Eskı meşıt
Būrynǧy-soŋǧy tarihty paraqtasaq, Qaraötkel eşqaşan dın ortalyǧy bolǧan emes, bıraq qazaq zamanynda meşıtter men namazhanalar bolsa kerek degen pıkırdemız. Onyŋ negızgı sebebı bıreu: būl qonys ejelden Ūly daladaǧy ülken sauda ortalyǧy, toǧyz joldyŋ toraby, onyŋ üstıne Esıldıŋ osy tūsy dalanyŋ ūly bileuşılerınıŋ taq ornatqan jerı. Qaraötkeldıŋ öz basynan tabylmaǧanymen, oǧan ırgeles Qorǧaljyndaǧy Bytyǧai, Jänıbek, Şalqar, Atbasardaǧy Ormambet ordasy, Küigenjardaǧy Täuke ordasy meşıtsız boluy mümkın emes. Ökınışke qarai, zertteu jūmystarynyŋ qarqyny älsız, mümkındık şekteulı. Bız biylǧy jazǧy ölketanu ekspedisiialarynyŋ kezınde Astana maŋynan tolyp jatqan eskılıktı mädeniet oşaqtarynyŋ ızderın taptyq. Astana qūrylysy künnen künge qarqyn alyp kele jatqan qazırgı uaqytta sol oşaqtardy aldyn ala zerttep alu kerek-aq.
Belgılı ölketanuşy A.F.Dubiskii Qaraötkeldıŋ alǧaşqy mūsylman meşıtı 1838 jyly salyndy dep jazady (A.F.Dubiskii. Proidemsia po ulisam Selinograda…Selinograd,1990. 22b.). Onyŋ pıkırınşe, meşıttı patşa ükımetı Resei men Orta Aziia arasyndaǧy saudany qoldau maqsatymen salǧan. Bız būl pıkırmen tolyq kelısemız, sonymen bırge oǧan qosatynymyz ekı mäsele. Bırınşıden, Qazaqstandy Resei bodandyǧyna qaratu barysynda patşa ükımetı mümkındıgı kelgenşe jergılıktı elmen tıl tabysyp, onyŋ köŋılın tabuǧa küş saldy. Ekınşıden, islam dının Resei bodandyqqa ötken eldı tärtıptı basqaruǧa paidalanamyz degen ülken ümıtı boldy, qandai dın bolmasyn adamnan qaşan da äuelı Qūdaidy moiynda, ekınşıden Patşaŋdy syila deidı.
Osy tüsınık Ekaterina II-nıŋ zamanynda qalyptasyp, qazaqtyŋ ırı el basylaryna aǧaş üi, meşıt salyp beru HVIII ǧasyrdyŋ 60-jyldarynan bastaldy.
Qaraötkel meşıtınıŋ salynuy aldymen Aqmola duanynyŋ alǧaşqy aǧa sūltany bolǧan Qoŋyrqūlja Qūdaimendıūlynyŋ eŋbegı, ekınşıden, Speranskii jasaǧan «Sıbır qazaqtaryn basqaru turaly Jarǧyda» osyǧan bailanysty arnaiy erejesınıŋ boluy.
Duan ortalyǧy Aqmoladan Qaraötkelge köşıp kelgen 1830 jyldary būl jerde naqty qala salu turaly jospar da, köşeler de joq bolatyn. Belgılı tärtıppen salynǧan köşeler tügılı bekınıs qorǧanyn saludyŋ özı oŋai bolǧan joq. Bekınıstıŋ özınde alǧaşqy uaqytta tek resmi qyzmetter ǧana ornalasty: būiryq orny (orys zasedatelder otyratyn «prikaz») äskeri adamdar mekendegen kazarmalar, ūstalyq, lazaret, ostrog (ony gaupvahta dep te ataidy, osydan qazaqtyŋ abaqty degen sözı şyǧady). Bekınıs qorǧanynyŋ ışınde jeke menşık azamattardyŋ üilerı sirek edı, onyŋ özı de negızınen qyzmetkerlerdıŋ üilerı edı. Bız ötken bır maqalamyzda bekınıstıŋ alǧaşqy basşylarynyŋ bırı Chirikovtyŋ özıne üidı qalai salǧany turaly jazǧan bolatynbyz.
Qaraötkeldıŋ alǧaşqy meşıtı qorǧannyŋ ışınen emes, syrtyna salyndy. Onyŋ bıraz syry bar. Bırınşıden, orystar mūsylman bır bırınıŋ tılın tabady, olardy qorǧaudyŋ ne keregı bar degen bolar. Ekınşıden, ötkelden ötken sauda keruenderıne körnektı boluy üşın de meşıttıŋ syrtta tūrǧany jön körıngen şyǧar, meşıt bekınıstıŋ soltüstık qaptalynan salyndy. Qazırgı künı meşıttıŋ ornynda bes qabatty sovet zamanynda salynǧan tūrǧyn üidı köremız, onşa sändı de emes, közge qoraş üi. A.F.Dubiskii alǧaşqy meşıt Tyŋ igeruşıler saraiynyŋ (qazırgı Kongress- holl) ornynda boldy dep jazǧan edı. Şyn mänınde Kongress- holdyŋ maŋy 1950 jyldarǧa deiın sauda alaŋy boldy, al meşıt oǧan japsarlas İmanov köşesınde. Patşa zamanynda būl köşe Meşıt köşesı (Mechetnaia) atanǧanyn bız jazdyq.
Keibır mälımetterge qaraǧanda Qaraötkeldegı alǧaşqy mūsylman meşıtın Aqmola duanynyŋ aǧa sūltany Qoŋyrqūlja Qūdaimendıūly 1842-1844 jyldar aralyǧynda salǧyzǧan. Seiıtov Burabai degen kısı molda bolsa kerek. Meşıttıŋ salynǧan uaqyty älı de anyqtaudy qajet etedı, būl üşın Aqmola duanynyŋ qūjattary saqtalǧan mūraǧat qaǧazdaryn qoparu kerek.
Qaraötkeldıŋ alǧaşqy meşıtı Köşek ormanynan äkelıngen börene aǧaştardan salyndy. Qaŋyltyr şatyrly, ortasynda biık etıp salynǧan azan şaqyratyn mūnarasy bar. Qaraötkelge sauda keruenderı kelgende meşıttıŋ biık mūnarasynan arnaiy Qūtpan oqylatyn dästür bolǧan. Meşıttı ainala Qaraötkelge qonystanǧan alǧaşqy qazaq tūrǧyndarynyŋ üilerı paida boldy. Olardyŋ ışınde Molda Burabai Seiıtovtıŋ üiı, Temırbaiqajynyŋ üiı, aǧa sūltan Qoŋyrqūljanyŋ öz üiı t.b. Böreneden qiyp salynǧan būl üilerdıŋ bırazy 1950 jyldarǧa deiın keldı. Sovet zamanynda Esıl jaǧasyndaǧy qalalyq park atanǧan Kongress-holdyŋ janyndaǧy alaŋqai 1840 jyldary qazaq menşıgınde boldy. Qazaqtardy panalap, Qaraötkelge aǧaiyndy Noǧaevtar bastaǧan Sıbırlık tatarlar da qonystana bastady.
1865 jyldyŋ 23 tamyzynda A.K.Geins «Uaqytşa Erejelerdı» daiarlau barysynda Aqmola okrugınde de bolyp özınıŋ «Kündelıgınde» bıraz äŋgımeler qaldyrǧan. A.K.Geinstıŋ jazuyna qaraǧanda Aqmola meşıtınıŋ janynda mūsylman mektebı bar, moldasy Qarabek Baibekov degen adam.
Öz zamanynda Aqmola töŋıregıne dın şapaǧatyn äkelıp, islam nūryn şaşqan, talai teperıştı körgen Qaraötkeldıŋ eskı meşıtı 1920 jyly Sovet ükımetı ornasymen otqa orandy. Özge emes, meşıttıŋ otqa janǧan sebebı älı de anyqtalǧan joq, bıraq bolşevikterdıŋ osy örtke qatysy boluy äbden mümkın degen pıkırdemız. Jansa, erterek nege janyp ketpedı? Sovet ükımetı jaŋa ornaǧan, halyqtyŋ köŋılı ärı-särı, bolşevikter küşıne kırmegen uaqytta, jazalau şaralary da bäseŋ, baiqastap, jasyryn jürgızılgenı anyq. Eskı meşıttıŋ janyp ketkenıne yzaly mūsylman halyq qaita qarajat jinai bastady. Osy bır azamat soǧysynan jaŋa ǧana qūtylǧan, eldıŋ qolyndaǧy mal seldırep qalǧan joqşylyq uaqytta qazaqtyŋ öz arasynan şyqqan ırı sauda äuletı Qosşyǧūlovtar meşıttı qaita jaŋǧyrtudy öz moiyndaryna aldy. 1976 jyly Aqmola oblystyq mūrajai qyzmetkerlerınıŋ sūraqtaryna jauap bere otyryp, qalanyŋ baiyrǧy tūrǧyndarynyŋ bırı Nikolai İvanovich Vtorin «Koşegulov Kurmangali Baimuhamedovich byl krupnyi torgoves, imel magazin v Gositinom dvore, konfetnuiu fabriku, jil v dome, gde do iiunia 1976 goda razmeşalsia oblastnoi sud. On je po rasskazam mestnyh kazahov za svoi schet postroil mechet, gde byl pivzavod» deidı. Būl qospasy joq tarihi şyndyq. Osylaişa janyp ketken aǧaş meşıttıŋ ornynan küigen qyzyl kırpışten köterdı. Bır qyzyǧy, tas meşıt tura aǧaş meşıttıŋ säulet örnekterın qaitalady, bıraq, kırpışten soqqannyŋ aty kırpışten soqqan, qalanyŋ däl ortasy öŋı kırıp, jarqyrap şyǧa keldı.
Kırpışten soǧylǧan meşıttıŋ ömırı ūzaq bolǧan joq. N.İ.Vtorin meşıttıŋ däl qai jyly jabylǧanyn bıle almadym deidı. Bır sözben aitqanda, 1930 jyldardyŋ basynda qazaq jerıne ūly apat aştyqty paidalanyp, bolşevikterdıŋ meşıttı japqany anyq.
Bolşevikter meşıttı bırden qiratqan joq, aldymen ony tarihi-ölketanu mūrajaiyna berdı. A.F.Dubiskii mūrajai meşıtke 1930 jyly köşıp keldı deidı, iaǧni meşıttıŋ de osy jyly jabylǧanyna däleldıŋ bırı. Mūrajai bolǧan uaqytta meşıttıŋ säulettık beinesıne eş özgerıs engen joq. Onyŋ biık mūnarasy da, kümbez şatyry da, tastan örgen syrtqy şarbaǧynyŋ baǧandary da saqtaldy… Meşıttıŋ şarbaǧynyŋ syrtynan mūrajaidyŋ şynydan fotopavilony salyndy. Jalpy, Aqmolada fotopavilondar revoliusiiaǧa deiın-aq bolǧan. Sonymen qazırgı şyny qūrylystar alǧaşqy osy 1930 jyldardan bastau alady… Erte uaqytta Aqmola oblystyq tarihi-ölketanu mūrajaiynda fotoqūjattar asa mol bolatyn.
1940 jyly tarihi-ölketanu mūrajaiy kazachia slobodadaǧy Konstantin-Elena şırkeuı köşırılıdı de, eskı meşıttı ükımet «Kazpivo» atalatyn zauytqa berdı.
Ekınşı dünie soǧysynda apattan, joqşylyqtan küizelgen eldıŋ ötınışı boiynşa köp jerlerde bolşevikter aman qalǧan dıni qūrylystardy elge qaitarǧanda Eskı meşıttı bergen joq. Syra şyǧaratyn öndırıs basşylary meşıtke qaibır jany aşysyn, bırtındep meşıttıŋ maŋy tügel tonaldy, şarbaǧy qūlady, azyp-tozu bastaldy. Aqyry kommunister bertıŋgı uaqytta ony tas-talqan qylyp būzyp, ornyn bes qabatty tūrǧyn üimen japty.
Jasyl meşıt
Astana qalasynyŋ eŋ bır körnektı köşelerınıŋ bırı Abai köşesı ekenı belgılı. Osy köşenı boilap qalanyŋ eskı ortalyǧyna jaqyndasaŋyz oŋ jaǧyŋyzdan biık qyzyl kırpışten qalanǧan baǧandary bar şarbaq, biık qaqpa kezdesedı. Būl – zamanynda Jasyl meşıt nemese Tatar meşıt atalǧan qūrylystan qalǧan qaldyq.
Tatar meşıtınıŋ qūrylysy kezınde osy qalanyŋ eŋ bai adamy atanǧan Nürkei Zäbirovtıŋ qarajatyna salynǧan. Köpestıŋ bır ädetı, qandai qūrylys salsa da jasyl boiaumen syrlaidy eken. Osy sebeptı «Jasyl meşıt» atanyp kettı. Esıl-Nūra alqabynda qazaq zamanyndaǧy keruen joldarmen jürseŋız eskı köpırlerdıŋ, beketterdıŋ qaldyqtaryn tabasyz. Eger osy qaldyqtar jasyl boiaumen boialsa, onda būl qūrylystardyŋ salynuyna Nürkei Zäbirovtıŋ qatysy bar dep esepteŋız.
Būl meşıttıŋ qai jyly jabylǧany turaly mälımet joq, bıraq osy qūrylystyŋ köp jyldar Pionerler üiı retınde qyzmet jasaǧanyn qalanyŋ eskı tūrǧyndary bıledı. Keiın kele Pionerler üiı qalalyq partiia komitetınıŋ ǧimaratyna köşırıldı. Osy kezde meşıttıŋ aǧaştaryn otynǧa alu belsendı jürgızıldı. Meşıt qyzmetın qaita qalpyna keltıru mümkın emes edı. Aqyr tübınde onyŋ ornyna üş qabatty tūrǧyn üi salyndy. Mıne, Abai köşesınen Eskı ortalyqqa qarai aiaŋdap bara jatqanda Respublikaǧa jete bere oŋ jaǧyŋyzdan kezdesetın jasyl qaŋyltyr telpek kigen tas baǧandar, temırden iılgen şarbaq pen biık arkanyŋ syry osy.
Jambyl ARTYQBAEV, L.N. Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ professory
(Jalǧasy bar)
