Qūnanbai Öskenbaiūly (1804-1886) öŋı aqsūr, bota köz, jüzı nūrly, keŋ maŋdai, qyr mūryndy, ūzyn boily, sūlu adam bolǧan. Jasynan erjürek, naizager, aqyldy, mınezı qatal, öte ädıl jäne adal qasietterdı boiyna sıŋırgen qazaqtyŋ tanymal tūlǧasy.
Qūnanbaidyŋ 15 jasynda körşı auylǧa jau şapty degen habar keledı, suyt habardy estıgen äkesı Öskenbai bes qaruyn astyna salyp, jasaǧymen atqa qonyp, soǧysqa attanbaqşy bolady. Sol kezde Qūnanbai äkesınıŋ atynyŋ auyzdyǧynan myqtap ūstap alyp, Öskenbaidy soǧysqa jıbermei qoiady.
– Äkesı attyŋ basyn jıber, – dep, yzalana Qūnanbaidy qamşymen arqasynan osyp-osyp jıberedı, aq köilegı qan-josa bolsa da, äkesın soǧysqa jıbermei qoiady.
17-18 jas şamasynda auylynyŋ jylqylaryn ūrylar aidap kettı degen taǧy bır habardy esti sala, Qūnanbai naizasyn ala sala, atasy bergen bäige – Tarşolaqqa jaidaq mınıp, barymtaşylardyŋ soŋyna tüsedı.
Tarşolaq aǧyp otyryp, ūrylardy quyp jetedı de, barymtaşylardyŋ tobyn jara ötıp, Qūnanbai naizasymen bır ūryny tüirep tüsıredı. Söitıp, aǧynmen ötıp ketıp, qaita būrylyp ūrylardyŋ tobyna şabuyl jasai bergende, aŋdausyzda Qūnanbaidyŋ oŋ jaq keudesıne ūrylardyŋ naizasy qadalady. Qadalǧan naiza ūŋǧysynyŋ tübınen synyp ketedı. Qūnanbai osy alǧan auyr jaraqatynan ölım auzynan äreŋ aman qalyp, emşınıŋ jäne köpşılık qauymnyŋ tılegımen sauyǧyp ketedı.
Ekınşı ret Qūnanbai naimannyŋ batyry Qazybekpen aiqasady. Qazybek auyldyŋ jylqysyn barymtalap, aidamaqşy bolady. Būl joly da Qūnanbai quyp jetıp naizalasqanda, Qazybektıŋ naizasy sol közıne janai tiıp, bır közı kem bop qalady.
Qūnanbai Öskenbaiūly tektı tūqymnan şyqqan, ol ülken atalary ataqty Änet Kışıkūly (1628-1723) – qazaqtyŋ jetı jarǧysyn jazǧan kezde öz ülesın qosqan adam.
Ülken atalary – Oljai, odan – Aidos, Qaidos, Jandos. Aidostyŋ bäibışesı Aipara öte aqyldy adam bolǧan. Aidostan – Yrǧyzbai, Yrǧyzbaidan – Öskenbai, Öskenbaidan – Qūnanbai, Qūnanbaidan – Abai men Şäkärım. Osy tektı tūqym qazaqtyŋ ışınde ünemı bi bolyp, bilık jürgızıp otyrǧan.
Qazaq elınıŋ ömır-tūrmysynda qalyptasqan ädet-ǧūrpyn, salt-dästürın, mädenietın, ūlttyq tärbiesın, erteden qalyptasqan zaŋy men islam dınındegı Qūran qaǧidattaryn, şariǧat zaŋdaryn, mūsylman qauymyna qoiylatyn talaptardy qatal oryndau ūstanymda, eldı bileude atadan balaǧa ūştastyq pen sabaqtastyq retınde berıp otyrǧan.
Resei patşalyǧynyŋ qazaq jerınde ūiymdastyrǧan ekspedisiia müşesı Adolf Iаnuşkevich (1803-1857) poliak etnografynyŋ kündelıgınde Qūnanbai Öskenbaev turaly bylai dep jazǧan: «Qarapaiym qara halyqtan şyqqan Qūnanbai – jaratylysynan aqyl-parasat daryǧan, öte zerek, qara tılge şeşen, baiypty, tiianaqty kısı. Halyqtyŋ qamyn oilap, oǧan jaqsylyq jasasam deidı. Elınıŋ ejelgı jol jobasyna, Qūranda jazylǧan şariǧat jolyna asa zerek. Resei ökımetınıŋ qyrǧyzdar jönındegı zaŋ erejelerın öte jetık meŋgergen. Qara qyldy qaq jarǧan ädıl de adal azamat. Qūnanbai – halqynyŋ qamqorşysy. Ony jūrt paiǧambardai köredı. Sondyqtan aqyl-keŋes aluǧa tıptı bır qiyrdaǧy auyldardan jas pen kärı, bai men kedei aǧylyp kelıp jatady. Qūnanbaidy qazaqtyŋ Siserony dep aituǧa bolady».
Qūnanbai – qazaq elınıŋ bırtuar ūly, danyşpany, kemeŋger el bileuşısı, saiasatkerı, filosofy, qoǧamda qazaqqa dūrys jol körsetuşı jäne qazaq elıne Abai men Şäkärımdei alyptardy äkelgen tūlǧa. Menıŋ kökeiımdegı bır armanym – Qūnanbai babamyzdyŋ basyna tarihi eskertkış retınde bır jaqsy kesene salu
Iаnuşkevich Qūnanbaidyŋ qazaqtyŋ eskı şejıresın, Altyn orda kezeŋın, türkı şejıresı turaly aitqanyn kündelıgıne jazyp alǧan. Iаnuşkevich elıne oralyp, qaitys bolǧannan keiın, joldastary onyŋ Qūnanbai turaly jazbalaryn jinaqtap, 1861 jyly Parijde, al 1875 jyly Berlinde ekı kıtapşa qylyp şyǧarǧan. Bıraq qazaq elıne ol kezde būl kıtapşalar turaly beimälım bolǧan.
1822 jylǧy 22 mausymda patşa «Sıbır qazaqtarynyŋ jarǧysyn» bekıttı, ol jarǧy 10 tarau, 319 paragraftan tūrady. Jarǧynyŋ maqsaty – Qazaqstannyŋ soltüstık-şyǧys öŋırın äkımşılık, sot, saiasi jaǧynan basqarudy özgertu, rulyq-feodaldyq tärtıpterdı älsıretu. «Sıbır qyrǧyzdarynyŋ jarǧysy» boiynşa auyldy – auyl starşinalary, bolystardy – bolys sūltandary, okrugterdı aǧa sūltandar basqardy. Qylmystyq, talap-aryz jäne oblystyq basqarmaǧa tüsken şaǧymdarǧa negızdelgen jaŋadan sot jüiesı engızıldı. 1822 jyly «Sıbır qyrǧyzdarynyŋ jarǧysy» alǧaşqy patşalyq reforma retınde, bükıl dästürlı handyq bileu qūrylymyn qiratyp, äleumettık, saiasi jäne şaruaşylyq ömırdıŋ barlyq jaǧyn qamtydy. Patşalyq Reseidıŋ otarlyq saiasatynyŋ keŋeie tüsuıne jol aşty.
Qazaq elınıŋ negızgı käsıbı – mal ösıru, sondyqtan köşpendı qazaqta būl şaruaşylyqty jürgızu üşın dästürlı jerdı paidalanu zaŋy men basqarylyp rettelıp otyrdy. Är köşpendı ru-taipalarda üş jaiylymdyq jer aumaqtary boldy; ol – qystyq, köktık, küzdık jaiylymdar. Qazaqtyŋ mal jaiylymy jerlerdı paidalanu kezınde ru arasynda ünemı jer-talas dauy tuyndap otyrdy. Reseidıŋ engızgen zaŋy boiynşa jaqsy, qūnarly, şüigın jerlerdı bırtındep orystar ielene bastady, jerınen aiyrylǧan qazaqtar basqa taqyr jerlerge yǧystyryldy. Qala men bekınıster jäne şırkeuler salynyp, bırtındep qazaqtyŋ kedei qauymyn krestian dınıne kırgızuge äreket jasala bastady.
Okrugter – 15-20, bolystar – 10-12 auyldan, auyl 50-den 70-ke deiıngı üilerden tūrdy. Patşa ökımetı bırtūtas handyqty osylaişa bölşektep, qazaq memleketıne satylyp, basşylyǧy mol biurokratiialyq orystyq basqaru jüiesın zorlyqpen engızdı. Ärbır qūrylǧan okrugter aumaǧy şekteulı bolǧandyqtan, halyq erkın köşıp-qonyp jüre almady.
Qalyŋ qazaq ışınde jer mäselesı şegıne jetıp, uşyǧa bastady. Tausylmaityn jer dauy, jesır dauy, barymta, ūrlyq-qarlyq, zorlyq- zombylyq, zina, ru arasynda tuyndaǧan dau-damai, körealmauşylyq, baqtalas, älımjettık, para beru jäne oiǧa kelmeitın qylmystar jiı bolyp tūrdy. Orys patşa ökımetı engızgen zaŋdar tek öz memleketınıŋ müddesın közdedı.
Qūnanbai bilık jürgızgen kezınde jasalǧan äkımşılık-qylmystyq ısterde patşa ökımetınıŋ sot jüiesınıŋ zaŋy arqyly, qazaqtyŋ eskıden qalyptasqan jetı jarǧysy, biler keŋesınıŋ şeşımı jäne şariǧat zaŋy qoldanylǧan. Keibır jiynda Qūnanbaidyŋ jeke basyn nahaqtan tömendetıp, kemsıtken kezde, ol bılek küşımen de tärtıpke salyp otyrdy. Qodar men Qamqa jasaǧan qylmys qazaq ışınde öte sirek kezdesetın qylmys bolǧandyqtan, osy qylmysty qazaq ışınde boldyrmau üşın Qūnanbai şariǧat zaŋyn qoldanu turaly şeşımge keldı.
Abaidy 13 jasynan bastap Qūnanbai äkesı el bilıgıne aralastyrdy. Qazaqtyŋ arasynda ünemı tuyndap otyrǧan dau-damai, tartys-şabys, ūrlyq, zorlyq, taǧy basqa qylmystyq ısterdıŋ ömır talabyna sai kelmeitının Abai jaqsy meŋgergen.
1885 jyly Semei öŋırındegı Qaramola degen jerınde qazaqtyŋ sezı ötedı, onda Abai töbe bi sailanyp, «Qaramola jarǧysy» daiyndalyp, qabyldanady. Sezge qatysuşylardan ūsynys tüsedı jäne Resei bilıgınen reseilık zaŋdarǧa ärı qazaqtardyŋ tūrmys-tırşılıgı men biler sotyna qaişy kelmeitın zaŋ kerek ekenın aitady. Sondyqtan Abaiǧa «būl zaŋdy özıŋız jasaŋyz» deidı. Söitıp, Abai 74 baptan tūratyn zaŋdy, «Qaramola jarǧysyn» jazyp şyǧady. Abaidy Qūnanbai bırge bilıkte alyp jürgendıkten, qazaqtyŋ zaŋynyŋ olqylyǧy men osal jerlerıne özgerıster engızu onyŋ kökeiınde būrynnan qalyptasqan edı. Abai sezge jinalǧan bilermen keibır baptarǧa bailanysty pıkır almasyp otyrǧan. Osy sezde jarǧy, bilerge keŋınen tanystyrlyp, zaŋ qabyldandy. Būl qabyldanǧan zaŋ qazaqtyŋ äkımşılık, qylmystyq, tūrmystyq, azamattyq kodeksınıŋ tūŋǧyş tūsaukeserı deuge bolady. Osy jazylǧan jarǧy Qūnanbaidan, Abaiǧa berılgen dala akademiiasynyŋ sabaqtastyǧy men ūştastyǧynyŋ belgısı baiqalady.
Qūnanbai 1849-1853 jyldary Qarqaraly okrugınıŋ aǧa sūltandyǧyna sailandy, būl okrug barlyq 8 okrugtıŋ ışındegı eŋ ülkenı bolatyn. Osy kezdegı jer kölemı jaǧynan oblystyŋ aimaǧyn qūraidy.
1850 jyldary elde jūt bolyp, joqşylyq jailaidy. Batys-Sıbır general-gubernatorynan rūqsat alyp, Qaraǧaily degen jerge kedeilerdıŋ basyn jiyp, otyryqşy ǧyp ornalastyryp, egınşılık käsıppen ainalystyrǧan. 1850 jyly är bolystan bır bala alyp, jūqpaly şeşek auruyna qarsy oqytu üşın Reseige jıbergen.
Eger Qūnanbai men Abaidyŋ zamanyndaǧy armany oryndalyp, qazaq elı egınşılıkpen ainalysqan jaǧdaida, 1931 jyldary Keŋes Odaǧy jürgızgen solaqai saiasattyŋ saldarynan qazaqtyŋ qolyndaǧy malyn küştep tartyp alsa da, qazaqta jappai qyrylu genosidı bolmas pa edı?..
1851 jyly Qūnanbai Omby general-gubernatorynyŋ rūqsatyn alyp, Qarqaralyda meşıt salyp bıtırdı. Meşıt osy uaqytqa deiın halyqqa qyzmet atqaryp kele jatyr. Qūnanbai «Eskı tam» degen jerde mektep aşyp, onda orysşa sauatty Ǧabithan Ǧabdynazarūly degen noǧaidy mūǧalım etıp taǧaiyndaidy. Söitıp, öz balalary men rulastarynyŋ balalaryn oqyta bastaidy. Abai da alǧaşqy sauatyn osy mektepte aşady.
1851 jyly Qūnanbai üş jüzdıŋ basyn qosyp, äkesı Öskenbaidyŋ asyn beredı. Äulettıŋ, äsırese Qūnanbaidyŋ ataq-daŋqyn şartarapqa jaiǧan osy äkesınıŋ aruaǧyna berılgen as boldy.
Qūnanbai marqūm äkesı Öskenbai bi dünieden ötkende, osy küngı Kökşetau, Duanatau atalǧan jerler Qarqaralyǧa qaraitūǧyn Qarakesek Qambar qystaulary, «Segızauyl» degen özen boiynda qazaq ǧūrpymen qūdaiy as bergende üş jüzdıŋ qazaǧyn tügeldei jäne Taşkent, Būhara töŋıregındegı ūly jüz qazaqtaryn qosa şaqyrǧan. Bıraq as beru oi-pıkırsız ötpeidı, mäselen, alys jerlerdıŋ aitylmai jürgen sözderı, şaǧym-daulary osynda jiyn aldynda şeşıldı. Qūnanbai as berıp bolyp, jiylǧan halyqqa: «Üş jüzdıŋ basy qosyldy ma? Bırıŋdı-bırıŋ tanyp, bılıstıŋder me? Men būl jiyndy äkem üşın jäne halqymdy yntymyqqa şaqyru maqsatynda ötkızıp otyrmyn» degen eken.
Qūnanbai 1852 jyly Omby türmesınde 9 ai tūtqyndaldy. Resei patşa ökımetıne tüsken aryzdarǧa bailanysty tergeu baqylauynda 12 jyldai tūrǧan.
Qūnanbaidyŋ ekınşı ret aǧa sūltan bolyp sailanuǧa tolyq mümkındıgı boldy. Qūnanbai elıne bilık jasaǧan kezde özınıŋ aqyldylyǧy, ıskerlıgı, qaiyrymdylyǧymen asa erekşelendı. Sondyqtan qazaq qauymy ony öte jaqsy köretın. Qūnanbai özınıŋ Tobyqty ruyndaǧy tuystary men ınısı Maibasardyŋ bylyqtaryn jasyram dep ıstı bolǧan. 1865 jyly Omby gubernatorynyŋ jarlyǧymen Qūnanbai ısı toqtatyldy.
Qūnanbaidyŋ qajylyq sapary ekı jylǧa sozylǧan (1874-1876). Mekkege barǧanda Mekkedegı jergılıktı tūrǧyndardan bız qazaq degen el bolamyz dep aitsa, ondai eldı bılmeimız deidı eken, būl sözge Qūnanbai qatty küizelıp, namystanady. Qajylyqqa bırge barǧandarmen aqyldasyp, Qūnanbai Mekkede qalyp, qajylyqqa kelgen qazaqtarǧa 100 kısılık «Qazaq Qūnanbai Täkiiasy» qonaq üiın saluǧa kırısedı. Qarjy közın özı aparǧan altyn men kümıstı sol jerdıŋ dinar baǧamymen aiyrbastaidy jäne bırge barǧan auqatty adamdar demeuşılık qarjylai kömek körsetedı. Qūnanbai oqymasa da, arab, türık, parsy tılderın bılgen. 1876 jyly qonaq üiın salyp bıtırıp, özınıŋ jienı Izǧūttymen elge oralady. 1906 jyly Şäkärım Qūdaiberdıūly Mekkege barǧanda osy Qūnanbaidyŋ salǧan qonaq üiın körıp qaitady.
1930 jyly Mekkedegı bilık ǧimarattardy būzǧyzyp, aulasyn keŋeitu jūmystary jürgızıledı. Osyǧan bailanysty Mekkedegı ükımet osy «Qazaq Qūnanbai Täkiiasy» qonaq üiınıŋ mūragerlık qūqyq aluyna bailanysty Qazaqstanǧa hat joldaidy. Bıraq ol kezde Keŋes ökımetınde Qūnanbai tūqymyn jappai qudalau nauqany jürıp jatqan edı nemese «baital tügı bas qaiǧy» bolyp tūrǧan kez edı.
Abaidyŋ äkesı Qūnanbaiǧa arnaǧan öleŋınıŋ bır şumaǧy:
Zeket jiyp, egın sap,
Toidyrǧan ǧarıp, jataqty.
Eskendır,Temır, Şyŋǧystai
Mūsylman da ataqty.
Mūqym qazaq balasy,
Tegıs aqyl sūrapty.
Tobyqtyny el qylyp,
Basyn jiyp, qūrapty.
Mekkede uaqyp üi salyp,
Päter ǧyp jaqqan şyraqty.
Qoryta kele, Qūnanbai Öskenbaiūly – özınıŋ danalyǧymen jäne saiasatker retınde qazaq elın tanytqan tūlǧa. Ol – qazaq elın qoǧamdaǧy ǧasyrlar boiy kele jatqan mädeni dünietanymdyq ömır süru täjıribesı men tarihi tereŋ ūlttyq filosofiiasyn, qazaqtyŋ tūŋǧyş dala akademiiasyn qalyptastyrǧan kemeŋger. Qūnanbai, Abai, Şäkärımnıŋ eŋbekterı men olardyŋ aitqan naqyl sözderın, öleŋderın, qazaq elın örkeniettıŋ damu jolynda basqa elden qalyspaityn ǧylymnyŋ-bılımnıŋ qoryn qalyptastyryp, elıne enşıge berıp kettı.
Qūnanbai Resei patşa ökımetıne qyzmet atqarsa da, öz qazaǧyn qyzǧyştai qorǧap, älsız qauymdy jylatpauǧa tyrysqan jäne qazaǧyn öte jaqsy körgen.
Qūnanbai – qazaq elınıŋ bırtuar ūly, danyşpany, kemeŋger el bileuşısı, saiasatkerı, filosofy, qoǧamda qazaqqa dūrys jol körsetuşı jäne qazaq elıne Abai men Şäkärımdei alyptardy äkelgen tūlǧa. Menıŋ kökeiımdegı bır armanym – Qūnanbai babamyzdyŋ basyna tarihi eskertkış retınde bır jaqsy kesene salu. Ūly babamyzǧa kesene salu barşa qazaqtyŋ aruaqty syilau mındetı dep bılemın.
İgılık ÄMIRǦALİN,
Astana qalasy
