Qazırgı qoǧamda qylmystyq saiasat pen jazalau şaralarynyŋ tiımdılık mäselesı özektı bola tüsude. Qoldanystaǧy qylmystyq jüienıŋ basty problemalarynyŋ bırı – türmeler men koloniialardyŋ tolyp ketuı.
Osy mäselelerdıŋ şeşımın ızdeu barysynda qoǧam jazalaudyŋ balama ädısterıne nazar audaruda. Qylmystyq zaŋdy ızgılendırudıŋ arqasynda bas bostandyǧynan aiyrumen bailanysty emes, sonymen bırge sottalǧan adamdarǧa tüzetu men qaita äleumettendırumen bailanysty qūqyqtar men mındetterdı jükteitın jazalau ädısı jasaldy. Būl täsıl – sottalǧandarǧa olardy oŋaltuǧa baǧyttalǧan belgılı bır mındetterdı oryndai otyryp, qoǧamda qaluǧa mümkındık beretın probasiialyq baqylaumen bostandyqty şekteu. Būl ädıs türmelerge jüktemenı azaityp qana qoimai, sottalǧandarǧa qoǧamdyq ömırge belsendı qatysuǧa mümkındık beredı.
Şartty türde sottau – jazalau şaralarynyŋ evoliusiiasy aiasynda da erekşe nazar audaruǧa tūrarlyq. Būl ädıs sottarǧa jazany basqaruǧa ikemdılık beredı, būl är jeke jaǧdailaryn eskeruge mümkındık beredı. Būl täsıl qylmys pen onyŋ qaitalanuyna qarsy küreste tiımdırek boluy mümkın jäne sottalǧandardy oŋaltuǧa yqpal etedı. Alaida ikemdı jazalau ädısterıne köşude qiyndyqtar boluda.
Qazırgı uaqytta bostandyqty şekteu sot arqyly sottalǧan adamǧa onyŋ bostandyǧyn şekteitın belgılı bır mındetterdı jükteuden tūrady jäne sottalǧan adamnyŋ tūrǧylyqty jerı boiynşa qylmystyq-atqaru inspeksiiasynyŋ qadaǧalauymen qoǧamnan oqşaulanbai öteledı. Sot bas bostandyǧyn şekteu türınde jaza taǧaiyndai otyryp, sottalǧan adamǧa: sottalǧan adamnyŋ mınez-qūlqyn baqylaudy jüzege asyratyn uäkılettı memlekettık organnyŋ habarlamasynsyz tūraqty tūrǧylyqty jerın, jūmysyn nemese oquyn auystyrmau, belgılı bır oryndarǧa barmau, oqudan jäne jūmystan bos uaqytta tūrǧylyqty jerınen ketpeu, uäkılettı adamnyŋ rūqsatynsyz basqa jerlerge barmau mındetterın jükteidı.
Joǧaryda atalǧan mındetterdı oryndamau – probasiialyq baqylau erejelerın qasaqana būzu.
Sot bas bostandyǧyn şekteuge sottalǧan adamǧa ony tüzetuge yqpal etetın basqa da mındetterdı oryndaudy jüktei alady: alkogolizmnen, naşaqorlyqtan, uytqūmarlyqtan, jynystyq jolmen berıletın aurulardan emdelu kursynan ötu, otbasyna materialdyq qoldau körsetu jäne t. b.
Mäselen, bügınde sottaluşynyŋ jeke basyn jäne sanksiiada közdelgen özge de jazalau şaralarynyŋ boluyn eskere otyryp, sot bas bostandyǧynan aiyruǧa bailanysty emes jazany jiı qoldanady. Osylaişa, sot sottalǧandarǧa tüzetu jolyna tüsuge jäne qoǧamnan qol üzbei, äleumettık emes ömır saltyn toqtatuǧa mümkındık beredı. Eŋ aldymen, būl täjıribe sottaluşynyŋ özı jasaǧan äleumettık qauıptı ärekettıŋ saldaryn tüzete aluymen bailanysty.
Bıraq qylmystyq jaza jüiesın ızgılendıru barlyq sottalǧandardyŋ sot bergen mümkındıktı paidalanbauyna jäne tüzetu jolyna tüspeuıne äkeluı mümkın. Qazırgı uaqytta probasiialyq baqylau organdary özderıne qatysty qaita qylmys jasau mümkın sottalǧandarǧa erekşe qadaǧalau jürgızedı. Sot qoiǧan şekteuler men mındetter, eŋ aldymen, sottaluşynyŋ tüzeu jolyna tüsuı, jūmysqa ornalasuy jäne bolaşaqta qaita qylmystyq qūqyq būzuşylyqtar jasamauy üşın qajet ekenın este ūstaǧan jön. Sonymen qatar jazasyn öteuden qasaqana jaltarǧan jaǧdaida qylmystyq-atqaru inspeksiiasy bas bostandyǧyn şekteudı bas bostandyǧynan aiyrumen auystyru turaly materialdardy sotqa ūsynady.
Mysaly, Astana qalasynyŋ qylmystyq ıster jönındegı audanaralyq sotynda Saryarqa audanynyŋ probasiia qyzmetınde esepte tūrǧan M. bas bostandyǧyn şekteuge sottalǧan adamǧa qatysty material qaraldy.
Sot otyrysynda sottalǧan adamnyŋ probasiia qyzmetıne şaqyrylǧany, onymen tärbielık sipattaǧy profilaktikalyq äŋgımeler jürgızılgenı, jazany öteu şarttary tüsındırılgenı, sondai-aq qaita qylmystar jasamau, qoǧamdyq tärtıptı būzuǧa jol bermeu, oǧan sot jüktegen jyl saiyn 100 saǧat mäjbürlı eŋbektı öteu jönındegı mındettemenı oryndau turaly qolhat alynǧany anyqtaldy.
Sottalǧan adamnyŋ bas bostandyǧyn şekteu türındegı jazany öteu tärtıbın qasaqana būzǧanyn, oǧan sot jüktegen mındetterdı oryndamaǧanyn, sondai-aq qoǧamdyq tärtıpke qarsy üş äkımşılık qūqyq būzuşylyq jasaǧanyn eskere otyryp, sot Saryarqa audanynyŋ probasiia qyzmetınıŋ ūsynysyn qanaǧattandyrdy jäne bas bostandyǧyn şekteu jazasynyŋ ötelmegen bölıgın 2 jyl 8 ai 15 kün bas bostandyǧynan aiyru türındegı jazaǧa auystyrdy.
Sottalǧan adamdarǧa, Saryarqa audanynyŋ prokuraturasyna sapaly probasiialyq baqylau jürgızu maqsatynda, Bas prokuraturanyŋ tapsyrmasy şeŋberınde uäkılettı organdardyŋ qatysuymen mobildı top qūramynda tūraqty negızde reidtık ıs-şaralar ötkızıledı.
Reidtık ıs-şaralardy ötkızudıŋ alǧaşqy künderınde ǧana mobildı top 2 adamǧa qatysty probasiialyq baqylau qaǧidalaryn öreskel būzuşylyqtardy anyqtady, atap aitqanda, olardyŋ tūrǧylyqty jerı boiynşa saǧat 22:00-den keiın tabylmauy. Osy faktıler boiynşa atalǧan adamdarǧa qatysty probasiialyq baqylau qaǧidalaryn būzu turaly anyqtamalar jasaldy, sonyŋ negızınde probasiia qyzmetı sotqa jaza şarasyn bas bostandyǧynan aiyruǧa auystyru turaly ūsynymdar joldady.
Aita ketu kerek, aǧymdaǧy jyldyŋ ötken kezeŋınde Saryarqa audanynyŋ probasiia qyzmetı jazany bas bostandyǧynan aiyruǧa şekteumen auystyru turaly 20 ūsynys joldandy, barlyǧy sot tarapynan qanaǧattandyryldy.
Qorytyndylai kele, jazalau şaralaryn auystyru mäselesı būl öz ıs-äreketterımen qoǧamdyq tärtıp pen azamattardyŋ äl-auqatyn būzuǧa äkep soqtyratyn yqtimal qauıptı qylmyskerlerdı qoǧamnan oqşaulau maqsatynda memleket qoldanatyn tötenşe qajettılık ekenın atap ötken jön.
Dias ŞÄMŞİEV,
Astana qalasy Saryarqa audandyq prokuraturasynyŋ bölım prokurory
