Zeinolla SAMAŞEV, tarih ǧylymynyŋ doktory, Ä.Marǧūlan atyndaǧy arheologiia institutynyŋ Astana qalasyndaǧy filialynyŋ bas ǧylymi qyzmetkerı
Tarihi bılım beru älı künge dūrys jolǧa qoiylmaǧan
– Qazaq handyǧynyŋ 550 jyldyǧyn atap ötkelı otyrmyz. Bıraq osy data jariialanǧaly būl bes jüz jyldyqtyŋ qai «bes jüz jyldyq» ekenın şatastyryp jürgen jastar az bolyp jatqan joq. Būl nenı bıldıredı?
– Būl jalpy tarihi sananyŋ älı dūrys qalyptaspaǧanyn körsetedı. Ekınşı jaǧynan, bızde halyqqa jüielı türde tarihi bılım beru mäselesı älı künge dūrys jolǧa qoiylmaǧan. Jalpy tarihi sanany jaŋa jaǧdaida qalyptastyru mäselesı keiıngı kezde ǧana qolǧa alyna bastady. Oǧan deiın bız jaltaqtap keldık, tarihty kömu, tarihi faktılerdı būrmalau jaǧdailaryn bastan ötkerdık. Auqymy tar, jalǧan, būrmalanǧan mälımetter «senderdıŋ tarihtaryŋ» dep, maŋdaiymyzǧa jazyldy. Sondyqtan, tek qana jastar emes, onyŋ aldyndaǧy buynnyŋ da ata tarihyn dūrystap taldap, dūrystap jazuǧa şamasy kelmedı. Al şekteuge könbei, öz betınşe tarihtyŋ aqtaŋdaq betterın aşuǧa tyrysqandar quǧyndalyp otyrdy. Ony özderıŋız jaqsy bılesızder.
– Kısendı üzıp, qazaq tarihyn, sonyŋ ışınde Kenesary han köterılısı turaly jazǧan Ermūhan Bekmahanovtyŋ da solai qudalanǧanyn bılemız. Al endı bız täuelsız el emespız be. Tarihi şyndyqtyŋ özıne talas tudyru qaşanǧa deiın jalǧasa beruı mümkın?
– İä, bız jiyrma üş jyl būryn ǧana täuelsızdık aldyq. Ekonomikalyq jaqtan da, ruhani jaqtan da bostandyqqa qol jetkızgenımızge köp bolǧan joq. Tarihşylarymyzǧa erkındık te endı berıle bastady. Bıraq, soǧan qaramastan, būrynǧy inersiia, baiaǧy ekpın bırazǧa deiın jalǧasatyny anyq. «Batpandap kırgen auru mysqyldap şyǧady» degen bar. Demek, sanauly jylda bärı tüzele qoiady, tarihşylarymyz būrynǧy sanadan aryla ketedı dep senuge bolmaidy. Būǧan uaqyt kerek. Bälkım, jaŋa zamanda, jaŋa közqarasy qalyptasqan mamandardyŋ bırneşe buyndary qajet bolar, degenmen, qazır uaqyt aǧymynyŋ jyldam ekenın de eskeru kerek.
– Būl, sızdıŋşe, uaqyttyŋ ǧana enşısındegı närse me?
– Bır qoǧamnan ekınşı qoǧamdyq türge ötu oŋai emes. Onyŋ barlyq qūndylyqtary özgeruı mümkın. Mäselen, būrynǧy bır jyldarda «jylaǧan halyqtyŋ jaǧynda bolu», «eldıŋ mūŋ-mūqtajyn kökseu» abyroily mındet sanalsa, bügıngı kapitalistık qoǧamda tez baiu, jaqsy ömır süru, zamannan qalmau qabıletı artyqşylyq körınıp otyr. Sol sekıldı, būryn otanşyldyq, memleketşıldık ūǧymy joǧary bolsa, qazır azamattyq qoǧam degen ūǧym bar. Mūndai prinsipter arqyly, adamnyŋ jeke baqyty, jaqsy ömır süruı, adamǧa yŋǧaily jaǧdai jasau mūraty alǧa şyǧady da, oǧan ūlttyŋ tūtastyǧy, memleket täuelsızdıgı sekıldı ūǧymdar maŋyzdy bolmai qalady. Iаǧni, ondai közqarastaǧy azamattar üşın sen Ündıstanda tūrasyŋ ba, Qytaida tūrasyŋ ba, Evropada tūrasyŋ ba – bärıbır. Äiteuır, jeke basyŋ aman, jaqsy ömır sürseŋ boldy. Mūndai ideiadaǧylar üşın patriottyq sezım de, ūltşyldyq ta, memleketşıldık te maŋyzdy emes.
– Olardy aqtauǧa bola ma?
– Men özım ondai közqarastaǧylarǧa qarsymyn. Öitkenı, olar qoǧamnyŋ bırneşe jıkke bölınuıne yqpal jasaidy. Bıraq olardyŋ ūstanymyna da tözımdılıkpen qarau kerek. Nege deseŋız, olai oilaityndar kez kelgen elde, kez kelgen qoǧamda bar. Halyqtyŋ bärı bırdei solai oilap ketedı dep men esepteimın. Dese de, ondai marginaldyq közqarastaǧylar äsırese, otarlyqtan endı bosaǧan elderde köp bolady. Olar da keide qoǧamdy qamşylap otyru üşın qajet şyǧar.
– Iаǧni, pıkır äraluandylyǧy boluy kerek deisız ǧoi?
– İä. Ol – qalypty qūbylys.
Al endı jaŋaǧy tarihi sananyŋ qalyptasuy üşın qanşa uaqyt qajet degenge keletın bolsaq, bız, ǧalymdar qol qusyryp otyrmauymyz kerek. Qazır, mysaly, Qazaq tarihynyŋ 10 tomdyǧy daiyndalyp jatyr. Ärine, onyŋ da öz qatelıkterı boluy mümkın. Tıptı, onyŋ atauynyŋ özıne de ärtürlı közqaras bar. Mäselen, bıreuler – «Qazaqstan tarihy», ekınşılerı «Otan tarihy» dep ataiyq deidı. Men öz basym «Qazaq halqynyŋ tarihy» degendı dūrys dep sanaimyn, al naqtyly bır tarihi kezeŋ turaly jazǧanda, mysaly, «Qazaq dalasy erte temır däuırınde» degen ataulardyŋ engenın qalar edım. Bärı kädege jarap, qisynǧa kele me, joq pa – ony uaqyt körsetedı.
Bıraq ūlttyq memlekettık ideialardy tüiındegen bır jūmysty jazyp bıtırsek, odan ärı ırıkteu oŋaiyraq bolady. Sondyqtan, özı halqymyzdyŋ şynaiy tarihyn jazamyz, jaŋa tarihi közqaras qalyptastyramyz dep talaptanyp jürgen tarihşylardy qoldauymyz qajet.
Ras, ǧalymdardyŋ arasyndaǧy közqaras 100 paiyz bırdei bola bermeidı. Öitkenı, olardyŋ ärqaisysynyŋ bılım deŋgeiı, alǧan aqparat közı, aqparatty sıŋırıp, taldauy, tıptı, metodologiiasy da ärtürlı bolyp keledı. Sondyqtan, eşqaşan universaldy tarih jasalmaidy. Bıraq bızge qoǧamdaǧy qara joldy, sara joldy körsetıp beretın, bırneşe baǧyttardy anyqtap, belgıleitın eŋbekter kerek. Solardyŋ ışındegı eŋ negızgı magistraldy problemalardyŋ bırı – jaŋaǧy qazaq jerındegı memlekettılık tarihy mäselesı dep oilaimyn.
Tarihi prosesterdı marksistık ädıspen zerdelep keldık, qazır sodan aryludyŋ jolyndamyz
– Sonymen, qazaq memlekettılıgınıŋ qanşa jyldyq tarihy bar? Al qazaq tarihy qanşa?
– Tüsınu kerek, būl 550 jyldyq Kerei men Jänıbek qūrǧan, Qazaq degen atpen qūrylǧan handyqtyŋ datasy.
Alaida, onyŋ aldynda qazaq jerınde talai memlekettık nemese proto-memlekettık qūrylymdar ömır sürgen. Proto-memlekettık qūrylymdar qazırgı qazaq jerınde sonau qola däuırınıŋ özınde bolǧan. Ärine, olar jazuǧa da tüspegen. Qaǧaz boiynşa dälelı bar memlekettık qūrylymdar sanauly. Kezınde arheologiialyq pazyryq mädenietın jasaǧan, qazırgı Qazaq Altaiy men Jetısu önırınıŋ bıraz bölıgın qamtyǧan qytai tılınde iuechji dep atalǧan memlekettı Reseidıŋ keibır ǧalymdarynyŋ moiyndap qana qoimai, tıptı imperiialar qataryna teŋep jazyp jür. Mysalǧa 1998 jyly Sank-Peterburgte şyqqan S.Kliaştornyi men D.Savinovtyŋ «Pazyrykskaia urda: k predystorii hunno-iuechjiiskih voin» degen kıtabyn atauǧa bolady. Odan keiıngı Üisınder memleketı, köne türık qaganaty, Batys jäne Şyǧys türık qaǧanattary, Qimaqtar jäne Qarlūqtar qaǧanaty, Qarahanidter memleketı, moŋǧoldar şapqynşylyǧyna deiıngı Naiman handyǧy boldy. Olardyŋ bärı – jeke-jeke memlekettık qūrylymdar.
Osy oraida aita ketetın, otandyq tarihşylar köp zeiın qoia bermeitın bır jäit bar. Kezınde parsylar özderınıŋ Aheminidtık imperiiasyn qūryp, territoriiasyn keŋeitu maqsatymen soltüstıkke bet alǧanda Iаksart (Syrdariia) özenınıŋ tömengı aǧysy jäne Aral men Kaspii teŋızderı aralyǧyndaǧy saqtarǧa, iaǧni, bızdıŋ ata-babalarymyz mekendegen ölkelerge joryqtar ūiymdastyryp, jergılıktı halyqty baǧyndyryp aluǧa tyrysqan. Sondai bır, Ahemenidter üşın sättı aiaqtalǧan 519 jylǧy joryq turaly bızdıŋ zamanymyzǧa deiıngı 516-şy jyly, iaǧni b.z.d. VI ǧasyrda Behistun jartasyna patşanyŋ būiryǧymen köne parsy, elam jäne vavilon tılderınde oiylyp jazylǧan jazu älı künge deiın İran jerınde saqtalǧan. Onda bylai delıngen: «Govorit Darii sar: vmeste s voiskom sakov ia poşel k strane sakov, kotoraia za morem, eta şapku ostroi nosit. Zatem ia korabelnyi most blizko k moriu vosstanovil na ego meste. Ot etogo korabelnogo mosta proşel ia stranu i ia sakov silno razbil, odnu chast s shvatil, druguiu chast sviazannoi byla privedena ko mne i ih pervogo, naibolşego na iz nih Skunha po imeni, ego oni zahvatili i privezli ko mne. Tam drugogo naibolşim sdelal ia, kak moia volia byla. Zatem strana stala moei» (Latyşev V.V. İzvestiia drevnih pisatelei o Skifii i Kavkaze. Vyp.1. SPb., 1992. s.26). Ol jartasta Darii I patşanyŋ aldyna qol-aiaǧy bailanǧan saq patşasy beinelenıp, onyŋ astyna «Būl Skunha saq» dep te jazylǧan. Demek, būl qazırge deiıngı tarihymyzdaǧy belgılı saq patşalarynyŋ bırı. Ony da alǧaşqy dei almaimyz. Öitkenı, onyŋ aldynda da memlekettık qūrylymdar bolǧan. Al menıŋ aityp otyrǧanym, jazba deregı bar, naqtylanǧan mälımet. Iаǧni, däleldengen memleket.
– Kez kelgen halyq öz tarihyn tereŋnen alady. Qytai tarihy «qytai» sözı qalyptaspaǧan däuırden bastalady. Al qazaqtyŋ tarihy qai zamannan bastalady?
– Qytailar tarihyn qai uaqyttan bastaidy, bız de sol uaqyttan bastauymyz kerek, negızı. Bıraq Qytaidyŋ tarihyn jazu prinsipterı müldem basqa. Bız öz tarihymyzdy qola, erte temır, ortaǧasyrlar däuırlerı, t.b. kezeŋderge bölıp jazatyn bolsaq, qytailar öz tarihyn ärtürlı dinastiialarǧa bölıp jazady. Könelerı Şan, İn, t.b. bolyp bastalady da, Sin, Han, Tan, Iýan dep tızbektelıp kete beredı. Egipette de tarihty jıkteu osy prinsippen jasalǧan. Al, bızdıkı basqa. Bız formasiialyq jaǧynan jüielep keldık. Jaŋa aitqanymdai, qūldyq däuır, feodalizm, sosializm dep… Bıraq bolaşaqta bız de tarihty jazu prinsipımızdı özgertemız dep oilaimyn. Kezınde tarihi prosesterdı marksistık ädıspen zerdeleuge mäjbür boldyq. Qazır sodan aryludyŋ jolyna tüstık, ızdenıs üstındemız.
– Dinastiialyq prinsip kele me bızge?
– Joq. Öitkenı, bızde jazba jylnamalar dästürı tym keş qalyptasqan, al qazaq şejıresınıŋ de jönı basqa. Onymen bız qola, erte temır däuırlerıne şyǧa almaimyz. Bıraq özımızge tän tarihty zerdeleudıŋ jaŋa prinsipı keleşekte tabylady dep oilaimyn. Mysaly, örkenietter sabaqtastyǧyna negızdelgen tarih turaly qazır köp aitylyp jür. Dala örkenietı, köşpendıler örkenietı degen konsepsiialar bar.
Al qazır, bız qalai tyraştansaq ta, 100 paiyz däl, aiqyn, eldıŋ barlyǧyna bırdei ūnaityn tarihty jazyp bere alamyz dep aita almaimyn. Ony jüzege asyru täuelsızdık kezeŋınde tuǧan, täuelsız oilaityn tarihşylardyŋ jaŋa buyny jüzege asyratyn şyǧar. Bız solarǧa alǧyşart jasap, tarihi faktologiialyq dünielerdı tauyp, tastap ketsek te jaman bolmaǧanymyz. Öitkenı, bız keŋestık kezeŋ taŋǧan tarihi metodologiiadan bırden arylyp kete almaimyz. Qazır beinelep aitsaq, miymyzdyŋ jartysynda keŋestık kezeŋ sıŋdırgen tarihi sana tūr da, jartysynda täuelsızdıkten keiın būlty seiıle bastaǧan, şynaiy tarihqa negızdelgen sana bar. Bız sol ortalyqta öz jolymyzdy ızdeuşılermız.
Qazaq jerındegı tūŋǧyş memlekettık nyşan qola, erte temır däuırlerınde bolǧan
– Bız memlekettılık, jalpy qazaq jerındegı memlekettılık tarihyn da bıluge tiıspız ǧoi. Būl jaǧynan tapqan qandai oljamyz bar?
– Sonau paleolit kezeŋınen berı tarihi-mädeni prosester Euraziia keŋıstıgınde üzılgen joq. Jäne bügıngı qazaq sol eŋ ertedegı adamdardyŋ ūrpaǧy ekenın antropologiialyq zertteuler de däleldep otyr. Mysaly, köne türıkterdıŋ aldynda ǧūndar boldy. Ǧūndardyŋ aldynda saqtar boldy. Osylai tarihi jäne etnomädeni prosesterdı tarihi sabaqtastyq tūrǧysynan zerdelei kete bersek, bız kem degende qola däuırıne baryp tırelemız. Endeşe, sol adamdardy, qoǧamdyq toptardy, bırlestıkterdı, öndırıs pen künkörıs mäselelerın üilestırudıŋ, basqalarmen qarym-qatynas jasaudyŋ, qorǧanys pen jaulaudyŋ zamanyna sai jüielerı qalyptasady, belgılı bır tūlǧalar halyqtyŋ arasynan sypyrylyp şyǧyp, el basqarady. Ony qazır saiasi-potestarlyq jüie, sondai-aq, kösemdık (vojdestvo) kezeŋ dep atap jür.
Sonau qola däuırınde adamdar tüstı metaldardy igerıp paidalanyp, olardan türlı dünieler jasap, odan keiın mal şaruaşylyǧyn, egın şaruaşylyǧyn, qolöner ısın, taǧy basqany künkörıs közı etken. Sol tūsta-aq halyqtyŋ öz dünietanymy, dästürlı mädenietı qalyptasqan. Sol mädeniet pen dünietanymnyŋ nyşandary qazır de sabaqtastyq tüde qazaqqa sıŋgen. Al endı osy köpsalaly şaruaşylyǧy bar qola däuırınde el özdıgınen basqarylmady ǧoi. Sol kezde de eldı jūmyldyryp, basqaryp, bırıktırgen tūlǧalar boldy. Iаǧni, sol qola däuırınde-aq proto-memlekettık nyşandar boldy. Bırtūtas bolmasa da, är-är jerde ırılı-ūsaqty memlekettık qauymdastyqtar jasaldy. Zertteuşıler qazır Euraziianyŋ dalalyq keŋıstıgınde paleometall kezeŋınde qalyptasqan Iаm, Afanasii, Andron, Beǧazy-Dändıbai, karasu siiaqty tarihi-mädeni bırlestıkter men tūtastyqtardy bölıp ajyratyp otyr. Olar özara mädeni-ekonomikalyq qarym-qatynastar jasasty. Qazaqstanda keiıngı kezde tabylyp jatqan nebır arheologiialyq dünieler – sonyŋ dälelı. Ärine, kelesı erte temır däuırınde de myqty öndırıs pen qoǧamdy basqarudyŋ tiımdı jüiesı bolmasa, qazır tabylyp jatqan nebır altynnan jasalǧan būiymdar, qūral-saimandar, körkemdık qūndylyqtar taǧy basqa dünieler, ondai myqty tehnologiia jasalmaityn edı.
Demek, tūŋǧyş memlekettık nyşan qola, sondai-aq, erte temır däuırlerınde bolǧan. Al bügıngı 550 jyldyq mereitoi, taǧy da aitamyn, Qazaq degen atpen handyq qūrylǧan tarihi uaqiǧaǧa bailanysty.
– Jaŋa «universaldy tarihty bolaşaq ūrpaq jazady» dedıŋız. Jalpy älemde tarihyn 100 paiyz jazyp, buyp-tüiıp qoiǧan, sol tarihty Qūrandai saqtauǧa bekıngen elder bar ma?
– Joq. Tarihymyzdy tolyq jazdyq degen Egipettıŋ özınde būrynǧy piramidalardy qazyp, zerttegen saiyn nebır jaŋa dünieler tabylyp jatyr. Soǧan säikes olardyŋ da faktılerı jaŋaryp, közqarasy özgerıp otyrady. Demek, 100 paiyz tarihy jazylǧan, ol endı özgermeidı, absoliuttı şyndyq dep tüsınetın el bolmaidy. Eşqaşan boluy mümkın de emes. Sondyqtan, tarihtyŋ negızgı sara jolyn jazyp şyqqannyŋ özı ülken olja.
Ony bylai tüsındıruge bolady. Kez kelgen närsenı ärkım ärqalai köredı, ärqalai baiandaidy. Tıptı, «moiyndau kerek» dep öz közqarasyn qūlaǧyŋa qūiatyndar bolady. Al qai kezde de tarihtyŋ qalai jazyluy sol tūstaǧy basşylarǧa bailanysty emes pe. Tarihi jazbany adam jazady. Bıraq, ol da pende. Ol da bıruge jaǧynudy oilap otyruy mümkın. Nemese öz deŋgeiınde baǧa berıp, öz şamasymen köruı mümkın.
– Bır taqyrypty qazbalaǧanda baryp tıreletın arhivtık derekter şe? Olar da şyn tarihtyŋ qainar közı bola almai ma?
– Arhivtık derekterge de bırjaqty tolyq senuge bolmaidy. Mysaly qytai tyŋşylary, saiahatşylary, nemese jylnamaşylary öz imperatorlaryna jaǧynu üşın keide būrmalap jazatyn, boialamaityn kezder az anyqtalǧan joq. Mysaly aitaiyq, Reseidıŋ «Zapiski ofiserov Genştaba» degen jinaqtaryn qaraiyq. Sonda Reseige qyzmet etken nemıs, fransuz ūltynyŋ ökılderınıŋ qazaqtyŋ dästürlı mädenietı, tūrmysy turaly jazǧany bölek te, taza orys ofiserlerınıŋ jazǧany bır bölek. Nemıstıŋ ofiserlerı körgenın detaldy türde aitsa, orystyŋ ofiserlerı basqaşa jazady. Qazaqty «nadan, pälen-tügen» dep kemsıtu de solardyŋ yqpalymen paida bolǧan. Bır ǧana dombyrany olar ärtürlı sipattaidy. Mysaly, fransuzdar mynadai dybys şyǧarady, türı bylai dep, surettep jazsa, orys ofiserı: «aǧaşqa bırdeŋe bailap alyp, dyŋǧyrlatyp bırdeŋe aitty» degendı de jazǧan, al keibıreulerı öte obektivtı, tartymdy dūrys baǧa beruge tyrysqan. Sol sekıldı, qymyzdy da, mysaly, bırı «saqaly kümıstei qariia qyşqyltym susyn berdı» dese, bıreuı: «saqaly jalbyrap otyryp, ap-aşy bırdeŋe berdı» deidı. Tılı jetkenşe bırı dattap, bırı maqtap, märtebesın kökke köterıp jazady.
Sondyqtan, barlyq mälımettı jüielep, syn közben qarai otyryp sara joldy şamalai bıluımız qajet.
Äŋgımelesken:
Näzira BAIYRBEK
