Keşe bas qalada üş künge jalǧasatyn Aziia qalamgerlerınıŋ bırınşı forumy bastaldy. Būl maŋyzdy şarany QR Prezident Äkımşılıgı men Mädeniet jäne sport ministrlıgınıŋ qoldauymen Qazaqstan Jazuşylar odaǧy ūiymdastyrdy. Ädebi forumǧa Aziia qūrlyǧyndaǧy elderden şyqqan Nobel syilyǧynyŋ nominanttary, Buker jäne ASEAN syilyqtarynyŋ laureattary, jazuşylar odaqtary men qauymdastyqtarynyŋ töraǧalarynan qūralǧan 90-ǧa juyq qonaq keldı.
Aituly jiynnyŋ aşyluyna Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev qatysyp, elımızde alǧaş ötıp otyrǧan Aziia qalamgerlerı forumynyŋ jūmysyna sättılık tıledı.
Qazaqstan Prezidentı öz sözınde halqymyzdyŋ ruhani mūralaryn saqtap, ūlttyq tarihyn zertteuge, mädenietın jan-jaqty qoldauǧa ärdaiym basa män beretının aitty. Sondai-aq bügınde qazaq ädebietı älem ädebietınıŋ damu köşıne qosylǧanyn atap öttı.
– Bügınde töl ädebietımızdıŋ kökjiegı keŋeiıp, älem ädebietınıŋ damu köşıne qosyldy. Qazaq qalamgerlerınıŋ tuyndylary arqyly dünie jüzı jūrtşylyǧy ūlttyq ruhaniiatymyzdy tanyp-bılude. Qazaqstandyq 30 jazuşy men 31 aqynnyŋ şyǧarmalary Bırıkken Ūlttar Ūiymynyŋ 6 tılıne audarylyp, jaryqqa şyqqaly otyr. Osy tuyndylar 5 qūrlyqtaǧy 90-nan astam elge, iaǧni ekı jarym milliard oqyrmanǧa taraidy, – dedı Qasym-Jomart Toqaev.
Memleket basşysy öz sözınde Aziia – ūly örkenietterdıŋ düniege keluıne, örken jaiuyna, qalyptasuyna kuä bolǧan köne qūrlyq ekendıgın jetkızıp, bügınde Aziianyŋ ozyq ekonomikasymen bırge ädebietı, önerı, bılım jüiesı de aldyŋǧy qatarǧa şyqqandyǧyn baiandady.
Arnaiy syilyq, elektrondy kıtaphana
Prezident Aziia ädebietın odan ärı damytu üşın bırqatar maŋyzdy mäselelerge qalamgerlerdıŋ nazaryn audartyp, arnaiy syilyq taǧaiyndau jäne Aziia qalamgerlerı tuyndylarynyŋ bırtūtas elektrondy kıtaphanasyn qūru turaly ūsynys aitty.
– Aziia qalamgerlerı forumy şyǧarmaşyl qauymnyŋ maŋyzdy dialog alaŋyna ainaluy kerek. Būl maŋyzdy şara Aziia elderınde tūraqty türde ötuı qajet dep sanaimyn. Adamzatty tolǧandyrǧan kürdelı mäseleler däl osyndai alaŋdarda ortaǧa salynuy tiıs. Aziiany bükılälemdık ruhani damu ortalyǧy retınde damytu airyqşa maŋyzdy. Sondyqtan ädebi üderısterdı jaŋǧyrtu üşın jaǧdai jasau – basty mındetterdıŋ bırı. Osy maqsatta «Aziia alyby» halyqaralyq ädebi syilyǧyn taǧaiyndaǧan jön, – dedı.
Memleket basşysynyŋ qūttyqtauynan keiın forum jūmysy «Qazırgı Aziia örkenietınıŋ ädebi panoramasy» atty taqyrypta paneldık diskussiiaǧa ūlasty. Mūnda Nobel syilyǧynyŋ nominanttary Oŋtüstık Koreia qalamgerı Ko Yn, katarlyq Moza al-Malki, moŋǧoliialyq Gombojavyn Mend Ooioo, Oŋtüstık Aziia halyqaralyq syilyǧynyŋ laureaty ündıstandyq Amar Mitra baiandama jasady.
Halyqaralyq «Manhe» ädebi syilyǧynyŋ, «Griffin» poeziia syilyǧynyŋ laureaty, halyqaralyq «Altyn täj» ordenınıŋ iegerı, ädebiet salasyndaǧy Nobel syilyǧynyŋ nominanty koreialyq Ko Yn aituly şaranyŋ Aziia ädebietı tarihynda orny bölek ekenın aitty.
Aziia – är aluan
–Aziia Europa sekıldı bırtūtas emesı anyq. Sondyqtan Aziianyŋ ärbır elı, mädenietı özınıŋ tüpkı beinesın tapsa deimın. Europa erte bırıgıp, jalpy alǧanda bır dınge bas ūrdy. Bızdıŋ keibır körşıler Europa elderımen jaqyndasyp kettı. Aziiada mūndai tūtastyq mümkın emes. Aziia tau men dalanyŋ, şöl men köldıŋ jäne tabiǧi erekşelıkterge bai älem. Osy erekşelık ädebietke de tän. Eŋ alǧaş Aziia örkenietı Skifterden bastau aldy. Keiın ol qara teŋız arqyly bükıl älemge tarady. Menıŋ oiymşa, ärqaisymyz erkın boluymyz qajet. Batysqa baǧdar retınde qaraudan bas tartuymyz kerek. Sözımdı tüiındei kelgende, Aziia ädebietı – bügıngı uaqyttyŋ ädebietı, Aziianyŋ ädebietı – jaŋa ǧalamşarlyq ädebiet dep aitar edım, – dedı koreialyq qalamger.
Odan keiın söz alǧan taǧy bır Nobel syilyǧynyŋ ümıtkerı, moŋǧol aqyny Gombojavyn Mend Ooioo öz baiandamasynda Aziia ädebietınıŋ erekşelıgıne toqtalyp, qūrlyqtyŋ ruhani-mädeni älemın kemeldendıretın pozziialyq jaŋa tolqyndy bastauǧa şaqyrdy.
Tamyrymyz bır
Al Äzerbaijan Jazuşylar Odaǧynyŋ töraǧasy, belgılı jazuşy, dramaturg Anar Rzaev tamyry bır türkı elderı bırıgıp, Qorqyt ata turaly körkem film tüsırse degen oiyn jetkızdı.
– Qazaq jerınde ötıp otyrǧan maŋyzdy şaraǧa qatysqanyma quanyştymyn. Būl forum – bızdıŋ elımızdı, ädebietımızdı jaqyndatady. Äzerbaijan men Qazaqstandy tarihi tamyrlastyq pen ortaq dın bırıktıredı. Bızdıŋ qazaq elımen ruhani-mädeni bailanysymyz tereŋde jatyr. Sonau on ekınşı ǧasyrda Äzerbaijan aqyny Nizami qypşaq sūluy Appaqpen otau qūrdy. Bıraq ol aru erte dünie salyp, sonyŋ küiıgınen aqyn «Sensız» atty ataqty öleŋın jazdy. Keiın būl öleŋ romansqa ainaldy. Ony Müsılım Magomaev sekıldı düldül änşı oryndady. Al Qorqyt –bızdıŋ ortaq babamyz. Qazır Qorqyt ataǧa Qazaqstanda, Türkımenstanda, Türkiiada eskertkış qoiylǧan. Türkı älemı – ädebietke Özbektıŋ Älışer Nauaiyn, türkımennıŋ Maqtymqūlyn,qazaqtyŋ Abaiyn syilady. Bıraq türkı älemınde Şekspir sekıldı dramaturg, Servantes siiaqty jazuşy joq. Bıraq onyŋ bärı keremettıgı jaǧynan Qorqyt atanyŋ kıtaby men qyrǧyzdyŋ Manasyna teŋ kelmeidı. Äzerbaijan IýNESKO-nyŋ qoldauymen Qorqyt atanyŋ 1300 jyldyǧyn toilady. Sol kezde küi atasy turaly kıtaptar jaryq körıp, film tüsırıldı. Endı men qazaq, özbek, qyrǧyz, türkımen sekıldı bauyrlas elder bırlesıp Qorqyt ata turaly film tüsırse dep oilaimyn, – dedı bauyrlas qalamger.
Ädebiet adamdy damytady
Forumnyŋ ekınşı paneldık otyrysynda «Aziia ädebietı jäne jahandyq mäseleler» taqyryby qozǧalyp, onda Qazaqstannyŋ Eŋbek Erı, körnektı aqyn Oljas Süleimenov qoǧam ömırındegı ädebiettıŋ rölı jaiynda salmaqty söz sabaqtady.
–Qazır bız jaŋa bır sapaly kezeŋde ömır sürıp jatyrmyz. Osy jaŋa kezeŋ jönınde Nūrsūltan Nazarbaev «älemde endı küşıtınıŋ emes, aqyldy adamdardyŋ uaqyty keledı» degen söz aitty. Men osyndai bas-aiaǧy jinaqy pıkırdı estımegelı köp boldy. Juyrda saparlap jürıp, Belorussiia arqyly ūştym. Sol elde bır saǧattai ūşaqty kütuge tura keldı. Sodan äuejaida otyryp, bır qyzyq jurnalǧa közım tüstı. Onyŋ mūqabasyna öte tanymal biznesmennıŋ ädemı suretı men aitqan sözı ırı ärıptermen jazylyp berılıptı. Ol jurnalǧa: «Qazır aqyldy adamdarǧa degen sūranys öte şekteulı, qaita, aitqandy ǧana tyŋdaityn, ünsız jūmysyn oryndaityn, därmensız adamdarǧa sūranys köp» dep aitypty. Būl pıkır maǧan ükım sekıldı estılgendıkten özıme jazyp aldym. Öitkenı būl söz Belorussiia üşın ǧana emes, TMD kölemındegı post keŋestık elder üşın de özektı.
Endı aldymyzda osy aqyldy adamdardyŋ sanyn qalai ūlǧaita alamyz degen sūraq tūr. Qazır älemdı küştıler emes, aqyldy adamdar basqarady. Solar ǧana qoǧam ömırın jaqsartady. Osy jerde reseilık fizik Moiseevtıŋ sözın esıme tüsırıp otyrmyn. Ol mūǧalımder sezınde bır ūstazdyŋ: «oquşylarǧa tehnikalyq pänderdı oqytu üşın ne ıstei alamyz?» degen sūraǧyna, ǧalym bırden: « Mektepte ädebiet pänınıŋ saǧatyn köbeitu kerek» degen. Men osy sözı üşın Moiseevtı ūly fizik dep aitamyn.
Öitkenı būl sözdıŋ astarynda tereŋ oi jatyr. Adamnyŋ miy men aqyl-oiyn damytatyn dünie – ol ädebiet. Ädebiet damymaǧan jerde ekonomika zardap şegedı. Şyn mänınde ädebiet pen ekonomika sabaqtasyp jatyr. Men ötken ǧasyrdaǧy ädebietke kelgen alpysynşy jyldardyŋ buynymyn. Keŋestık kezeŋ üşın 60-70-şı jyldar däuırlegen şaq boldy. Sol jyldary üzdık filmder tüsırılıp, tamaşa kıtaptar jazyldy. Sodan keiın qaita qūldyrau bastaldy. Bır sözben aitqanda, ädebiet aqyldy adamdardy tärbieleidı. Al ekonomikany aqyldy adamdar damytady, – dedı ataqty aqyn.
Ūly şyǧarma- ortaq olja
Qazaqtyŋ qabyrǧaly qalamgerı, Memlekettık syilyqtyŋ laureaty Tölen Äbdık älemge ūly ädebiettıŋ ortaq ekendıgın aityp, «Bız sol ūly ädebiettı jasauǧa tyrysuymyz qajet» dep parasatty oi örbıttı.
Aita keteiık, ädebi forum 6 qyrküiekke deiın jalǧasady. Mädeni şara barysynda Ortalyq Aziia qalamgerlerınıŋ kezdesuı, elordada «Qalamgerler alleiasynyŋ» aşyluy, jas aqyn-jazuşylardyŋ bas qosuy sekıldı şaralar ūiymdastyrylady.
