Bügınde älem astanalarynyŋ bärıne jyldyŋ suyq mezgılı kelıp jettı. Solardyŋ ortalyq jäne soltüstık beldeudegı elderınıŋ bärıne qar tüsıp, kün suytyp jatyr. Bıraq būl jūrttyŋ köşe boilaryndaǧy belsendılıkterın tyiyp, jyly orynnan şyqpai otyrularyn nasihattauǧa erık bermeidı. Qazır jahannyŋ köptegen elderınde mūndai suyq uaqyttarda da aşyq aspan astyndaǧy türlı qoǧamdyq jerlerdı būrynǧysynşa belsene paidalanu ürdısı qalyptasyp keledı.
Jahannyŋ soltüstık beldeuındegı elder arasynda adamǧa qalypty jaǧdai jasaudyŋ būdan da basqa damyǧan türlerı qoldanysqa alynǧan. Mysaly, Helsinki, Stokgolm, Oslo, Reikiavik sekıldı eldıŋ ortalyǧy sanalatyn qalalar men Kanadanyŋ bırqatar eldı mekenderınde aialdamalardaǧy oryndyqtyŋ özı jylytyp qoiylady. Jaqynda tap osyndai oryndyqtar Mäskeude de paida boldy. Būl üşın oryndyqtyŋ ön boiyna ärtürlı joldarmen jylu berılıp tūrady. Sondyqtan olarda jyldyŋ eŋ suyq mezgılınıŋ özınde sol jylylyq saqtalyp tūrady. Mūndai oryndyqtar atalǧan qalalarda tıptı aialdama emes, köşe men parkterdıŋ de kez kelgen jerlerınde bola beredı.
Al arnaiy jyly aialdamalar soǧu bügınde eşkımge taŋsyq emes. Mūndai igı dästür bızdıŋ elordada da bar. Qazır qalada mūndai aialdamalar qatary köbeie tüsken. Şahar basşysy A.Kölgınov taiauda osyndai aialdamalar jaiymen tanysyp, naqty tapsyrmalar berdı. Bırqatar osyndai aialdamalardyŋ pavilondary Europa qalalaryndaǧy ülgımen üş sektordan tūratyn etıp jasaluda. Olar aşyq jäne jabyq zaldardan jäne sauda üşın bölıngen sektordan tūrady. Aşyq zaldan avtobus baǧyttary kestelerı men kölıktıŋ toqtaǧanyn körıp tūruǧa bolady. Būǧan qosymşa, erkın Wi-Fi ornatu jaǧy da qarastyryluda.
Jalpy, älemde mūndai aialdamalar salu jaǧynan Reseidıŋ aldyna tüsetın el joq. Būl eldıŋ terıstık bölıgındegı ırı qalalardyŋ barlyǧynda osyndai jabyq jyly aialdamalar bar. Al bızde qazır elordadan bölek, Pavlodar men Atyrau da jyly pavilondar saluǧa äreket etıp jatyr.
Jyly pavilondardyŋ ekı negızgı türı bar. Onyŋ bırınşısınıŋ aldyŋǧy jaǧy aşyq keledı de, tabany men töbesınen jylu ūryp tūrady. Ekınşısı, bızdıŋ söz etıp otyrǧanymyzdai, tügel qymtauly, iaǧni jan-jaǧynan jabylǧan şyny qabyrǧaly bolady. Bıraq būlardyŋ da aluan mazmūnda jetıldırılgen türlerı kezdesedı. Aitalyq, Novosıbır qalasy men Tolmachiovo selosynyŋ qiylysqan jerınde tūrǧan jyly aialdama kışıgırım stansa nemese beket siiaqty. Moderndı stildegı būl tūraqta jyly kondisionerı bar kütu zaly, marşruttaǧy avtobus jürgızuşılerı üşın tegın demalys bölmesı, duş bölmesı, şaǧyn as bölmesı jäne äjethana ornalasqan. Kemınde 40 adamǧa laiyqtanyp jasalǧan kütu zalynyŋ ışkı jaǧynda üş qatarly keremet oryndyqtar, kofe men snek-avtomattary qoiylǧan. Būdan bölek, mügedekter üşın arnaiy tegın äjethana da jasalǧan. Tap osyndai aialdamalar Mäskeude eksperiment retınde 2014 jyldan qoiyla bastaǧan. Bırden köpşılıktıŋ köŋılınen şyqqan mūndai nysandar sany sosyn bırtındep köbeie bergen. Qazırgı taŋda Kremldı qalada osy tektes 28 aialdama bar körınedı.
Mūzdy toŋnyŋ üstınde tūrǧan İslandiia elı älemdegı eŋ suyq öŋırlerdıŋ bırı bolyp sanalady. Ol Atlant mūhitynyŋ soltüstık qaptalyna ornalasqan. Būl jerde jazdyŋ özınde auanyŋ temperaturasy 20 gradus jylylyqtan anda-sanda ǧana bır asady. Soǧan qaramastan, Reikiavikte qys mezgılınde köşede tırşılıktıŋ qazany toqtausyz qyzu qainap jatady. İslandiia astanasynyŋ tūrǧyndary men qonaqtary būl uaqytta köşede seruendep jürıp, suyqtan qatyp qalamyn-au dep äste qoryqpaidy. Būǧan onyŋ köşelerı men aialdamalaryndaǧy jyly oryndar ǧana emes, sol jol tabandary men trotuarlarynyŋ astynan ystyq sumen jylytylyp tūratyny sebep. Osynyŋ arqasynda būl jerlerdıŋ bärınen jylylyq lebı esıp tūrady. Al Helsinki 1998 jyldan berı aialdamalarmen bırge trotuarlardy da elektr quatynyŋ küşımen jyly ūstap keledı. Mūndai jylu tıptı köşelerdegı joldardyŋ tabandarynan da ötedı. Sonyŋ nätijesınde olarda mūz qatyp, taiǧaq bolu derekterı tırkelgen emes. Mūndai aialdamalar men trotuarlar Japoniianyŋ terıskei betındegı ırı qalalardyŋ bärın de qamtyǧan.
Soŋǧy jyldary älemnıŋ bırqatar qalalarynyŋ joldary boiyna Bubbles atty kümbezder keşenın tūrǧyzu da qolǧa alynyp jatyr. Ol joldardyŋ boilaryn tügel jauyp tastauǧa baǧyt ūstaidy. Olarda sondyqtan aialdamalarǧa tän oryndyqtardan bölek, türlı sauda, qyzmet körsetu oryndary ornalasady. Būlar bır köşenıŋ boiyn tügelge juyq qamtyp, olardaǧy aialdamalardyŋ bärın özınıŋ aiasyna alady. Orproject studiiasy jasaǧan arhitekturalyq atauy Bubbles atalatyn būl joba köşe boiynda tūrǧan adamdardy künnıŋ ystyǧynan da, jauyn-şaşyn men soqqan jelden de qorǧap tūratyn bolady.
Älemnıŋ ärtürlı memleketterı jolauşylarǧa jaǧdai jasau jaǧynan qazır bır-bırımen jarysqa tüsıp ketken siiaqty. Sondyqtan jyl saiyn bız sondai ürdısterdıŋ jaŋa türın estıp tūratyn boldyq. Būl – jaqsy ürdıs. Endı sony bızdıŋ elımızdıŋ ırı qalalaryndaǧy basşylar da qaperlerıne alyp tūrsa, nūr üstıne nūr bolar edı.
Rasul AITQOJA
