Qairat LAMA ŞARİF, Qazaqstan Respublikasy Dın ısterı agenttıgınıŋ Töraǧasy: DINİ EKSTREMİZM – AQİQAT DINNIŊ JAUY

Bügıngı taŋda dıni ekstremizm — Batys pen Şyǧystyŋ ülkendı-kışılı elderınıŋ basty mäselesı. Alaida, är eldıŋ qoǧamynda özındık erekşelıkter bar. Qazaqstandaǧy dıni ekstremizmnıŋ şynaiy kelbetı qandai? Onyŋ tüp tamyry qaida jatyr jäne onymen küresu joldary qaisy?
Osy jäne basqa saualdarǧa Qazaqstan Respublikasy Dın ısterı agenttıgınıŋ Töraǧasy Qairat Lama Şarif jauap beredı.

Būl jerdegı sebep — psihologiialyq tūraqsyzdyq

– Qairat Qaiyrbekūly, «Dıni ekstremizmnıŋ aldyn alu» jäne «dıni ekstremizmge qarsy küresu» ūǧymdarynyŋ araqatysy jönınde ne aitasyz? Olar täjıribede qalai jüzege asyp jatyr?

– Dın ısterı agenttıgı konfes­siiaaralyq kelısımmen qamtamasyz etu, aza­mat­tardyŋ dıni senım er­­kın­dıgı qūqyn jäne dıni bırlestık­termen özara bailanys sala­la­ryn, sondai-aq, atalmyş baǧytta­ǧy salaaralyq üilestırude memleket­tık strategiiany jüzege asyruşy or­­ta­lyq atqaruşy organ bolyp ta­bylady.
Tatulyq pen tūraqtylyq Qazaqstannyŋ ışkı saiasaty­nyŋ basty basymdyǧy jäne de respub­likamyzdyŋ ör­lep, örkendeuınıŋ qajettı alǧy­şarty bolyp tabylady, son­dyq­tan da memlekette olardy qam­­tamasyz etetın tūtastai bır jüie qalyptasqan. Osy jüiede agenttık özındık orynǧa ie.
Bügıngı dın sekıldı öte näzık saladaǧy tūraqtylyqqa töngen syn tegeurınder men qaterler ekstremizm türınde boi köterdı. İdeo­logiia, terıs piǧylǧa ündeu, iaki, laŋkestık äreketter arqyly dıni ekstremizm özıne jol salyp jatyr.
Söz joq, bız Qazaqstan Respub­lika­synyŋ «Ekstremizmge qarsy ıs-qimyl turaly» zaŋyna säikes dıni saladaǧy ekstremizmge toitarys berıp, ymyrasyz küresuge tiıspız. Osy zaŋǧa säikes, dıni ekstremizmmen küresu mem­lekettık organdardyŋ qyzmetıne ja­ta­dy. Iаǧni, adam qūqylary men azamat­tardyŋ bostandyqtaryn, konstitusiia negızderın qorǧauǧa ba­­ǧyt­talǧan şaralardy jüzege asyru — köpkonfessiialy elımızdıŋ tūtastyǧy men ūlttyq qauıpsızdıgın ekstremizm qaterınen qorǧap, onyŋ aldyn alu, anyqtau, jolyn kesu jäne saldaryn joiu, sondai-aq ekstremizmnıŋ jüze­ge asuyna jol aşatyn sebepter men alǧyşarttardy anyqtap, auyzdyqtap otyru – memlekettık or­gandardyŋ basty mındetı. Bır sözben aitqanda, zaŋnamalyq deŋ­geide ekstremizmnıŋ tamyryn te­reŋ jaiu­yna mümkındık bermeitın alǧaşqy ke­­­zeŋı­nen bastap ony zalalsyzdandyryp otyruǧa basym­dyq berıledı.
Ekstremizmnıŋ aldyn alu profi­lak­tikalyq jūmystarda körınıs tabady.  Atap ötılgen zaŋ boiynşa, būl – qūqyqtyq, ūiymdastyruşylyq, tärbielık, nasihattyq jäne özge de şaralardyŋ qalypty jüiesı.
2012 jyldyŋ bırınşı jarty­jyldyǧynda osynau aqparattyq-nasihat toptary respublika deŋ­geiın­de 1600-den astam ıs-şara, iaǧni, seminarlar, otyrystar men döŋ­gelek üstelder ötkızıp, jalpy sa­ny 53 myŋ adamdy qamtydy.

Saqal men kiımdı naqty bır qūbylystyŋ belgısı deuge bolmaidy

– «Ekstremist» dese, jūrt sa­qa­ly qauǧadai, balaǧy şolaq, soŋynan hidjab kigen qyz-kelın­şek ertken jıgıttı el­­es­tetetın boldy. Mūny eks­tremistıŋ äleumettık port­retın qūraityn obrazdarǧa jatqyza alamyz ba?

– Bır jaǧynan alyp qaraǧanda, dıni negızı bar saqal men jamylǧy mäselesı – ärkımnıŋ jeke şaruasy. Aitpaqşy, būl tek islamǧa ǧana tän erekşelık emes. Bız saqaldy pravoslav hristian men basyn bürkegen hristian äielderın de kezdestıre ala­myz. Osy sebeptı de saqal men kiım­dı naqty bır qūbylystyŋ belgısı deuge bolmaidy.
Būǧan qosa, ekstremistık maqsat­taǧy adam jūrt sanasynda qa­lyp­tasqan obrazdan qaşyp, ädeiılep syrtqy keiıp-kelbetın özgerte sa­­luy da mümkın. Osylaişa, za­iyr­­­ly qoǧamdastyqqa tastai batyp, sudai sıŋıp, özınıŋ közdegen maq­sat­taryn ındetıp jüre beruı müm­kın. Alys-jaqyn şetelderdegı radi­kal­dar baiaǧyda-aq osy taktikany basşylyqqa alǧan, bızde de olar keiıngı kezde osy ädıske köşe bastady.
Kiım taŋdaudaǧy dıni auandy, aita­lyq, memlekettık qyzmette nemese jalpyǧa bılım beru mektep­terınde jüzege asyrudy oryndy dep aitu qiyn. Būl – zaiyrly jäne köp konfessiialy bolyp tabylatyn Qazaqstannyŋ osy şaqtaǧy şyn­dyǧy. Sondyqtan da barşaǧa ortaq qandai da bır beitarap standart kerek. Är aluan dın ökılderınıŋ özındık dıni tanymdaryna säikes jūmysqa, mysaly, äkımşılık pen emhanaǧa älem-jälem bolyp barǧanyn eleste­tıp jatudyŋ özı qiyn.

– Qazaqstandaǧy dıni radika­lizm turaly söz qozǧalsa, sälä­­­f­izm taqyryby basa aitylady. Säläfizmnıŋ Qazaqstan üşın dästürlı bolyp tabylatyn hanafi mazhabynan basty aiyr­maşylyǧy nede?

– Sunnittık islamdaǧy mazhabtardy hristiandyqtaǧy pravoslavie men katolisizmmen äste salystyruǧa bolmaityndyǧyn atap ötken jön. «Mazhab» sözınıŋ özı «baǧyt, dūrys jolǧa şaqyru» de­gen­dı bıl­dıredı. Fikh boiynşa mazhabtar bar, iaǧni, islam qūqyǧy boiyn­şa jäne de aqida boiynşa, bylaişa aitqanda, senımge negızdelgen mazhab­tar bar. Şariǧattyŋ qūqyq­tyq mektepterı bır bölek te, özındık qūdaitanuşylyq tanymdaryn alǧa tartqan mektepter bır bölek.
Qūqyqtyq mektepterdı – «maz­hab­­­tar», al, qūdaitanu­şylyq mek­tepterdı «aqidalar» dep ataidy. Būl – qalyptas­qan ürdıs. Osy ekı bel­­gıge qarap-aq, islamdaǧy barşa baǧyttardy jıktep, saralauǧa bo­lady. Degenmen de, mazhab pen aqidanyŋ müldem ekı bölek närse ekenın ūǧyp alǧan jön. Mysaly, materialdyq zattardy poşymy men tüsıne qarap jüieleuge bolady. Iаǧni, zat tört būryşty jäne qyzyl, qyzyl jäne döŋgelek, döŋgelek jäne jasyl boluy mümkın. Al osyǧan kelıp, būl qyzyl ma, älde, döŋgelek pe dep sūrau aǧattyq.
Mälım bolǧandai, dästürlı qūqyq­tyq mazhabtardyŋ sany törteu: hanafi, şafiǧi, mäliki, hanbali. Qūdaitanuşylyq ırı mektepterdıŋ sany ekeu: aşarittık jäne Ortalyq Aziia üşın dästürlı sanalatyn ma­­t­ru­di mektepterı. Būl oraida, mat­rudi aqida­sy tarihi tūrǧyda bel­gılı bır aimaqtarda hanafi mazhabymen astasqan, al aşarittık bolsa, şafiǧi jäne mäliki mazhabtarymen jäne t.b. astarlasyp ketken.
Säläfizm keŋınen taralǧan aimaqtarǧa Saud Arabiiasy jäne ony­men ırgeles Parsy şyǧanaǧy el­­derı jatady. Olarda hanbali maz­haby basymdyqqa ie. Degenmen, säläfizmnıŋ özı bır mazhab­ty ūstanudy mındettı sanamaidy, al keibır säläfi  ǧūlamalary mūndai­dy basy bütın joqqa şyǧarady. Osy sebeptı de keşe ǧana namaz üirengenıne qaramastan, qandai da bır «mazhabtyŋ qajetı joq» dep ne­gız­sız jar salatyn säläfi qara köz jıgıt­terdı kezdestıre alamyz.
Säläfiler «säläftardyŋ taza aqidasyn ūstanamyz», iaǧni, «al­dyŋ­ǧylardyŋ jolymen jüremız» dep dauryǧady. İslam dästürınde alǧaşqy üş tolqyn, iaǧni, Mūham­med paiǧambardyŋ (s.ǧ.s) sahabalary jäne de odan keiıngı mū­syl­mandardyŋ ekı tolqyny osylai atalady. Alaida, dästürlı qūdai­tanuşylyq mektepterdıŋ köptegen ökılderı mūnymen eş kelıspeidı.
Sonymen qatar Qazaqstandaǧy säläfitterdıŋ  köpşılıgı qazaqtyŋ salt-dästürlerın «bidǧat» («rūq­sat etılmegen jaŋalyq») nemese «şirk» (Alla­ǧa serık qosu) sanai otyryp, tübegeilı joqqa şyǧarady. Būl rette olar halqymyzdyŋ kei­bır ūlttyq dästürlerınıŋ paida boluy­nyŋ tarihi sebepterın tüsınuge tyryspaidy.
Qoǧamymyzda oryn alǧan ta­ǧy bır dauly mäsele – bızdıŋ sälä­fi dep esepteletın dındarlar saudiia­lyq şeihterdıŋ öz azamattary – saudiialyqtar üşın şyǧarǧan pät­ua­la­ryn jiı qoldanyp, oilanbastan el ışınde nasihattap jür. Al, islam dästürınde pätualardy är elde özınıŋ müftiı şyǧaratyny jūrtqa belgılı. Bır mäsele boiyn­şa ükım naqty bır qoǧamdaǧy jaǧ­dailarǧa bailanysty ärtürlı boluy mümkın. Taǧy da qaitalap aita­myn, būl islam qūqyǧynyŋ ne­gız­derı. Qasiettı Qūran Kärımde Alla Taǧalanyŋ adamdardy ärtürlı qylyp jaratqandyǧy turaly aitylady («Äi, adam balasy! Şübäsyz senderdı bır er, bır äielden (Adam, Hauadan) jarattyq. Sondai-aq bır-bırıŋdı tanularyŋ üşın senderdı ūlttar, rular qyldyq) (49-süre «Hujurat», 13-aiat).
Mūndaǧy basty mäsele mynada: bızdıŋ elımızde dıni ädep-ǧūryptar men dästürler sabaqtastyǧy  üzılıp qalǧan, osy sebeptı de bır uaqytta ainadai tazalanǧan dıni örıste är aluan dästürlı emes aǧymdarǧa aram şöp syndy qaulady jäne de būl sözımız islamdyq aǧymdarǧa ǧana qatysty emes.
Sonymen, qazırgı eŋ maŋyzdy jait – jastarymyzdy, öskeleŋ ūr­paq­­ty osyndai keleŋsız közqarastarǧa ūrynudan saqtap qalu. Al üiırınen adasqandar er­te me, keş pe, aqylǧa kelse kerek. Qazırdıŋ özınde säläfiler 2000-jyl­dardaǧydai emes, özderın anaǧūrlym saq ūstaidy. Keibıreulerı tıptı kündelıktı tūr­mys­ta dästürlı hanafi mazhabyn qabyldauǧa äzır, qala berdı meşıtte otyrǧanda imamdar ötınıp jatsa «äm­in» dep aiǧailauyn da qoiyp keledı.

Şeşuşı faktor — dıni sauatsyzdyqty joiu

– Sonda özın-özı jaratyndar, polisiia qyzmetkerlerın atyp jatqandar kımder?

– Mūny täkfırşıler men jihadşylar jasap jatyr. Şyntuaitynda, būl bır üderıstıŋ ekı satysy, täkfır men jihad jariialaudyŋ arasy bır-aq qadam.
Özderınıŋ qūdaitanuşylyq köz­qaras­tary boiynşa olar säläfilerge jatady, iaǧni, säläfi aqi­da­syn ūstanady, äitse de saiasi tūrǧyda Mysyr radikaly, 1966 jy­ly ölım jazasyna kesılgen, kei­de bügıngı mūsylman älemındegı barşa ekstremistık aǧymdardyŋ «ökıl äkesı» atanyp jürgen Said Kutbanyŋ ädısıne säikes äreket etedı. Sondai-aq, ol «Mūsylman bauyrlar» qozǧalysynyŋ radikaldy qanatynyŋ ideologtarynyŋ bırı. Sondyqtan da bız täkfirizmdı dıni ekstremizmnıŋ eŋ bır qaterlı türı retınde tanimyz.

–  «Täkfır» degenımız ne?

– Būl söz «senbeu», «käpır», «dınge senbeitın» degen mändegı «kufr» sözımen tübırles. Täkfır jasau degenımız dınsız dep jariialau­dy bıldıredı. Mysaly, Qazaqstan­daǧy täkfırşılerdıŋ eŋ süiıktı ädetınıŋ bırı – bes uaqyt namazyn oqymaityn mūsylman balasyn käpırge jatqyzu, iaǧni, būl degenıŋız –  ainalamyzdaǧylardyŋ basym bö­lı­gıne sausaq şoşaitu, kül şaşu. Būl barlyq däuırlerdegı islam ǧa­lym­dary ūstanǧan qaǧidalarǧa qaişy keledı.
Dästürlı fikh – islam qūqyǧynda täkfır jasaudyŋ şarttary naqty körsetılgen jäne de olardyŋ bärı bızdıŋ basynan baqaişyǧyna deiın radikaldanǧandar tarapy­nan barynşa būzyluda. Mıne, osy se­beptı de mūsylmandardyŋ dıni sauattylyǧyn arttyru asa maŋyzdy, qysqasy, kez kelgen kısı täk­fır­şıge aiqyn qatelıkterın közge şūqyp tūryp körsete bılu kerek.
Sondyqtan da taǧy bır ret qaitalap aitamyn, terıs piǧyldy aǧymdarmen kürestegı şeşuşı faktor nadandyqty, dıni sauatsyz­dyqty joiu bolyp tabylady. Osy şartty oryndaǧanda ǧana ekstremizm men terrorizmge qarsy küres şaralary nätijelı bolady.

– Soŋǧy kezderı säläfiler­men qatar «Tabliǧi jamaǧat» atauyn al­ǧan qozǧalys turaly äŋ­gımelerdı de qūlaǧymyz jiı şalyp qalyp jatady. Osy jönınde aitsaŋyz?

– «Tabliǧi jamaǧat» – sözbe-söz berer bolsaq, «Uaǧyz qauymy», 1926 jyly Ündıstanda Maulana Mū­ham­mad İliias tarapynan ūiymdastyrylǧan saiasi, pasifi­stık dıni qozǧalys.
Qozǧalystyŋ erekşelıgı baǧdar­lamasynyŋ, jarǧysynyŋ, müşelık institutynyŋ joqtyǧy. Osyǧ­an bai­lanys­ty, syrt közge būl top joq ta siiaqty. Būl ūiym közge kö­rı­ne bermeidı, tiısınşe, köptegen jyldar boiy sarapşylardyŋ nazary­nan tys qalyp keldı.

– Olarǧa qatysty qandai tüit­kılder bar?

– Tabliǧşylar jüielı praktika men üi aralap, esıkten esıkke jal­ǧas­qan belsendı uaǧyzdy eŋ bas­ty qūndylyq dep bıledı. Degenmen, olar tereŋ dıni bılım al­ǧan­dy qūptai bermeidı, oǧan nem­qūraily qaraidy, arzymaityn närse dep esepteidı. Al, bızde sauat­syz uaǧyzşylar onsyz da jetkılıktı. Ötken ǧasyrdyŋ jiyrmasynşy jyldarynda Ündıstanǧa laiyq bolǧan närse XXI ǧasyrdaǧy Qazaqstanǧa mülde üilespeidı.
Būdan bölek, būl qozǧalystyŋ ökılderı jūmys ısteu, otbasyn baǧu sekıldı mındetterdı mülde eskere bermeidı. Mysaly, olar äiel, bala-şaǧasyn tastap, alys saparǧa kete beredı. El aumaǧyn adaqtap ketse maqūl, şetelderge tartyp ketuı de yqtimal.

– Arnaiy operasiialar ke­zın­de ter­rorister tügeldei derlık jo­iy­lyp otyrady. Būl ädetke ai­nal­dy. Qoǧamda osyǧan bailanysty sūraqtar köbeiıp tūr. Küş qoldanu ädısı özın-özı aqtap jatyr ma, būl qanşalyqty oryndy närse?

– Qoǧamda terrorizm jäne ekstremizm körınısterımen belsendı küres jürgızılıp jatyr. Soŋǧy kontrterroristık operasiialar qūqyq qorǧau organdarynyŋ osy salada täjıribe jinaqtaǧanyn körsetedı. Olar radikaldardy anyq­tap, qoǧamǧa qarsy jasalǧaly jatqan qylmystyŋ aldyn alady.
Ras, Almaty, Atyrau jäne özge de öŋırlerde jürgızılgen bırneşe antiterroristık operasiialar barysynda terroristık toptardyŋ barlyq müşelerınıŋ közı joiyldy. Täjıribe barysy terroristerdıŋ asa qatygez, öz ömırlerın de, özge­ler­­dıŋ ömırın de būiym qūrly kör­meitının däleldep otyr.
Ara-arasynda kriminaldyq elementter men dıni radikaldardyŋ midai aralasyp ketuı körınıs berude. Şyndyǧyna kelsek, tıpten dıni ideologiiany jamylǧy etken qylmyskerlerdı qūqyq qorǧau organdary zalalsyzdandyryp jatyr.

– İslam turaly aitqanda zamanaui ömır salty, bılım men mädeniettı dınmen ūştastyru mäselesı de qylaŋ beredı. Bas­qa­şa aitqanda, islam men moder­nizasiianyŋ astasuy mümkın be?

– Hanafi mazhabynyŋ ruhani praktikasy ūlttyq mädeniet pen jalpy adamzattyq qūndylyqtarǧa qūrmetpen qarap keldı. Būl tüsı­nıktıŋ özegınde erteden islamǧa tän bolǧan toleranttylyq pen aşyqtyq ūǧymdary jatyr. Qazaqstandaǧy ūltaralyq jäne konfessiiaaralyq ke­lı­sım­nıŋ dünietanymdyq keşenı şa­ma­men bır jarym myŋ jylǧa so­zyl­ǧan islami örnek arqyly qalyptasty.
Zamanaui qoǧam öskeleŋ dınilık pen modernizasiianyŋ üilese alatynyn kün tärtıbıne qoiyp otyr. Bızdıŋ elımızdegı jaŋǧyrtu mūraty ädıl­dık, adaldyq, ruhanilyq, bılım, eŋbek, senım jäne qūqyq basymdyǧy sekıldı qūndylyqtardyŋ qoǧamda qalyptasuyna bailanysty. Būl qūndylyqtardyŋ bärı de islam qūn­dy­lyqtary bolyp tabylady. Bıraq būl üşın imamdarmen tıze qosa otyryp äreket etu kerek. Meşıtterdegı uaǧyzdarda dınge şaqyru ǧana emes, jastardy ruhani damuǧa, bılımge, kemeldenuge, qoǧam igılıgı üşın ter töguge şaqyratyn nasihattar da aityluy kerek.
Mūsylman renessansy däuırın­de dın mädeniettıŋ joǧary deŋ­geiı­ne köterılıp, ǧylymnyŋ, filo­sofiianyŋ, bılımnıŋ damuyna sebep­şı boldy. Bükıl älemge islam aiasynda qyzmet etken  ǧūlama ǧalymdar men oişyldardyŋ esımderı etene tanys.
Ökınışke qarai, bızdıŋ zamanymyzda dın men zaiyrly tūrmysty qarsy qoiuşylar da kezdesedı. Şyndyǧynda, dın azamattarymyzdy, bırınşı kezekte jastarymyzdy bılım aludan, otbasynan, halyqtyq ǧūryptar men dästürlerden aiyr­mauy kerek. Meşıtke baru jas­tar­dyŋ sapaly bılım aluyna kedergı bolmauǧa tiıs, olar intellektualdyq tūrǧyda da, boi tüzeu jaǧynan da teŋ ösıp damuy kerek. İslam – oqşaulanu men ruhani kem­baǧaldyqty qabyl almaityn dın, ol dınge senuşılerdı jalpyǧa tüsınıktı gumanistık qūndylyqtarǧa baulidy.

– Äŋgımeŋızge rahmet!

Äŋgımelesken: Aina SARYBAI