Torǧaidyŋ Tosyn qūmynan şyǧyp, qosyn ädebiet auylyna tıkken arqaly aqyn, halyqaralyq «Alaş» ädebi syilyǧynyŋ iegerı Serık Tūrǧynbekūly örelı öleŋderımen, tūlǧalardyŋ ömırınen syr şertetın dastandarymen, dramalarymen el-jūrtyna tanyldy. Aqynnyŋ sözderıne jazylǧan änder de osy künderı halyq auzynda jür. Astana auysqanda Alataudan Arqaǧa qonys audaryp, erke Esıl boiynda keregesın kerıp, uyǧyn qadaǧan aqyndardyŋ alǧaşqy legınde de Tūrǧynbekūlynyŋ aty atalady. Jetpıstıŋ jotasyna köterılse de, şabyty şau tartpaǧan aqynnyŋ şyǧarmaşylyq joly qalai bastaldy? Osy jolda ol qandai ötkelderden öttı? Jalpy, ädebietke qoiar talaptary qandai? Aqynmen osy jönınde sūhbattasyp, Astana jaily oilaryn da bıldık.
Är önerdıŋ öz bastauy bolady
– Serık aǧa, halqyŋyzǧa aqyn retınde tanyldyŋyz. Osy aqyndyq qasiet sızge qaidan keldı dep oilaisyz? Arǧy tegıŋızde aqyndar boldy ma? Älde özıŋız şyqqan Torǧaidai kielı topyraqtyŋ äserı bar ma?
– Tegın, kezdeisoq eşteŋe bolmaidy. Adamǧa ǧaiyptan taiyp öner qonady degendı aitu qiyn. Är önerdıŋ öz bastauy bolady. Menıŋ ūly şeşem Qostanaidyŋ Äulieköl, Nauryzym jaǧynan edı. Būl töŋırektı Sügır degen ru jailaidy. Osy rudan şyqqan ūly şeşem aǧyp tūrǧan aqyn eken. Būl kısı ne aitsa da, öleŋmen aǧytatyn bolypty. Qarasözınıŋ özı öleŋ bolyp tögılıptı. Şyndyqqa, ädıldıkke jaqyn adam edı. Sol kezdegı äkımqaralardyŋ özı ūly şeşemnen qaimyǧyp jüredı eken.
Osy künı oilap otyrsam, el men jer turaly şyndyqty aityp, ūltyma janaşyrlyq jasap jatsam, sol qasiet maǧan ūly şeşemnen jūqqan siiaqty. Qazır menıŋ aqyndyq mınezım sol Bijan deitın ūly şeşemnıŋ aǧyl-tegıl aqyndyǧymen, turalyǧymen ündesıp jatqan sekıldı.
Äkem de qara jaiau bolmai, önerge jaqyn jan edı. Bır basyna jetıp artylatyn äzılqoilyǧy da bar-tyn. Dombyra tartyp, qissa, dastandardy jyrlaityn. Bıraq ol kısı nebärı otyz jetı-aq
jyl ömır sürdı. Ūly Otan soǧysyna qatysyp, jaralanyp keldı. Qabyrǧasynyŋ astynda qalǧan oqtyŋ zardabynan ömırden erte ozdy. Men äkemnen bes jasymda qaldym.
– Al özıŋız öleŋdı qanşa jasyŋyzda jaza bastadyŋyz? Alǧaşqy öleŋıŋız esıŋızde me? Onyŋ jazyluyna ne türtkı boldy?
– On ekı-on üş jasymda öleŋ jaza bastadym. Besınşı-altynşy klass oqyp jürgen kezımde öleŋderım audandyq, oblystyq gazetterde şyǧa bastady. Onynşy klasta jyrlarym respublikalyq gazetterden de körındı. 1964 jyly, mekteptı bıtıretın jylymda, bır top öleŋderım «Jūldyz» jurnalynda jariialandy. Ol uaqytta osy basylymǧa şyǧu ülken märtebe bolatyn.
Torǧaidyŋ Tosyn degen qūmynda, Aqtöbenıŋ Yrǧyzymen şekaralasyp jatqan qazırgı Şaqşaq Jänıbek şaruaşylyǧynda düniege keldım. Ol uaqytta jūrt satirany öte jaqsy körıp, äzıl öleŋderdı süisınıp oqydy. Auyzekı äŋgımede de qaljyŋdy köp aitatyn. Ülken, käsıbi aqyndardyŋ öleŋderıne köp moiyn būra qoimaityn. Mäselen, men Syrbaidy bırden tüsındım dep aita almaimyn.
Esesıne, aimaǧymyzda Nūrhan Ahmetbekovtıŋ dastandary halyq arasyna keŋ taraldy. Sony jyraular taŋdy-taŋǧa ūryp, aityp otyratyn. Sol dastandardy bükıl auyl bolyp üiırılıp tyŋdaityn kezder köp boldy. Bız Nūrhannyŋ dastandarymen östık. Osy künı özım dastan jazyp jürsem, bala kezımde jattaǧan sol dastandardyŋ äserı, Nūrhan dastandaryna degen balaŋ şaǧymdaǧy qūştarlyǧym şyǧar dep oilaimyn.
Torǧai elınıŋ öz maqamy bar. Jasymda özımnıŋ dombyra tartatynym boldy. Sol maqamǧa, jyraulardyŋ sarynyna salatynmyn. Sonyŋ bärı aqyndyqqa äkeletın jol. Sol kezde bızden ülkendeu Seiıt Kenjeahmetovtıŋ satiralary şyǧyp, halyq arasyna jaqsy taraldy. Satiraǧa degen jūrttyŋ yqylas-yntasyn baiqap, alǧaşqy öleŋderımnıŋ bırı äzıl-qaljyŋdyq sipatta jazyldy.
Ol uaqytta auylymyzda araq ışıp, jelpıldep jüru degen müldem joq bolatyn. Būl jaǧymsyz äreket ötken ǧasyrdyŋ jetpısınşı jyldary kele bastady. Balalyq şaǧymda kiız üi tıgıp otyrǧan auylǧa bır mas adam kelıp, beiqam otyrǧan jūrtty dürlıktırıp jıberdı. Ol adam Aqtöbe jaǧynan keldı me, maǧan beimälım. Bız, balalar, sony qyzyq körıp, sonyŋ soŋynda jürmız. Taŋerteŋ qarasaq, mas kısı auyldyŋ syrtynda jatyr eken. Maŋaiyna itter jinalǧan. Sol jait maǧan tötenşe jaǧdai siiaqty bolyp körındı. Sodan:
Körmessıŋ mūndai salaqty,
İtke de auzyn jalatty.
Üiıne kelgen qonaqty,
Bötelkemen sabapty.
Osynyŋ bärı baiǧūsqa,
Işken soŋ boldy-au araqty, – degen bas-aiaǧy üş-tört şumaqtan tūratyn öleŋ jazdym. Osy öleŋım «Sosialistık ömır», keiınnen «Jaŋa ömır» atalǧan gazetke şyqty. Öleŋ şyqqan soŋ, auyldaǧy jūrt oqyp, şeşeme qūtty bolsyn aityp, sonşama qūrmetke bölendım de qaldym. Solai bolatynyn özım de sezbegen edım. Äiteuır, osy oqiǧa toidan kem bolǧan joq.
Auylymyzda Nūrhannyŋ şäkırtı Nazarbek Bektemısov degen myqty aqyn boldy. Ol kısı osy künderı közı tırı Asqarbek Bektemısov degen el tarihyna qatysty bıraz dünienı jazyp tastaǧan jazuşy-jurnalistıŋ äkesı. Nazarbek aǧai bır künı «Sosialistık ömır» gazetıne «On bes jasar aqyn» degen taqyryppen alǧysöz jazyp, bır betke öleŋderımdı bastyrdy. Būl sol uaqytta gazetke şyqqan eŋ kölemdı düniem boldy. Osy oqiǧa da jūrttyŋ nazaryn menıŋ esımıme audardy. Mūǧalımderdıŋ aldynda bedelımdı köterdı.
Aldyŋǧy buynnyŋ senımın aqtauǧa tyrystyq
– Sol zamanda aqyn bolamyn degen adam Almatyǧa baryp, sonda tübegeilı qaluǧa talpynatyn. Özıŋız Alatau bauraiyndaǧy äsem qalaǧa qalai bardyŋyz?
– Almatydan būryn qazırgı Astanany, ol uaqyttaǧy Selinogradty kördım. 1965-1966 jyldary Tyŋ ölkesı aqyn-jazuşylarynyŋ respublikalyq keŋesı ötıp, soǧan aimaǧymyzdan Seiıt Kenjeahmetov, Taŋatqan Sätbaev degen aqyn üşeuımız delegat bolyp qatystyq. Būl jiynǧa Almatydan Ǧabit Müsırepov bastaǧan Jūban Moldaǧaliev, Ǧali Ormanov, Syrbai Mäulenov, Quandyq Şaŋǧytbaev syndy ülken aqyndar keldı. Men Ǧali Ormanovtyŋ seksiiasyna tüsıp, sol kısı öleŋderıme oŋ baǧasyn berıp: «Almatyǧa kel, senen jaqsy aqyn şyǧady eken» degen keŋesın aitty. Keŋeske qatysqan Zeinolla Qabdolov arqamnan qaǧyp, Almatyǧa oquǧa şaqyrdy. Būl qyrküiek aiy bolatyn. Sodan oilanyp, Alatau bauraiyna tarttym. Keŋşılık menen ekı jyl būryn sol qalaǧa ketken. Oquǧa älı tüspegen eken. Sodan aqyn dosymmen qaita tabysyp, institutqa tüstık. Osylai jürıp, sonda qyzmetke ornalastyq.
– Qatarlastaryŋyzdy aitpaǧanda, Almatyda qai aqyndarmen jaqyn aralastyŋyz?
– Syrbai Mäulenov, Ǧafu Qaiyrbekov siiaqty beldı-bedeldı aqyndardy aǧa, arqa tūtyp, solardyŋ qasynda jürdık. Olar keudemızden itermei, özıne tartyp, baǧamyzdy bılıp, aqyndyǧymyzǧa quat berıp, janymyzǧa şuaq şaşty. Osy aqyndardyŋ da senımın aqtauǧa tyrystyq.
Basqa aqyndardy aitsaq, Mūqaǧalidyŋ soŋyna erıp, Jūmeken Näjımedenovpen jaqsy syilastyq. Saǧi, Qadyr, Tūmanbailardyŋ tuǧan ınısındei bop kettık. Mysaly, Keŋşılık ekeumız Almatyǧa alǧaş kelgende, Ǧafuǧa da, Syrbaiǧa da barmai, Tūmanbaiǧa sälem bere bardyq. Ol kısı üiıne şaqyryp, däm tatyrdy.
– Adamnyŋ jas kezınde belgılı bır tūlǧaǧa elıkteitın kezderı bolady. Özıŋız bıreuge elıktedıŋız be?
– Syrbaiǧa elıktegen kezderım boldy. Syrbaidyŋ dauysyna salyp, Syrbaişa kürkırep öleŋ oqyǧan kezeŋderım basymnan öttı. Öitkenı, būl aqyndy Almatyǧa barmai tūrǧanda körgen edım. 1963 jyly Syrbai men Ǧafu Nūrhannyŋ 60 jyldyq mereitoiyna bailanysty elge keldı. Jaŋa öleŋ jazyp jürgen kezım. Solardy körgen soŋ, Syrbaiǧa elıktedık te qaldyq.
Äbış pen Aqseleudıŋ baǧasy
– Aǧa, poeziiadan keiın dramaturgiiaǧa qūlaş sermedıŋız. Osy künderı bırneşe şyǧarmaŋyz teatrlarda qoiyluda. Drama jazuǧa sızdı ne itermeledı?
– Kamal Smaiylovpen jaqsy syilas edım. Sol kısı bır künı «Aqiqat» jurnalynyŋ redaksiialyq alqasynyŋ müşesı ärı bölım bastyǧy bolasyŋ dep, menı qyzmetke şaqyrdy. Keiınnen Mädeniet ministrlıgınıŋ repertuarlyq-redaksiialyq alqasyna aldyrdy. Sodan osy alqa qūramynda jürıp, qalai dramaturg bolǧanymdy da baiqamai qaldym. Spektaklderdı qabyldap, sol janrdyŋ ışıne kırıp ketken boluym kerek. Ǧ. Müsırepov atyndaǧy Balalar jäne jasöspırımder teatrynyŋ ädebiet bölımı meŋgeruşısı qyzmetın atqarǧanym da bar. Abaidyŋ 150 jyldyǧy kezınde Mūhtar Äuezovtıŋ «Abai joly» romanyn negızge alyp, «Abai-Bırjan» dramasyn jazdym. Būl – dramaturgiia janryndaǧy alǧaşqy eŋbegımnıŋ bırı.
– Aǧa, dramalaryŋyzǧa köbınese tarihi tūlǧalardyŋ ömırın özek etıp alasyz. Taqyryp taŋdaudaǧy syryŋyzdy aşsaŋyz.
– Onyŋ eşqandai syry joq. Jaŋa Nūrhan Ahmetbekovtıŋ dastandaryn oqyp östım dep aittym. Dramaturgiiadaǧy bırınşı qadamym da «Nūrhan» pesasyn jazudan bastaldy. Ol Arqalyq teatrynda qoiyldy. Keiınnen menı Keikı batyr taqyryby qyzyqtyrdy. Alǧaş būl tūlǧaǧa arnap dastan jazdym. Biyl özı ūlt-azattyq köterılıstıŋ 100 jyldyǧy ǧoi. Jasymda aqsaqaldar, ülken adamdar Keikınıŋ atyn jasyrynyp jürıp, auyzdaryna alatyn. Sonda: «Naǧyz batyr Keikı ǧoi» degen sözderdı estıdım.
Keŋes zamanynda Amangeldı därıpteldı. Ol saiasat ekenın keiın bıldık. Bıraq, Amangeldı de ülken
batyr ekenın aitpai ketuge bolmaidy. Keikı ekeuı de – ūlt-azattyq köterılıs kezınde közge tüsken adamdar. Alaida, saiasat ekeuın ekıge bölıp jıbergen. Keikı sol zaman saiasatyna syimady. Sovettık senzura öte qatal edı. Täuelsızdık alǧanymyzda ǧana būl taqyrypqa jol aşyldy. Sol egemendıgımızdıŋ eleŋ-alaŋ şaǧynda ony qauzai bastadym. Astanaǧa kelgenımde «Keikı batyr» dastany kıtap bolyp şyqty. Tarihi dünie ǧoi dep, Äbış Kekılbaiūlyna körsetıp edım, ol kısı bır kün, bır tün otyryp, alǧan äserın ülken maqalaǧa ainaldyrdy.
Būl – Keikı batyrdyŋ tūlǧasynyŋ poeziiada alǧaş körıngenı. Būdan būryn Aqan Nūrmanov ol turaly «Qūlannyŋ ajaly» degen roman jazdy. Bıraq, jazuşy batyrdyŋ atyn atai almady. Onyŋ üstıne şyǧarma aiaqtalmai qaldy. Qalihan Ysqaqov keiınnen aiaqtady. Būl – klassikalyq şyǧarma. Al menıŋ dastanyma Äbışten keiın Aqseleu Seidımbek nazar audardy. Ol da şyǧarmanyŋ ūnaǧanyn jazǧan maqalasy arqyly bıldırdı. Osyndai ekı myqty tūlǧadan jaqsy baǧa alǧannan keiın dastandar seriiasyna otyrdym. Keikı batyrǧa arnap pesany da jazdym. (S.Qojamqūlov atyndaǧy Jezqazǧan qazaq muzykalyq drama teatry qoiǧan «Qūlan Qypşaq Keikı batyr» dramasyn biyl Astanada ötken «Sahnadan sälem» festivalınıŋ aiasynda tamaşaladyq – A.Q.).
«Mūqaǧalidy» mämbetov jazdyrdy
– «Mūqaǧali» dramasy Astanadaǧy Q.Quanyşbaev atyndaǧy memlekettık akademiialyq drama teatrynyŋ repertuaryna engenıne bırneşe jyldyŋ jüzı boldy. Osy tuyndy qalai jazyldy?
– Astanaǧa köşıp kelgenımde, Äzerbaijan Mämbetov menı tauyp aldy. «Anau-mynauyŋdy qoi, bırge jūmys ısteiık» dep, teatrdyŋ ädebiet bölımı basşylyǧyna qoidy. Sodan Mūqaǧali turaly dramany jazuǧa tapsyrma berdı. Jeltoqsan taqyrybyna da şyǧarma jazudy ūsyndy. Bıraq, ol taqyrypqa kele almadym. Al, Mūqaǧalidy jazdyrtty. Bas keiıpkerdıŋ beinesın Mūqaǧaliǧa tūlǧasy da, türı de keletın, aqynnyŋ dauysyn sala bıletın Janqaldybek Qaldybaev degen akter jaqsy alyp şyqty. Rejisser Bolat Ūzaqovtyŋ ülken eŋbegın de joqqa şyǧaruǧa bolmaidy. Bıraz jyl boldy, repertuardan tüspei keledı. Būl – Mūqaǧalidyŋ da qūdıretı şyǧar.
Täuelsızdık adymymyzdy aşty
– Aǧa, keŋes zamanyndaǧy senzura jaily aittyŋyz. Şolohovtyŋ «Bız bärımız jüregımızben jazamyz, bıraq jüregımız partiianykı» dep aitqany bar. Özıŋızdıŋ dosyŋyz, marqūm Keŋşılık Myrzabekov jüiege qarsylyq sekıldı «Boz bie nemese tyŋ jyrtqan jyl» degen öleŋ jazdy. Ol öleŋı on segız jyl boiy eş jerde jariialanbai, aqynnyŋ kıtaptaryna kırmedı. Al özıŋızdıŋ şyǧarmaşylyǧyŋyzǧa sol zaman tūsauyn salmady ma?
– Menıŋ de kıtaptaryma kırmei qalǧan bıraz öleŋder bar. Mäselen, alǧaşqy kıtabym «Qobyz» dep atalady. Men «Qobyz» bolsyn degen joq edım. Ol uaqytta Qadyr Myrza-Älınıŋ «Dombyra» degen jyr jinaǧy şyǧyp, jaqsy qabyldandy. Sol kısı: «Dombyram» jaqsy qabyldanyp otyr, senıŋ tūŋǧyş kıtabyŋ eken, sonyŋ ışınde qobyz turaly jaqsy öleŋ de bar eken» dep, osy ataudy ūsyndy. Ol baspanyŋ poeziia bölımın basqaratyn. Sodan ötkızıp, kıtap atauy Ortalyq komitetten bekıp keldı. Ol uaqytta joǧarǧy organnan bekıp kelgen kıtaptyŋ atyn eşkım özgerte almaidy. Alaida kıtaptyŋ ışınde «Qobyz» degen öleŋ bolmai qaldy. Söitse, senzura alyp tastapty.
– «Täuelsızdık – būl, eŋ aldymen, ruh bostandyǧy» degen söz bar. Biyl elımızdıŋ egemendıgıne 25 jyl tolyp otyr. Täuelsızdık aqyn retınde özıŋızge ne berdı? Erkın jyrlai aldyŋyz ba?
– Keŋes zamanynda «Jusan» degen öleŋım, «Dala» sikldary boldy. Ösıp, eseie kele ūlt turaly söz aitu kerektıgın sezıne bastadym. Sovettık kezeŋde ıştei ǧana jüiege qarsylyq bıldırıp jürdık. Täuelsızdık kelgennen keiın adymymyz aşyldy da, onyŋ arqasynda «Keikını» jazdym. Qanşama batyl oilar aityp, ūltymyzǧa qajet sözderdı jetkıze alatyn jaǧdaiǧa jettım. Ne kerek, jürek sözın aita alatyn boldyq.
– Bügıngı ädebi ürdıske qandai baǧa beresız?
– Qazır «jaz» degende jaza almai jatqandar bar. Keŋes ökımetınen qalǧan ūlyqty maqtau dertınen arylmai kelemız. Aqyn ondai bolmau kerek. Ūlt qai jaǧynda, aqyn da sol jaǧynda jüruı tiıs. Şyn mänınde demokratiia, adaldyq, turalyq aqynnyŋ öleŋderınde üstemdık etıp tūruy kerek. Halyq aqyndy sonda ǧana jaqsy köredı.
Ūlttyq ūǧym bırınşı orynǧa şyqpasa, bızge basqa ūlttardan ozyq bolyp körınu qiyn bolady. Ruhymyz küştı boluy üşın ūlttyq därejemızdı, ruhani küş-quatymyzdy körsetıp otyrsaq, basqa ūlttardan kem bolmaimyz jäne osy jerdıŋ iesı, kiesı ekenımızdı sezınemız.
Qazır aqşaŋ bolsa, kıtabyŋdy şyǧaryp, tarata beresıŋ. Kıtaptyŋ sapasy turaly eşkım söz qozǧamaidy. Būryn talqylau degen bolatyn. Mysaly, Äbdıjämıl Nūrpeiısovtıŋ «Qan men ter» romanyn synşylar tas-talqan qylǧan kezdı kördım.
Halyqty tärbieleitın tıl
– Qazır jas aqyndarǧa qatysty jyrlaityn taqyrybynyŋ aiasy tar, tılı jūtaŋ degen sözder aitylyp jatady. Būl ädebi synnyŋ joqtyǧynan ba? Osyǧan sızdıŋ közqarasyŋyz qandai?
– Qazır rasymen syn joq. Soiyp salatyn synnan basqa, saliqaly syndarǧa da mūqtajbyz. Negızı syn qalamgerge şoqpar bolyp timeu kerek. Sarabdal synşylyq qajet.
Qazır tıl bailyǧyna da, oidyŋ taiazdyǧyna da eşkım qaramaidy. Tıl jūtaŋdanyp bara jatqanyna özım qatty alaŋdaimyn. Özge ūlttardan auysqan sözderge äues bolyp baramyz. Sodan keiın jeŋıl taqyrypqa boi ūryp kettık. Būldyrlatyp jazatyndar da köbeidı. Auyr, kädımgı rezıŋke şainaǧandai öleŋ köbeiıp kettı. Abai aitqandai, ainalasy jūp-jūmyr, tep-tegıs öleŋder az. Qūr jalaŋ söz, qūrǧaq oi qaptap kettı.
Öleŋde Abai, Maǧjan, Sūltanmahmūttardyŋ ūlttyq dästürı saqtalyp tūru kerek. Būl – eskışıldık emes. Öitkenı, tılıŋ – sol tıl. Ädebi tılge nazar audaruymyz qajet. Qazır jurnalistikanyŋ tılıne qarai auysyp bara jatyrmyz. Öleŋ olai bolmauy kerek. Onyŋ filosofiialyq oiy, ūlttyq boiauy myqty bolmaǧan kezde, halyqpen bırge ömır süre almaidy. Halyqty tärbieleitın de sol tıl. Keide bır öleŋdı ūstap tūruǧa bır söz jetkılıktı bolady. Oǧan män beruımız kerek. Jūrt tüsınbeitın öleŋge ūrynu, būl – ädebiettı lailau degen söz.
Mäselen, Mūqaǧali jalpaq jūrtqa tüsınıktı etıp jazdy. Jūmekeŋdı de tüsınıksız dep aituǧa bolmaidy. Onyŋ stilı ǧana özgeşeleu boldy da, öleŋderın oqyǧan kezde kökıregıŋe qona ketedı. Jazǧanda, ūltty yrza qylatyndai jazu kerek.
Ūlttyŋ ruhyn tūlǧalar köteredı
– Astanaǧa qonys audarǧan aqyndardyŋ alǧaşqy legımen keldıŋız. Ol uaqyttaǧy Astana qandai, qazır közıŋızge qalai körınedı?
– Men Astanaǧa kelgende «osynda nege keldım?» dep keibıreuler siiaqty qinalǧan joqpyn. Öitkenı, özımnıŋ elım, jerım, Qostanaiym, Torǧaiym Astanamen şekaralasyp jatyr. Ärı-berıden soŋ būl da – qazaqtyŋ jerı. Astananyŋ alǧaşqy keipı, ärine, kelgen adamdy qūlazytyp jıbererdei edı. Oǧan batpaǧy men masasynyŋ köptıgın, bögde ūlttardyŋ basymdylyǧyn qosyŋyz. Almatyda, bırınşıden, ädebi orta boldy. Ekınşıden, sol qalada ūlttyŋ ruhy da küştı edı. Sebebı, onda Äuezov, Mūqanov, Müsırepov syndy jazuşylar, odan keiıngı qanşama qarymdy qalamgerler, akademikter, qairatkerler, ǧalymdar ömır sürdı. Olar ūlttyŋ jügın qaiyspai köterdı. Bır sözderınıŋ özı halyqtyŋ ruhyn aspandatty.
Astanaǧa da Äbış Kekılbaiūly, Fariza Oŋǧarsynova siiaqty ūlttyŋ ruhyn köteretın aqyn-jazuşylar keldı. Ūlttyŋ sözın söileitın halyq qalaulylary da osy jerden tabyldy. Ūlttyq önerdıŋ de ürdısı şyǧa bastady. Syrttan kelıp, midy ulaǧan önerpazdar azaidy. Dästürlı
jiyn-toilar köbeidı.
– Qazır Astanada ädebi orta qalyptasyp ülgerdı me, qalai oilaisyz?
– Salystyrmaly türde aitsaq, būrynǧyǧa qaraǧanda bıraz qalyptasyp qaldy. Öitkenı, ädebietşıler şoǧyry, aqyn-jazuşylardyŋ sany köbeidı. Qazır Astanada Qazaqstan Jazuşylar odaǧynyŋ müşelerı jüzden astyq. Bıraq, Almatyda odaqtyŋ jeke üiı, jazuşylardyŋ demalys oryndary boldy. Al, Astanada Jazuşylar odaǧynyŋ mekenjaiy da joq qoi. Qalamgerlerdıŋ bas qosatyn jerı bolmai, Astananyŋ ruhyn älı de kötere tüsu oŋaiǧa soqpaidy. Ärqaisymyz bet-betımızben, özımızşe jazyp jürmız. Ädebi keşter, basqosular boluy tiıs. Mäselen, men S.Seifullin mūrajaiyn basqarǧanda, Äbış pen Farizany şaqyryp, jiyndar ötkızıp jürdım. Qazır, äiteuır, Ūlttyq akademiialyq kıtaphanada qalamgerlerdıŋ basqosulary ötkızılıp tūrady.
Änge söz jazu aqyndyqtyŋ jetıstıgı emes
– Qazır än mätınderı qalai bolsa solai jazylyp jür. Mänı men maǧynasy joq änder köbeidı. Özıŋızdıŋ bırtalai änderıŋız halyq auzynda jür. Änge söz jazuyŋyzǧa körnektı kompozitor Äset Beiseuov türtkı boldy dep topşylaimyz. Solai ma?
– Äsetpen bırge jüzden astam än jazdym. Öitkenı, körşı tūryp, jaqsy aralasyp jürdık. Bıraq, Äsetten būryn, mektepte oqyp jürgenımde, Bolat Hamzinnıŋ «Torǧai qyzy» degen änıne söz jazǧam. Elde myqty-myqty kompozitorlar älı de bar. Änge söz jazuym sodan bastaldy. Bıraq, men änge söz jazyp, aqyn bolam dep oilaǧan joqpyn.
Änge mätın jazudy ūjymdyq jūmys dep esepteimın. Būl – kompozitordyŋ, änşınıŋ eŋbegı. Söz – būl şyǧarmaǧa aqynnyŋ qosqan ülesı. Söitıp, üş adam bırıgıp, ändı halyqqa jetkızedı. Onyŋ bıreuı älsız bolsa, jūrtqa jetpei qalady. Sondyqtan än mätınderıne kelgende, jeke özımnıŋ tabysym demeimın. Sebebı, naşar ännıŋ jaman ekenın bıldırtpei jıberetın änşıler bolady. Kompozitordyŋ eŋbegı o bastan ülken. Änge söz jazu aqyndyqtyŋ jetıstıgı dep aita almaimyn.
Osy jönınde Qadyr Myrza-Älınıŋ aitqan bır sözı özıme qatty ūnaidy. «Än sözı – ūzatqan qyzyŋ siiaqty. Ol barǧan jerınde baiandy bolyp, baqytty ömır sürıp otyrsa, senıŋ mereiıŋ üstem bolady» deidı Qadyr aqyn.
Aqyn boluy üşın än sözderıne emes, naǧyz poeziiamen ainalysu kerek. Än sözderı özdıgınen ömır sürıp jatady. Mysaly, Tūmanbai Moldaǧaliev jalǧyz än sözderıne bola aqyn bolyp tanylǧan joq. Ol – ülken aqyn ǧoi! Qadyr Myrza-Älınıŋ de än sözderı ekınşı qanaty siiaqty.
– Qazır ne jazyp jürsız?
– Ahmet Baitūrsynūlynyŋ ömırıne bailanysty «Abaqty ǧūmyr» degen dramany jazyp jatyrmyn. Ahmet özı alty ret abaqtyǧa tüsken. Alǧaş ret on
ekı-on üş jasynda türme betın kördı. Şyǧarmamda atanyŋ azapty ǧūmyryn körsetpekpın. Būǧan qosa, derektı dünielerge den qoidym. 1916 jylǧy ūlt-azattyq köterılıstıŋ män-maǧynasyn halyqqa dūrys jetkıze almai jatyrmyz. Būl – ülken tragediia. Sol jönınde qalam terbeudemın. Kenesary turaly jazudy jalǧastyryp, Şaqşaq Jänıbek jönınde dastandar jüiesın jazyp jürmın.
– Äŋgımeŋızge raqmet, aǧa! Özıŋız aitqandai, ūltyŋyzdy yrza ete berıŋız.
Sūhbattasqan:
Amanǧali QALJANOV
