Şäkendı nege şetke tebedı?

Ötken jyldyŋ soŋyna taman BAQ betterınde «Astanadaǧy bırde-bır mektep ­Şäken ­Aimanovtyŋ esımın alǧysy kelmeidı» degen aqparat şyqty. Körgen jerden közı aşyq, kökıregı oiau adamdy selk etkızetın būl aqparattyŋ şyǧuyna bastysy myna jaǧdai sebep bolǧan. Qaladaǧy mektepterge tanymal tūlǧalardyŋ esımın beru üşın aldymen sol bılım ūiasy tarapynan ūsynys tüsuı kerek. Ūsynys tüspese, oǧan «sen myna adamnyŋ esımın mektebıŋe ber» dep eşkım küştep būiryq bere almaidy.

Jalpy Aimaǧambetov ministr bolǧan tūsta mektepke «qol sūǧuǧa bolmaityn» tärtıp qalyptasty. Olar qoǧamnan tys siiaqty, tıptı olarǧa türlı ūlttyq basylymdardy, kıtaptardy oqy dep aituǧa da bolmaidy. Mynau sol özımbılemdıktıŋ saldary bolsa kerek. Sosyn da Şäken Aimanovtyŋ aty, qarapaiym tılmen aitqanda, «eleulı tūlǧalar» tızımınıŋ ışınde bolǧanmen, bas qaladaǧy bılım ordasynyŋ bırde-bırı onyŋ esımın alǧysy kelmeidı. Basty sebep – osy. Endeşe nege mektepter Şäkendı şetke tebedı? Şäken Aimanovtyŋ bılım ordasyna atyn beretındei salmaǧy joq pa?

Qazaqtyŋ äigılı akterı, rejisser, qazaq kinosynyŋ atasy, Keŋes Odaǧynyŋ halyq ärtısı atanǧan Şäken Aimanovtyŋ düniege kelgenıne keler jyly 110 jyl tolady. Sanaly ǧūmyryn ūlttyq teatr önerı men kino salasynyŋ qalyptasuyna jäne damuyna arnaǧan maitalman – qazaq kinosyndaǧy ūlttyq rejissuranyŋ damuyna ölşeu­sız üles qosqan bıregei tūlǧa.

Şäkennıŋ şekpenı

Kino salasyndaǧy tanymal tūlǧalardyŋ bırı Nūrjūman Yqtymbaevty iısı qazaqta bılmeitın adam joq şyǧar, tym qūryǧanda kino köretın qazaqqa tür-tüsı äbden tanys. Gollivudta filmge tüsken tūŋǧyş qazaq atanǧan sol Nūrjūman Yqtymbaev ta Şäkennıŋ «şekpenınen» şyqqan.

– Men kinostudiianyŋ ştatyna kırgennen keiın bır künı Şäken aǧa şaqyryp jatyr dedı, – dep bastady Nūrjūman aǧa äŋgımesın. – Ol kezde studiianyŋ körkemdık jaǧyn basqaratyn Şäken aǧa direktormen terezesı teŋ adam edı. «Bırdeŋe büldırıp qoiǧan joqpyn ba, bır aptanyŋ ışınde aiaq astynan nege şaqyra qaldy?» dep sasyp qaldym. Qorqa-qorqa kabinetıne barsam, kelgen bette «äi, qalqanqūlaq, joǧary şyq» dedı ülken qazaqy mınez tanytyp.

Şäken tüsırgen filmder:

«Dala qyzy» (1954 j.), «Mahabbat turaly aŋyz» ­(1954 j.), «Bız osynda tūramyz» (1956 j.), «Bızdıŋ süiıktı ­därıger» (1957 j.), «Bır audanda» (1960 j.), «Än şaqyrady» (1961 j.), «Jol qiylysy» (1962 j.), «Aldar köse» (1964 j.), ­«Ata­meken» (1966 j.), «Taqiialy perışte» (1968 j.), ­«Atamannyŋ ­aqyry» (1970 j.).

– «Qazaqfilm» degen – qazaq mädenietınıŋ bır ülken şaŋyraǧy. Osy kielı şaŋyraqqa jaqynda ştatpen akter etıp qabyldadyq. Endı sender osy kinostudiianyŋ ştatyndaǧy akter degen atty abyroimen alyp jürıŋder. ­Dubliajdan jalaqyŋdy alasyŋ, tüsıp jatsaŋ, kinodan da aqşa tabasyŋ. Ol üşın dūrys jüru kerek, – dedı. Ol kısınıŋ aitqany – zaŋ. Maqūl dep şyǧyp kettım. Bıraq ekı-üş künnen keiın köşede kele jatsam, üş orys jıgıtı tonamaq bolyp maǧan jabyldy. Bıraq men de boi bermei, qarsylasyp, töbelesıp edım, bır közım kögerıp qaldy. Ertesı studiiaǧa kelsem, sony Şäken aǧa körıp qoiyp: «mynau bet kımdıkı?» dep sūrady, oiymda eşteŋe joq, «özımdıkı ǧoi, aǧa» dep edım, «joq, būl bet – senıŋ betıŋ emes, halyqtyŋ betı. Endıgärı halyqtyŋ mülkıne ziian keltırseŋ, onda men senı aiamaimyn, jūmystan ketesıŋ» dedı. Şoşyp kettım, «aǧa, endı tynyş jürem» dep uäde berdım.

Bır künı Äzırbaijan Mämbetov kezdesıp qalyp, «sen maǧan kel, teatrdyŋ qyr-syryn bılesıŋ, üirenesıŋ, teatr kinodan arqan boiy joǧary närse ǧoi» dedı. Ol kısı Qazaq drama teatrynyŋ rejisserı edı. Men de qyzyqtym. «Aǧa, şyn aitasyz ba, alasyz ba?» dep edım, «Şyn, alam» dedı. Sodan kinostudiianyŋ kadrlar bölımıne baryp, dokumentterımdı jinattym. Aralyqta dubliaj boldy da, soǧan kırıp ketıp, qaita şyqsam, Şäken aǧa şaqyryp jatyr dedı, barsam, kadrlar bölımınıŋ bastyǧy otyr eken. Şäken aǧa bırden «senıŋ janyŋa ne zorlyq tudy, nege ketem dep jürsıŋ?» dep şüiıldı de, kadrlar bölımınıŋ bastyǧyna būrylyp, «eger myna qalqanqūlaqtyŋ dokumentın beretın bolsaŋ, sen de jūmystan ketesıŋ. Ekeuıŋdı bırdei quyp şyǧam. Qalqanqūlaq menıŋ rūqsatymsyz eşqaida ketpeidı» dedı. Ana kısı şyǧyp kettı. «Qalqanqūlaq, sen otyr» dep menı alyp qalyp, bylai dep aqyl aitqany bügınge deiın esımde, – dedı Nūrjūman aǧa dauysy dırıldep.

Qazaqtyŋ äigılı akterı, rejisser, qazaq kinosynyŋ atasy, Keŋes Odaǧynyŋ halyq ärtısı atanǧan Şäken Aimanovtyŋ dünie­ge kelgenıne keler jyly 110 jyl tolady. Sanaly ǧūmyryn ūlttyq teatr önerı men kino salasynyŋ qalyptasuyna jäne damuyna arnaǧan maitalman – qazaq kinosyndaǧy ūlttyq rejissuranyŋ damuyna ölşeusız üles qosqan bıregei tūlǧa

– Senıŋ baqytyŋ – osy kinoda. Men adam tanysam, senıŋ baqytyŋ da, ömırıŋ de, bolaşaǧyŋ da osy kinodan, – dedı. Sonymen Şäken aǧanyŋ aqylymen kino­studiiada qaldym.

«Qazaqfilmde» ol kezde kinoproba degen bar edı, rölderge akter taŋdau üşın jarysqa tüsıretın. Sol kezde «Atamannyŋ aqyryndaǧy» Äkımnıŋ rölıne Şäken aǧa jarysqa tüsırmei-aq menı taŋdap aldy. Sodan Äkımnıŋ şūŋqyrǧa qūlaityn jerı bar ǧoi, tüsırılım kezınde şūŋqyryn qazyp daiyndap qoidy da, kinony tüsırmei bır-ekı kün ötıp kettı. Şäken aǧadan qaşan tüsıremız desem, «tüsıremız ǧoi» deidı de qoiady. Bır künı «Aǧa, men daiynmyn ǧoi, qaşan tüsıresız?» dep şyndap sūrap edım, «äi, anau kaskaderler kelmei jatyr» dedı. «Olar qai jaqtan keledı?» desem, «Mäskeuden» deidı. «Oi, aǧa, attan qūlaǧandy özım-aq qatyram ǧoi, oǧan basqa adam ne kerek, talai attan qūladyq qoi» desem, «Joq, akterlerge bolmaidy» dep basyn şaiqady. Aqyry köndırdım, bıraq jyǧylatyn şūŋqyrymdy köreiın dep kelsem, Şäken aǧa şūŋqyrǧa matras siiaqty jūmsaq närselerdı tösetıp qoiypty. «Aǧa, mūnyŋyz ne, men mūnyŋ ışıne ūiyqtaimyn ba?» desem, «Deneŋ auyrmasyn dep tösetıp qoidym» deidı. «Joq, bolmaidy, men qūlaǧanda būrq etıp şaŋ şyǧu kerek qoi» dep aldyryp tastadym. Bırınşı ret at jyǧylǧanda, men özım jyǧylmai jügırıp ketıppın. Şäken aǧa ışegı qatyp külıp jatyr. «Äi, qalqanqūlaq, oq tigen adam jügırıp kete me, qaitadan tüsır» dedı. Qaita tüsırdık, ekınşı retkısı dūrys boldy. Şūŋqyrdyŋ ışınde şaŋ-şaŋ bop jatsam, Şäken aǧa qobaljyp ketse kerek, şūŋqyr­dan özı tartyp şyǧardy. Sol kezde qaidan paida bolǧanyn bılmeimın, «mynau kielı qol menı talai jerge aparatyn şyǧar» dep oilap ülgerdım. Solai boldy da.

Şäken aǧamen öte jaqyn boldym. Ol kısı mandolinamen öleŋ aitady, men dombyramen aitam. Köp bırge jürdık. Üiıne şaqyryp alatyn. Jastar ­teatrynda «Abaidyŋ jastyq şaǧyn» qoidy ǧoi, sol spektakl­den menı bır kün qaldyrǧan emes, şaqyrtyp alatyn.

Sol deŋgeige jete almai jürmız

– Şäken Aimanovtyŋ kezınde kinonyŋ öresı öte joǧary edı. Ötkende Oljas Süleimenovten «sız nege ssenarii jazbaisyz?» dep jurnalister sūrap jatyr. Sonda Oljas «Abdolla tırılıp kelse, men jazar edım» dep jauap berdı. Sol Oljas aitqandai, Şäken Aimanov, Mäjit Begalin, Sūltan Qojyqov, Şärıp Beisenbaev, Abdolla Qarsaqbaev bır-bır töbe edı. Qazır zaman basqa, erkındık bar, ne jazam, ne qoiam dep eşkımge jaltaqtamaisyŋ. Kezınde tüsırılgen kinolardyŋ köbın kesıp-kesıp tastap, jūrnaǧy ǧana qalatyn. Sondyqtan qazırgı kinolar men Şäken aǧalar jasaǧan dünienı salystyruǧa kelmeidı. Qazırgı kinolardy «Atamannyŋ aqyry», «Menıŋ atym Qoja», «Qyz Jıbekke» jaqyndata almai jürmız. Rejissuramyz saiaz, – dep qazırgı kinoönerdıŋ kemşılıgın de atap ötken Nūrjūman Yqtymbaev «Köp uaqytym joq, Şäken aǧa degen soŋ ǧana kelısıp, sızge uaqyt bölıp tūrmyn» dep äŋgımenıŋ nüktesın qoidy.

«Atamannyŋ aqyry» aiaqsyz qalǧan joq

Ärine, Nūrjūman Yqtym­baev aityp otyrǧan «Atamannyŋ aqyry» – qazaq kino qorjynyna teŋdessız olja bolyp qosylǧan qomaqty tuyndy. Aituly film otandyq kinematografiia tarihyna detektiv janrynda tüsırılgen tūŋǧyş kinokartina retınde enuımen qūndy bolsa, ekınşıden, ol Şäken Aimanovtyŋ soŋǧy tüsırgen tuyndysy boluymen qasterlı. 90 paiyzy – Özbekstanda, 10 paiyzy Qazaqstanda tüsırılgen būl film Şäken Aimanov tüsırgen ekı seriiamen aiaqtalǧan joq. Atap aitqanda, osy eŋbektıŋ jalǧasy retınde 1977 jyly «Transsıbır ekspresı», 1989 jyly «Manchjurlyq nūsqa» filmderı tüsırılse, 2010 jyly Şäken Aimanov atyndaǧy «Qazaqfilm» AQ «İZARUS-film» kinokompaniiasymen bırlese otyryp, «Sız kımsız, Ka myrza?» atty filmnıŋ tūsauyn kestı. Oqiǧa siujetındegı jalǧastyq tūrǧysynan alyp aitsaq, būl film de aty aŋyzǧa ainalǧan tyŋşy Şadiiarov jaiyndaǧy tuyndylardyŋ taqyryptyq jalǧasy edı. Üş filmde de bas keiıpkerdıŋ beinesın Asanälı Äşımov somdady. Ony Qasymhan Şadiiarovtyŋ rölıne ūsynǧan da Aimanov bolatyn. Mıne, artyna osyndai aişyqty ız qaldyrǧan tanymal tūlǧany elordadaǧy mektepterdıŋ alǧysy kelmeitını qynjyltady. Būl nenı tüsındıredı? Būl Şäkendı tanymaityn ūstaz ben ūrpaq ösıp kele jatqanyn tüsındıredı. Endeşe «Şäken Aimanov kım?» degen taqyrypqa da toqtalyp, maqalamyzdyŋ soŋyn «soqyrǧa taiaq ūstatqandai» tüiındeiık.

Şäken Aimanov kım?

Ǧūmyrynda 14 film tüsırıp, 20-dan astam keiıpkerdıŋ rölın somdaǧan Şäkennıŋ azan şaqyryp qoiǧan aty – Şahkerım. 1914 jyly Baianauylda düniege kelgen ol 1924 jyly Semeige baryp, alǧaşynda Qazkommunaǧa, keiın Qazaq halyq aǧartu institutyna oquǧa tüsse, 1928 jyly Semeidegı mūǧalımder tehnikumynda bılım aldy. Osy arada Ǧabit Müsırepovtıŋ közıne tüsıp, Almatydaǧy käsıbi teatrda oqyǧanmen, ony tolyq aiaqtaǧan joq.

Şäken Aimanovtyŋ alǧaşqy baspaldaǧy teatrdan bastaldy. Osy önerde jürıp, öz talantyn äigılei bılgen ol keiın kino önerıne köştı. Şäken Aimanovtyŋ kinoǧa kelu tarihy da qyzyq. Būl turaly ol öz estelıgınde: «1937 jyl bolatyn. Qastek auylynda Amangeldı İmanov turaly film tüsırıldı. Rejisserı – M.Levin. Bır saǧat qana tamaşalauǧa kelgem. Bıraq kino alaŋynan kete almadym. Künı boiy osynda jürdım. Rejisserge kelıp, röl beruın ötınıp edım, rölderdıŋ bärı tarqatylyp qoiǧanyn, massovkada sarbazdyŋ qatarynda boluymdy ötındı. Sarbaz bolsa nesı bar. Özıme kostium daiyndap, opa-dalapty da özım äzırledım. Sol künı menı tüsırıp aldy. Sol künnen bastap menıŋ kinoǧa degen erekşe mahabbatym oiandy. Ärbır düisenbı künı kino tüsıru alaŋyna kelıp jürdım. «Alda taǧy kino tüsıretın bolsam, saǧan mındettı türde röl beremın» dep öz uädesın berdı M.Levin. Rejisser öz uädesınde tūrdy. Mūhtar Äuezovtıŋ ssenariiı boiynşa tüsırılgen «Raihan» filmınde Särsennıŋ rölıne bekıttı. Osylaişa, men kino akterı boldym» dep jazady. Bolaşaq rejisserdıŋ Särsennen keiıngı oinaǧan rölı – «Abai änındegı» Şärıp beinesı. «Abai änıne» Şäkendı alyp kelgen Qalibek Quanyşbaev boldy. Aimanovtyŋ baǧyn jandyrǧan röldıŋ bırı – Jambyl beinesı. Jambyl rölıne Şäken Aimanovtyŋ bekıtıluınıŋ özı bırtalai äŋgımege arqau bolarlyqtai edı. Äuelde rejisserge Şaimūhamedtıŋ rölı tigen eken. Tüsırılım bastalar sätten E.Aron Aimanovtyŋ erekşe talantyn baiqap, basty röldı oǧan tapsyrǧan.

1945 jyldan 1952 jylǧa deiın Qazaqstannyŋ kinoin­dustriiasy toqtap qaldy. Myqty rejisserlerdıŋ köbı Almatyny tastap, ortalyqqa kettı, bos qalǧan pavilondar men sehtarda jūmys ısteitın kadrlar joqtyŋ qasy edı. Kino önerı däl osyndai tūralap tūrǧan sätte Aimanov siiaqty tūlǧalardyŋ keluı qazaq kinoönerın qaita tülettı. Şäken Aimanov 1953-70 jyldar aralyǧynda «Qazaqfilm» studiiasynyŋ körkemdık jaǧyn basqaryp, qazaq kinoönerınıŋ örkendeuıne ülken üles qosty. Qazaqstan Kinematografister odaǧyn ūiymdastyruǧa qatysyp, odaq basqarmasynyŋ bırınşı hatşysy (1958-70) qyzmetın atqardy.

Şäken Aimanov belgılı bişı Şara Jienqūlovanyŋ sıŋlısı Hadişaǧa üilenıp, odan Mūrat esımdı bır ūl süigen. Hadişanyŋ bırınşı nekesınen süigen qyzy Mairany da bauyryna basyp, būlaŋdatyp ösırdı. Al küieu balasy – Asanälı Äşımov. Taǧdyr Şäken Aimanovtyŋ bır basyna barlyq daryndy üiıp-tögıp bergen. Teatrda, kino salasynda öşpes ız qaldyrǧan Şäkennıŋ änşılık önerı de bır töbe. Sebebı jūrt arasynda qazaqtyŋ halyq änı – «Jiyrma bes» pen «Ekı jirendı» Şäkendei eşkım oryndai alǧan joq degen söz köp aitylady. «Atamannyŋ aqyry» filmınde de «Jiyrma bestı» oryndaǧan Şäken Aimanovtyŋ özı bolatyn.

KSRO Memlekettık syilyǧynyŋ(1952) jäne Qazaq KSR Memlekettık syilyǧynyŋ (1968) laureaty atanǧan Şäken Aimanov Mäskeude jol apatynan qaitys bolyp, Almaty qalasynda jerlendı. 1984 jyldan bastap «Qazaqfilm» studiiasy Aimanov esımımen ataldy. Ol tūrǧan üi men kinostudiia ǧimaratyna memorialdyq taqta ornatyldy. Almaty, Astana qalalarynan köşe berıldı.