Mūrat Baqtiiarūly: «Tıl tūtastyǧyna qol jetkızbei, ūlt tūtastyǧyna jetu mümkın emes»

Türlı tarihi kezeŋderde tılı de, salt-dästürı de tūnşyqtyrylǧan halqymyzdyŋ tuǧan tılın mäŋgılık tılge ainaldyru mäselesın talai aǧa buyn köterdı. Būl qatarda Şerhan Mūrtazadan bastap, Mūhtar Şahanov, Amangeldı Aitaly, olardan keiıngı Orazgül Asanǧazy syndy basqa da belgılı tıl janaşyrlary bar. Qazırgı kezde de osy mäsele Mäjılıste nemese Senatta bolsyn oqtyn-oqtyn köterıledı. Būl tūrǧyda memleket qairatkerı, QR Parlamentı Senatynyŋ deputaty Mūrat Baqtiiarūlynyŋ da ortaǧa salǧan ötkır oilary men ūsynystary köp. On jyldan bergı senatordyŋ tıl tūtastyǧymen qosa, ädılettı qoǧam qūru, eldıŋ äleumettık, bılım beru mäselelerı jaiyn şeteldermen salystyra aitqan paiymdy pıkırlerımen  sūhbatymyzda tanysa alasyzdar.  

– «Keibır memlekettık qyzmetkerler men Parlament deputattary bır ǧana söilemnen tūratyn antty memlekettıŋ atauyn iemdengen tılde bere almauy – aqylǧa simaityn dünie. Memleketke qyzmet etem degen adamnyŋ otyz jylda qazaq tılınde bır söilem üirenbeuınen artyq soraqylyq joq şyǧar» dep jazypsyz. Sol memlekettık qyzmettıŋ bel ortasynda jürsız, osynyŋ sebebı men syltauy belgılı, şeşu joldary älı tabylmady ma?

– Täuelsızdıgımızge biyl 30 jyl toluda, ǧasyrlarmen salystyrǧanda, būl az uaqyt. Osy aralyqta ǧasyrǧa bergısız jetıstıkke jetken tūstarymyz da bar, ättegen-ai degen kemşın jaǧymyz da jeterlık. Sol kemşılıkterdıŋ ışınde tıl mäselesın bügınge deiın bız tolyqqandy şeşe almadyq. Onyŋ tolyp jatqan sebepterı bar. «Tıl turaly» arnaiy zaŋdy qabyldadyq. Sonyŋ aiasynda da tılımızdı bıraz jerge aparyp, köp närsege qol jetkızuge bolar edı. Bıraq köp jaǧdaida bırqatar subektivtı sebepterge bailanysty olai ete almadyq. Sebebı bızdıŋ bilıktegı köptegen azamattarymyz, ol ministr nemese äkım bolsyn özınıŋ ana tılınde söilemegendıkten, olardyŋ qol astyndaǧylardyŋ da sol resmi tılge basymdyq beruı beleŋ alǧan. Söitıp tılge qatysty mäseleler şeşılmei keledı. Būl – subektivtı sebepter. Endı mūny qalai jöndeuge bolady? Bızde arnaiy tıl komitetı qūrylǧan, oǧan jyl saiyn qomaqty qarjy bölınedı. Barlyq oblystarda tıl basqarmalary aşylǧan. Ökınışke qarai, solar öz därejesınde jūmys ıstep jatqan joq. Özım Parlament müşesı retınde şet memleketterdıŋ ışınde bızge ūqsas elderdıŋ tıl saiasatyna qatysty mäselelerın salystyramyn. Mäselen, Malaiziia memleketın alaiyq, būl elde de 1970 jyldary bızdıŋ eldegıdei jaǧdai oryn aldy, iaǧni negızgı tıl qytai tılı bolyp, malai tılı ekınşı, üşınşı oryndaǧy tıl deŋgeiıne tüsıp kettı. Eldıŋ Premer-ministrı bolyp Mahathir Mohamad sailanǧannan keiın ol bırden tıl mäselesın qolǧa aldy. Bırınşı kezekte malai mektepterıne arnaiy zaŋ şyǧaryp, malai tılınde sabaq beretın orta mektepterdıŋ barlyǧyna memleket tarapynan qarjy bölgızdı, al özge qytai, aǧylşyn tılınde sabaq beretın mektepter özderı aqşa tabuy kerek boldy. Az ǧana uaqyttyŋ ışınde bükıl ıs qaǧazdary, zaŋdardyŋ bärı malai tılınde şyǧaryldy. Söitıp memlekette malai tılınıŋ üstemdık qūruyna yqpal ettı. Däl osyndai jaǧdai būrynǧy Keŋes Odaǧynyŋ ışınde körşı Özbekstanda da boldy, bıreuler olarda basqa ūlttarǧa qaraǧanda özbekterdıŋ sany köp dep jatady. Odan basqa Gruziia, Latviianyŋ tıl saiasaty ūnaidy. Latviiada özge ūlttardyŋ qatynasy däl bızdegıdei, şamamen 37-38 paiyzǧa deiın özge ūlttar, orystar tūrady. Bıraq Latviia bır ǧana tıl – latyş tılıne märtebe berdı. Bükıl ıs-qaǧazdaryn, kelısımşarttardy, syrtqy memlekettermen bailanysty qūjattardy, ışkı zaŋdarynyŋ bärın latyş tılınde şyǧara bastady. Qazır latyş tılı – sol elde bır-aq memlekettık tıl, basqa tılder moiyndalmaidy. Men osy ekı memlekettı bekerden beker aityp otyrǧan joqpyn. 1990 jyldary qazaqtyŋ tılge degen qūrmetı, ūlttyq ruhtyŋ oianuy degen öte küştı bolǧany esımde. Bıraq 2000 jyldardan keiın būl ruh basylyp qaldy, qazır de sol tömen deŋgeide. Bızdıŋ azamattarymyz ana jerde, myna jerde şulaǧanymen būl şarua bıtpeidı, mäsele şeşılmeidı.

– Endı osy mäselenı şeşudıŋ qandai örkeniettı joldary bar?

 – Onyŋ bır-aq joly bar. Bärı zaŋdy jolmen şeşılu kerek. Ol zaŋ joly – memlekettık tıl, Qazaqstan territoriiasynda bır-aq tıl – ol qazaq tılı boluy kerek, resmi tıl degen närsenı alyp tastauymyz qajet.

– Oǧan ne kedergı sonda?

 – Oǧan kedergı bolatyn san aluan sebepter, közqarastar bar. Parlamentte būl mäselenı qanşama ret köterdık. Köpşılıgı Reseige qarailaidy. Bızde basqa ūlttyŋ ökılderı, slaviandyqtar mäselelerın aityp şyǧady. Memlekettık qyzmetkerlerge tıldı mındetteu turaly aitylǧanymen köp jaǧdaida ol oryndalmaidy. Memlekettık tıldı bılmeiınşe, memlekettık qyzmetke almaityn bolsa ǧana mektepten bastap bärı qazaq tılın üirenuge den qoiar edı. Taǧy bır mäsele – bızde orys mektepterındegı qazaq tılı öz därejesınde jürgızılmeidı, qazaq tılın moiyndamai, oǧan ekınşı, üşınşı pän retınde qaraidy. Sodan keiın aralas mektep degen ūǧym bar. Aralas mektep degenıŋ – orys mektep degen söz. Qazaq, orys synyptary bolǧanymen, ol jerde barlyǧy orys tılınde söileidı. Öitkenı ondai mektepterde orys tılı üstemdık qūrady. Aqparat qūraldarynyŋ özın qarasaŋyz, mysaly, teledidarda, merzımdı baspasözde de memlekettık tılge qaraǧanda resmi tıldegı önımderdıŋ sany basym. Būl – jüielı türde şeşıletın mäsele. Ony tek zaŋ arqyly ǧana şeşuımız kerek. Memlekettık tılge tolyqqandy märtebe berıluı qajet. Qazaqstan memleketınde bır ǧana memlekettık tıl – ol qazaq tılı boluy tiıs. Būl Ata zaŋymyzda da, Tılder turaly zaŋda da solai jazyluy kerek. Qazır qarasaŋyz, ata-analardyŋ arasynda balalaryn orys mektebıne beretınderdıŋ ülesı jyldan jylǧa artyp kele jatyr. Biyl 2019 jylmen salystyrǧanda balasyn orys mektebıne beretınderdıŋ ülesı artyp ketken. – «Bilık dese äkesın, bailyq dese babasyn ūmytyp ketetındermen tolassyz küres būryn da, qazır de jürıp jatyr» depsız. Degenmen qazırgı küres Abaidyŋ zamanynan auyrlau sekıldı, sızge qalai? – Ötpelı qoǧam degen närse bar, bır qoǧamdyq formasiiadan ekınşı kezeŋge köşetın kez. Būryn bız sosialistık qoǧamnan, ondaǧy josparly jüie, barlyǧy teŋ dep sanaityn, jekemenşıkke män berılmeitın jüieden tıkelei ärtürlı menşık bolatyn qoǧamǧa öttık. Sol toqsanynşy jyldardyŋ ortasynda jaŋa jüiege ötken kezde halyqtyŋ basym bölıgı özınıŋ ülesınen qūr qaldy. Al qoǧamdaǧy elita, sol kezdegı basşy qyzmettegıler zauyt, fabrikalarǧa ie bolyp qaldy. Ony jasyratyn eşteŋesı joq. Sondyqtan qoǧamdaǧy bai men kedeilerdıŋ ortasyndaǧy aiyrmaşylyq jyldan jylǧa alşaqtap barady. Būl – öte qauıptı närse. Köptegen Europa elderın qarasaŋyz, bailar men kedei taptyŋ aiyrmaşylyǧy aitarlyqtai ülken emes. Bızde bırneşe ese bolsa, olarda şamaly ǧana. Sondyqtan Elbasy da, qazırgı Prezidentımız de bızde orta tapty qalyptastyru kerektıgıne basa nazar audarady. Bıraq älı orta tapty qalyptastyra almai jatyrmyz. Orta tap degen ne? Būǧan tūraqty türde jalaqy alyp, balalaryn oqyta alatyn, emhanalarda tolyqtai emdeluge mümkındıgı jäne şetelge şyǧuǧa jaǧdaiy bar adamdar jatady. Orta tapty köterıp, olardyŋ sanyn köbeitpeiınşe, bız ädılettı qoǧam qūra almaimyz. Būl mümkın emes. Al orta tapty qalyptastyru üşın şaǧyn jäne orta biznestı damytu kerek. Alaida onyŋ da ülesın kötere almai kelemız. Keşegı pandemiia da oǧan kerı äserın tigızdı. Orta tap degen, mysaly, menıŋ kışkentai şaştarazym, dükenım bar, bolmasa şaǧyn naubaihanam boluy mümkın, osyndai orta tap köbeigen jaǧdaida qoǧam küşeiedı. Sonymen qatar bızdıŋ elımızde 100 myŋǧa juyq azamat memlekettık qyzmette ısteidı, solar da orta tapqa jatuy kerek. Būlardan bölek därıgerler, mūǧalımder, mädeniet salasynda ısteitın biudjettık sala qyzmetkerlerın de orta tapqa jatqyzuymyz qajet. Būl toptaǧylardyŋ jalaqysy endı-endı köterılıp kele jatyr. Negızı, alatyn ailyǧy tömen. Otbasynyŋ kündelıktı qajettılıkterıne jūmsauǧa jetetındei jalaqy alatyn bolsa orta tapqa jatady. Soǧan älı de şamamyz kelmei tūr. Orta tap qalyptaspaiynşa, olardyŋ memlekettegı ülesı 60 paiyzǧa jetpeiınşe tūraqty qoǧam qūramyz deu bekerşılık. Sebebı kedei tap basym bolsa, ünemı bilıkke narazy, ylǧi da bilıktı synauşy, tek sūrai beretınder köp bolady. Sondyqtan da bilıktegı azamattardyŋ, onyŋ ışınde Parlamenttıŋ basty maqsaty – orta taptyŋ qalyptasuyna jaǧdai jasau. Eŋ tömengı jalaqyny kelesı jyly 60 myŋǧa şyǧaryp jatyrmyz,  eŋ tömengı künkörıs deŋgeiı – 36 myŋ teŋgenıŋ ainalasy. Al sız osy aqşaǧa 1 ai ömır süre alasyz ba? Ärine, joq. Sondyqtan da būl baǧytta Ükımet köp jūmys jasau kerek. Memleket tek mügedek jandarǧa, olardy asyrap otyrǧandarǧa, qart kısılerge, köpbalaly analarǧa ǧana kömektesıp, qalǧan qol-aiaǧy bütın, denı sau halyqtyŋ jūmys ıstep, eŋbek etuıne mümkındıkter ǧana ūsynuy qajet. Bızde sol baǧytta türlı äleumettık baǧdarlamalar qabyldandy, jūmyspen qamtuǧa bailanysty da bırneşe jobalar bar, äleumettık jūmys közderı de qarastyrylady. Bıraq solardyŋ bärı älde de bolsa azdyq etude.

Kez kelgen ūltty toptastyryp, tūtastyru üş närsege ­ tıl, dıl, dınge bailanysty bolady.  Eger bız osy üş närsenı bölıp alatyn bolsaq, ūlttyŋ bırtūtastyǧy, bırkelkılıgınen airylamyz. Tüptep kelgende, elde tıl tūtastyǧy bolmaiynşa ūlttyŋ da tūtas tyǧyna qol jetkıze almaimyz

– Qazırgı urbanizasiia däuırınde auyldan qalaǧa köşetınder köbeidı. Bıraq būl ırı qalalarǧa jükteme tüsıredı jäne auyldardyŋ joiyluyna äkeledı. Ony toqtatudyŋ joly qaisy?

 – İä, ras, auyldan köşetınder öte köp. Keibır derekterge süiensek, soŋǧy bes jylda auyldyq jerden 700 myŋdai adam qalalarǧa köşıp ketken. Auyldar bos qalyp jatyr. Ärine, köşem degen adamdy ūstap tūra almaisyŋ, öz erkı. Olar auyldan nege köşedı? Sebebı auylda jūmys közı joq, oŋtüstık öŋırlerde bırşama jaqsyraq, al bıraq soltüstık, ortalyq öŋırlerde jaǧdai qiyn. Būl jerlerde mal ūstauǧa mümkındık joq, aua raiy qolaisyz, jer de jetıspei jatady. Sondyqtan ırı şaruaşylyqtarǧa memleket tarapynan kömek körsetılıp jatyr, bıraq öz deŋgeiınde emes. Kömektese otyryp, auyl halqyn köbırek jūmyspen qamtyp, mal ūstaimyn, egın egemın degenderge memleket tarapynan tūqym, tehnika jaǧynan bolsyn qoldau körsetılse, auyl halqyn tūraqtandyruǧa bolady. Osy jaǧynan maǧan Qytaidyŋ reformasy ūnaidy. Qytaida da däl bızdıkındei jaǧdai bolǧan. Tıptı bızden de kürdelı kezeŋder ötken. 1980 jyldardyŋ aiaǧynan bastap Qytai auyl şaruaşylyǧyna ūzaq uaqytqa ösımsız nesie berdı. Mäselen, bes jylǧa deiın 30 myŋ dollar alady, sol aralyqta olar bır dollaryn da qaitarmaidy. Būl bır, ekınşıden, sol şarua egın ekkennen keiın memleketpen kelısımşart jasaidy da, memleket olardyŋ önımın qoiǧan baǧaǧa satyp alady. Al bızde önım öndırgennen keiın ony ötkızu de – problema. Qytaidyŋ osy auyl şaruaşylyǧy reformasy bızge kelıŋkıreidı. Ony bırneşe ret aittyq ta.

 – Qazır elde ruhani ūlttyq qūndylyqtar tömendep, tobyrlanu basym sipat aldy. Sonyŋ sebebı neden, älde ūlttyq ideologiianyŋ joqtyǧynan köremız be?

– Būl ūǧymnyŋ auqymy keŋ, onyŋ ışınde eŋ basty närse – ūrpaq tärbiesı. Tärbienıŋ şetın şyǧarsaŋ, ol taǧy bıraz mäselege baryp tıreledı. Tärbienı bırınşı kezekte ata-ana, ekınşıden,  mektep, kolledj ben joǧary oqu oryndary iaǧni orta beredı. Būlardyŋ bärı tärbie berude jüielı türde jūmys ısteuı kerek. Bıraq köbıne baiqaitynymyz – qazır ata-ananyŋ ūrpaq tärbiesındegı rölın ötken 30 jyldyŋ ışınde tüsırıp aldyq. Tolyq emes otbasylar köbeidı, otbasylyq qūndylyqtarǧa män berılmei qaldy. Osy tūrǧyda memlekettıŋ tūtas bır ūstanymyn älsıretıp aldyq. Ūlttyq qūndylyqqa dın de kıredı. Ol da – tärbie berudıŋ bır salasy. Kezınde esık-terezenıŋ bärın aşyp tastadyq, türlı dıni aǧymdar jan-jaqtan aǧylyp kırıp jatty. Sonyŋ saldarynda qazır halqymyz dıni közqarastar boiynşa jık-jık bolyp bölınetın boldy. Bır ūlt – bır halyq. Bıraq dıni közqarastarǧa kelgende ärtürlı pıkırde. Būl dūrys emes, tūtas ūltta tūtas dın bolu kerek. Bılımge bailanysty bızde jaqsy baǧdarlamalar bar, mysaly, «Bolaşaq» baǧdarlamasy bai, kedei demei, bılımdı jastardy oqytty, būl – Elbasynyŋ töl baǧdarlamasy. Sosyn ıştegı mektepterdı de elitalyq, jai dep bölıp tastadyq. Elitalyq mektepterge pälen million teŋge berıp oqytady, sol mektepterdegı balalar men qarapaiym mektepterdegı balalar arasynda da közqarastar alşaqtyǧy bar. Mektepke barǧan kezde bai, orta, kedei taptaǧy ata-analar bolady. Bai balasyn mektepke ülken Djip kölıkpen aparady, al mūny jaǧdaiy tömen, avtobuspen baratyn bala körıp, aiyrmaşylyqty sezedı. Sodan baryp olardyŋ boiynda qoǧamǧa degen öşpendılık paida bolady. «Nege menıŋ äke-şeşem kedei, nege ana balanyŋ ata-anasy bai?» degen oimen özın kem sezınuı, ainalaǧa degen yzasy küşeiedı. Al Europa elderınde adamdar bai bolǧan saiyn barynşa qarapaiym bola tüsedı, mümkındıgı kelgenşe bailyqtaryn körsetpeidı, yŋǧaiy kelgenşe avtobustarmen jüruge tyrysady, balalaryn da qoǧamdyq kölıkke mıngızedı. Sondyqtan osy jaǧynan bızdıŋ halqymyzdyŋ boiyndaǧy Abai aitqan maqtanşaqtyq, özın özgelerden joǧary ūstauǧa ūmtylu, menmendık siiaqty terıs qylyqtar eldıŋ ışınde bilıkke, bai adamdarǧa degen öşpendılıktı arttyruǧa sebep boluda. Odan basqa bızdıŋ balalardyŋ ärtürlı mektepterge baratyny da – ülken mäsele. Sebebı orys mektebınde oqityndardyŋ qoǧamdaǧy közqarastary müldem bölek, taza qazaq mektepterındegı oquşylardyŋ sanasy müldem basqa. Mektepterdıŋ ekı tılge bölınuınıŋ özı, tıptı balabaqşadan bastap ekı türlı tärbie aluy balanyŋ sanasynda aiyrmaşylyqtar tuǧyza bastaidy. Qoǧamdaǧy belgılı bır qūbylystarǧa olar ärtürlı közqaraspan qaraidy. Mūnyŋ özı ūltty tūtastyruǧa kedergı bolatyn jait. Ainalyp kelgende, kez kelgen ūltty toptastyryp, tūtastyru üş närsege – tıl, dıl, dınge bailanysty bolady.  Eger bız osy üş närsenı bölıp alatyn bolsaq, ūlttyŋ bırtūtastyǧy, bırkelkılıgınen airylamyz. Tüptep kelgende, elde tıl tūtastyǧy bolmaiynşa ūlttyŋ da tūtastyǧyna qol jetkıze almaimyz. Bızdıŋ Reseimen şektesetın 5 myŋ km şekaramyz aşyq jatyr, körşınıŋ bükıl televideniesı de bızde tolyq körsetıledı, Qazaqstanda halyqtyŋ 70-80 paiy zy orystyŋ televideniesın köredı, aqparattaryn oqidy. Osy jaǧynan Latyn qärpın engızu ūtymdy ūsynys bolatyn. Körşı Özbekstan, türkı tektes memleketterdıŋ barlyǧy özderınıŋ grafikasyn latynşaǧa köşırıp, jöndep aldy. Dünie jüzınde milliardtaǧan halyq osy latyn qärpın paidalanady. Qazır älemde orys tılınıŋ üstemdıgı joq. Bälkım, tek 200 mln halyqqa ǧana yqpaly bar şyǧar, qalǧan jerde orys tılın moiyndamaidy. Öz pıkırım – Qazaqstanda eŋ negızgı tıl – ol qazaq tılı bolyp qalyp, ekınşı aǧylşyn tılın balalarymyz mektep bıtırgende söilei alatyndai deŋgeide bılıp şyǧuy kerek. Būl rette bızge aǧylşyn tılınen töner qauıp joq, sebebı olarmen şekaralas jatqan joqpyz. Alaida aǧylşyn tılın mektepte jappai bırınşı synyptan oqytuǧa da qarsymyn. Öitkenı älı oi-sanasy qalyptaspaǧan balaǧa bırden bırneşe tıldı üiretıp, bır mezette bırneşe tıldıŋ ärıpterın tanytu qate närse, būl – baladan dübära jasau degen söz. Sol sebeptı ärıpterdı, oqyp, jazudy ana tılınde üirenıp alǧannan keiın 4-5 synyptan bastap aǧylşyn tılın meŋgertken jön. Osy tūrǧyda Germaniia, Türkiia, Japoniia, Europa elderınıŋ balalarǧa bılım berudegı ülgılerı keremet, olar bastauyş synyptarda mındettı türde tek qana öz ūltynyŋ tılın oqytady. Sodan keiın baryp, balalardyŋ qalauy boiynşa basqa tıldı üiretedı. Bızde qalau joq, mındetteu bar.

 – Sūhbatyŋyzǧa köp rahmet!