralǧan» dep joǧary baǧalaǧan.
Älam ad-Din jaily derektı joǧaryda atalǧan XIII ǧasyrdyŋ orta kezınde ömır sürgen İbn Said äl-Qifti eŋbegınen ǧana ūşyrattyq. «İbn İsmail Äbu-l Hasan äl-Jauhari äl-manǧūt Älam ad-Din äl-Baǧdadi degen nyspysymen belgılı. Ol «belgılı äskerbasy», ǧalym, Baǧdadtyŋ danalary men tamaşa oişyldary arasynda geometriia men matematika salasynda alǧyr aqyl iesı, öte zerek edı» dep joǧary baǧalaǧan.
Älam ad-Din negızınen astronomiia, geometriia, matematika, filologiia sekıldı ǧylym salalaryna qatysty eŋbekter jazǧan.
Osy otyzdan asa farabtyq-otyrarlyq ǧalymdar türlı salada: matematika, astronomiia, tarih, filologiia, dıni (hadisşı, fikh) jäne poeziia-aqyndyq önerlerımen tarihta attary qalypty. Olar öz eŋbekterımen arab örkenietınıŋ qalyptasuyna ölşeusız qyzmet ettı. Mysaly:
1) Abbas äl-Jauhari türkı tektı ortaaziialyq ǧalymdar Horezmi, Ferǧani, Marvazimen bırıgıp Baǧdad observatoriiasy men «Danalyq» üiınıŋ negızın qalauşylardyŋ bırı bolsa;
2) Äbu Nasyr äl-Farabi köptegen salalarda: muzyka, Şyǧys filosofiiasy, medisina, ǧylymdardy jıkteu, astronomiia salalarynda teŋdesı joq ūstaz boldy;
3) Al Äbu İbrahim İshaq äl-Farabi jazǧan ataqty tuyndysy «Diuan äl-adab» («Ädebi jinaq») arab filologiiasy üşın teŋdesı joq dünie ekenın zertteuşıler jazyp ketken.
4) İsmail äl-Jauhari äl-Farabi turaly livandyq ädebietşı Hanna äl-Fahuri ony «arab tılınıŋ leksikografiia salasynyŋ bılgırı» dep atasa, onyŋ ǧalymdar arasynda qysqartylyp «as-Sihah» – «aqiqat» atalǧan eŋbegı turaly «Äbu Muhammad an-Naisaburi «as-Sihah» – adab jaily özıne deiın jazylǧan dünielerdıŋ myrzasy. Ol adabtyŋ barlyq türlerın qamtyp, basqa kıtaptarǧa şaşyrap ketkenınıŋ bärın bır jerge jinap, toptastyrǧan» dep jazyp ketıptı.
Ǧylym-bılım men örkeniettıŋ damuy üşın memlekettıŋ küş-quaty men memlekettı basqaru ısı de öte maŋyzdy ekenı aitpasa da tüsınıktı. Osy jaǧynan alyp qarasaq, arab halifatynyŋ äskeri küş-quaty men islam dınınıŋ älemge keŋ taraluyna türkı tektı äskerilerdıŋ (saljūqtar, mamliukter, oǧyzdar, qypşaqtar, osmanlylar jäne t. b.) qosqan ülesı öte zor.
Osy salada Otyrardan şyqqan tūlǧalardan: 1) Äbu Nasyr äl-Farabidıŋ kezınde Baǧdat halifıne uäzır bolǧan aty belgısız (saqtalmaǧan) otyrarlyq keŋesşılerdı; 2) moŋǧol şapqynşylarynan islam dının qorǧap qaluda ölşeusız eŋbek sıŋırgen otyrarlyq äl-Mūzafar Saif ad-din Qūttyzdy erekşe atap ketuge bolady.
Qūttyz qypşaqtyŋ tektı äuletınen şyqqan. Bala kezınde Otyrar maŋynda moŋǧoldardyŋ qolyna tūtqynǧa tüsıp, Siriiada Mysyr ämırı Aibekke satylady. 1250 jyly Mysyrdyŋ sūltany bolǧan Aibek 1253 jyly Qūttyzdy kömekşısı etıp taǧaiyndaidy. 1257 jyly Aibek qaitys bolǧan soŋ, Mysyr bilıgı Aibektıŋ ūly – jas äl-Mansūr Älidıŋ qolyna köşedı. Osy kezde moŋǧoldar Baǧdadty qūlatyp, Siriiaǧa şabuylyn bastap, bükıl islam älemıne qauıp tönedı. Osyndai bükıl mūsylman älemı üşın qauıptı kezeŋde jas Äli taqtan tüsırılıp, 1259 jyly Qūttyz Mysyr sūltanynyŋ taǧyna otyrady. Ol taqqa otyra salysymen moŋǧoldarǧa qarsy odaqtastar ızdeidı. Ol dörekı moŋǧoldardan yǧyr bolǧan palestinalyq krest joryqşylarymen kelısımge kelıp, özınıŋ būrynǧy dosy, keiıngı qarsylasyna ainalǧan Beibaryspen bırıgıp moŋǧoldarǧa qarsy şyǧady. Moŋǧol hany Hulaǧudyŋ sözsız bas iiu turaly talap etıp jıbergen elşılerın qyryp salyp, moŋǧoldarǧa qarsy soǧysty özı bastaidy. 1260 jyldyŋ 3 qyrküiek künı Siriianyŋ Ain-Jalud degen jerınde moŋǧoldarǧa küirete soqqy beredı. Būl jeŋıstıŋ arqasynda moŋǧoldardyŋ betı qaitarylyp, Siriia mamliukterdıŋ qolyna köşedı.
Būǧan deiın eşkımnen betı qaityp körmegen moŋǧoldarǧa alǧaş bolyp qarsy şyǧyp, alǧaş ret moŋǧoldardy jeŋgen bileuşı osy Otyrardan şyqqan Mysyr sūltany Qūttyz boldy.
Mysyrǧa qaitar jolda Qūttyzǧa būrynnan kegı bar Beibarys mamliuk ämırlerımen bırıgıp, 30 qazan 1260 jyly aŋ aulap jürgende Qūttyzdy qastandyqpen öltıredı.
Osy mysaldardan körınıp tūrǧanyndai, otyrarlyqtar memlekettı basqaru ısı men arab ǧylymynyŋ negızın qalaudan bastap, tıptı arab tılı men filologiiasynyŋ ǧylymi negızde qalyptasuyna da zor eŋbek sıŋırgen.
Bekjan BEISENBAI,
otyrartanuşy
