Yrysbek MÄUIT: ÖZGEDEN BİIK TŪRU ÜŞIN ÖZ QŪNDYLYQTARYMYZDY DÄRIPTEU QAJET

Yrysbek MÄUIT, Astana qalasy daryndy balalarǧa arnalǧan №9  «Zerde» mektebınıŋ matematika pänı mūǧalımı

– Yrysbek aǧa, sızdıŋ Qytai Halyq Respublikasynan kelgen qandasymyz ekenıŋızden habardarmyz. Sūhbatymyz sızdıŋ mamandyǧyŋyzdyŋ töŋıregınde örbımek. Aldymen, özıŋız keiınge deiın ömır sürgen memleket pen atajūrtyŋyzdaǧy bılım beru jüiesın salystyra ketseŋız. Qandai aiyrmaşylyqtar nemese erekşelıkter bar?

– Qytai men Qazaqstannyŋ bılım beru jüiesınde aiyrmaşylyq jeterlık. Men ol jaqta on jyldai qyzmet ıstedım, ūstazdyq ettım. Aspan asty elınde mūǧalımdık qyzmetke ornalasqannan keiın, ony tastap, basqa salaǧa auysa salu oŋai şarua emes. Onyŋ üstıne, onda qolda bar jūmystan aiyryla salu – öte qiyn. Al ailyq jalaqylary bızden asa joǧary deuge kelmeidı, alaida, köptegen mamandyq ielerınıŋ näpaqalarynan tört-bes ese artyq. Taǧy aita keterlıgı, qytailyq ūstazdardyŋ jalaqysy saǧat sanymen ölşenbeidı, osy tūsty bızdegı bılım beru jüiesınıŋ artyqşylyǧy dep aituǧa bolady. Öitkenı, täjıribelı, ūlaǧatty, bılımdı ūstazdar saǧatty köbırek alady, şäkırtke köbırek eŋbek sıŋıredı.

Al bılım beru sapasy jaǧynan alyp qarasaq, bır milliardtan astam halqy bar memleket qalai bolǧanda da bızden köş ılgerı. Oqulyqtan tapşylyq joq, didaktikalyq-ädıstemelık qūraldary jeterlık. Mäselen, matematika pänı mamandarynyŋ özı qanşama!… Sondyqtan da materialdar mol. Alar tūstarymyz da bar. Dese de, «Qytaidıkı keremet, Qazaqstandıkı naşar» dep, olarǧa tabynudan aulaq boluǧa tiıspız. Bızde qalyptasyp kele jatqan jüie bar. Egemendıgımızdı aldyq, etek-jeŋımızdı tüzedık, endı tek ılgerıleuge asyǧuymyz kerek.

Ras, būl taqyryp töŋıregınde aitar äŋgıme köp, bızdegı kemşılıkterdı de jıpke tızuge bolady. Bıraq on alty-aq million halyqpyz, az bolsaq ta saz boluymyz qajet. Qytaidan da, orystan da biık boluymyz kerek. Ol üşın ūlttyq qūndylyqtarymyzdy därıptep, nasihattai bergenımız jön.

– Balanyŋ aqyl-oiyn damytu ortalyǧy syndy tyŋ bastamany qolǧa alyp, jüzege asyryp otyrsyz. Ortalyqtyŋ elordadaǧy özge bılım beru mekemelerınen qandai erekşelıkterı bar?

– Bala sanaly, bılımdı, aqyldy azamat bolyp ösu üşın, eŋ aldymen, üşınşı-törtınşı synyptan bastap onyŋ logikasyn qalyptastyru qajet. Logikasy myqty bolǧan kezde, jetkınşektıŋ oilau qabıletı de jetıle tüsedı.

Bızdegı bılım beru jüiesındegı bastauyş synyptardyŋ oqu baǧdarlamasyna nazar salsaŋyz, tapsyrmalary jeŋıldeu keledı de, besınşı synyptan bastap kürt kürdelene tüsedı. Sonyŋ saldarynan täuır oqyp kele jatqan jetkınşekterdıŋ köbısı orta synypqa auysqan kezde älgı baǧdarlamany igeruge qabıletı jetpei, qūldyrap ketıp jatady. Sondyqtan, tömengı synyptardan bastap balanyŋ logikasyn jetıldırudı basty maqsat etıp otyrmyz. Bız būl jobany tötennen bastap, oidan şyǧarǧan joqpyz. Ata-analardyŋ sūranysymen, jetkınşekterdıŋ qajettılıgımen jüzege asyrdyq. Sol sebepten bolar, ortalyqqa keluge tılek bıldıruşıler öte köp. Onda tek matematikany oqytpaimyz, fizika, himiia syndy jaratylystanu pänderın erkın meŋgeruge septesemız. Nätijesı de oidan şyǧady, şäkırtterımızdıŋ mekteptegı ülgerımderı joǧarylauda.

– «Barlyq ǧylymnyŋ bastauy – matematika» degendı aitady ǧalymdarymyz. Syrttan kelgen otandasymyz retınde, qazaqstandyq ärıptesterıŋızdıŋ äleuetıne qandai baǧa beresız?

– «Myŋ jyldyqtar problemasyn» şeşken körnektı ǧalymymyz Mūhtarbai Ötelbaevtyŋ «Jer betındegı eŋ myqty myŋ matematiktıŋ ekı paiyzy qazaq ūltynan» degen sözı bar. Osyǧan qarap, az bolsaq ta, aqyl-oiymyz, qabıletımız öte joǧary deŋgeide damyǧan dep aita alamyz. Men qos memlekette de ūstazdyq ettım, jaŋaǧy sözımnıŋ däldıgıne sol jūmys babynda äbden közım jetken. Ras, Mūhtarbai Ötelbaev, Asqar Jūmadıldaev syndy ǧalymdardan keiın türlı jaǧdailarǧa bailanysty qalyptasqan dästür üzılıp qalǧandai. Bıraq qazırgı buynnyŋ talaby men darynyna qarap, olardyŋ arasynan sol aǧalarymyzdyŋ ızın basuşylardyŋ, ısın jalǧastyruşylardyŋ tabylatynyna äbden közım jetken.

Mūhtarbai aǧa ǧalymdardyŋ bır basqosuynda: «Bır bastauyş synyptyŋ sabaǧyna qatysyp körıŋızşı, sonda partada otyrǧan jiyrma oquşynyŋ jartysynan köbısı myqty matematik bolady-au dep oilaisyz. Al sol oquşylardyŋ bılımın tört-bes jyldan soŋ qaita saralasaŋyz, älgı oiyŋyzdan tez-aq ainyp qalasyz, tek bır-ekeuınen ǧana ümıt kütesız. Nege?» dep edı. Rasymen, būl – bızdegı ülken problemalardyŋ bırı. Öitkenı, jaŋa aitqanymdai, oqu baǧdarlamasy tym kürdelenıp ketedı de, balanyŋ qabıletı jetpei qalyp jatady. Alaida, būl olqylyqtyŋ ornyn älı-aq toltyratynymyzǧa senımdımın.

– Jalpy, oqulyqtarǧa köŋılıŋız tola ma?

– Şynyn aitu kerek, oqulyqtarǧa qatysty problemalar köp. Būl baǧytta da eŋbek etsek degen oidamyz, jobalarymyz da joq emes. Oqulyq – oquşyǧa tüsınıktı, aqyl-oi qabıletıne sai bolu kerek. Aitalyq, keibır oqulyqtarda tık tört būryşqa anyqtama bergennen keiın ǧana parallelogramǧa kelemız. Solai bola tūra, «tık tört būryş degenımız – barlyq būryşy tık bolatyn parallelogramm» deidı. Al men mūny barlyq būryşy tık bolatyn tık tört būryş dep atasam da bola beredı. Ǧylymda ata-tek degen ūǧym bar, būl jerde parallelogramnyŋ atasy tık tört būryş bolyp tūr ǧoi. Osy siiaqty, logikaǧa syimaityn närseler bar oqulyqtarymyzda.

– Būl bızdegı bılım beru jüiesınıŋ älı jetılmegendıgınen be, älde, oqulyq qūrastyruşylardyŋ kemşılıgınen be?

– Menıŋ bıluımşe, oqulyq jazudy «Mektep», «Atamūra» syndy baspalar moiyndaryna alyp, özderıne ūnaityn nemese tanityn bır avtorǧa tapsyrady eken. Al, dūrysynda, būǧan memleket aralasuy qajet. Mysaly, Qytaida oqulyqty bır nemese bırneşe avtor ǧana jazbaidy, onda eldegı eŋ täjıribelı, sauatty, bılımdı degen mamandardyŋ bärınıŋ basyn qosyp, aqyldasyp, ärqaiysysy üles qosuy arqyly oqulyq daiyndalady. Ony ministrlıkten qūrylǧan, erteŋgı künı sol oqulyqtyŋ qatelıgıne jauap beretın arnauly komissiia jıtı qarap, saralap, bılım beru mekemelerıne ūsynady. Bızge de osyndai jüie qajet siiaqty. Bılım beru salasy jetılgen özge de elderdıŋ jetıstıkterın sıŋıru kerek.

– Yrysbek aǧa, özıŋız qyzmet etetın bılım oşaǧynda nemese ortalyǧyŋyzda Qytaida toqyǧan dünielerıŋızdı paidalanasyz ba?

– Şamam kelgenşe paidalanamyn. Aitaiyn, balalardyŋ bılımın baǧalauda, «jüzdık baqylau» degen jüienı kırgızdım. Būl oquşy qabıletın jan-jaqty baiqauǧa, aşuǧa mümkındık tudyrady. Qyryq bes minöttıŋ ışınde oquşy bılımın baǧalaudyŋ bırneşe täsılın qatar qoldanuǧa septesedı. Iаǧni, bır sabaqta şäkırt bes eseptı ǧana emes, jiyrma-otyz eseptı şeşedı. Oquşy bılımı jüz ūpaimen baǧalanady. Öitkenı, bestık baǧa alǧan bes balanyŋ bärınıŋ bılımı bırdei emes, olardyŋ bırı toqsan segız, bırı toqsan bes, bırı toqsan üş ūpaiǧa teŋ boluy mümkın. Men osyndai jüzdık baqylaumen tört toqsannyŋ qorytyndysyn qosyp, oquşy bılımınıŋ däl reitingın şyǧara alamyn. Nätijesınde, balalar arasynda bäseke tuady. Bäseke bar jerde ılgerıleu de bar.

– Oqulyqtardyŋ sapasy jönınde äŋgımeledık, endı jaratylystanu pänderı boiynşa qazaqstandyq oqytuşylardyŋ sapasy jönınde oi qozǧasaŋyz.

– Būl da özektı mäselelerdıŋ qatarynda dep oilaimyn. Qazırgı kezde mūǧalımderdıŋ bedelınıŋ, märtebesınıŋ tömendıgı jiı aitylady. Şyndyǧynda, köp närse ūstazdardyŋ özderıne bailanysty. Ol aldyndaǧy şäkırtın sabaqqa qyzyqtyryp, boiyndaǧy ızgılıkpen, bılımımen, oqytuşyǧa tän meiırımmen ǧana özın syilata alady. Oqulyqtyŋ sapasy turaly aittyq, jaqsy ūstaz sol oqulyqtaǧy olqylyqtardy tüzetıp, kürdelını jeŋıldetıp, oquşy boiyna sıŋıre alar edı. Osyndai üdeden şyǧa almaǧandyqtan da mūǧalımderdıŋ käsıbi bedelı ışınara tüsıp kettı. Būdan basqa da köptegen sebepterdı keltıruge bolady. Mäselen, jalaqynyŋ tömendıgı, äleumettık ahualdyŋ kemşındıgı… Bıraq, mäselenıŋ tüiını ūstazdyŋ özınde jatyr.

Menıŋ daryndy balalarǧa arnalǧan «Zerde» mektebınde qyzmet etıp jürgenıme bes-alty jyl boldy. Osy uaqyt ışınde köptegen konferensiialar, seminarlar, döŋgelek üstelder ūiymdastyrdyq. Sonda baiqaǧanym: tyŋ taqyryptardy, tiımdı ädıstemeler men täsılderdı ärıptesterımızge ūsynsaq, qyzyǧuşylyq tanytpaityny kemde kem. Endı, aldaǧy uaqytta sol mūǧalımderdıŋ özınıŋ deŋgeiın köterudı qolǧa aludy josparlap otyrmyz. Joǧaryda aitqanymdai, būl – öte maŋyzdy mäsele.

– Özıŋız ırgesın qalaǧan balalardyŋ aqyl-oiyn damytu ortalyǧyna qaita oralsaq, onda oquşylarǧa ūlttyq müdde tūrǧysynan bılım beresızder me, Otanyn süiuge, patriotizmge tärbieleisızder me?

– Osy uaqytqa deiıngı bılım bäsekelerınıŋ jeŋımpazdaryna qarasaŋyz, denı – orys tıldı bılım oşaqtarynyŋ tülekterı. Olarǧa qarap, özge ata-analar «Balalarymyzdy orysşa oqytu kerek eken, orys mektepterındegı bılım salmaqtyraq» dep oilaityny jasyryn emes. Osyndai kereǧarlyq ahualyn seiıltu üşın bız oquşylarǧa tek qazaq tılınde bılım beremız, qazaq tılınde söiletemız. Bılım de sport sekıldı, olimpiadalardan qazaq jastarynyŋ bırı jaryp şyqsa, küllı qazaqtyŋ ruhy köterıledı.

Qazaq tılı arqyly ūlttyq tärbienı jandandyruǧa äbden bolady. Bız de osy baǧytta şama-şarqymyzşa qyzmet etudemız.

– Äŋgımeŋızge rahmet!

Sūhbatty jürgızgen:

Ashat RAIQŪL