…Тайганың аязы бүгін ерекше шаңытып тұр. Барактан барынша жылы киініп шыққан қария қуаты қайта бастағанын бойының лезде қалтырап қоя бергенінен аңғарғандай болды. Қалың оппа қарға малтығып, бірер аттап үлгергені сол еді, жайдың оты түскендей әлдене жақын маңнан шатыр етті. Қарағай, самырсындар селк етіп, ағаштардың өн бойларынан қар көшкіні саулап қоя берді. Еңсегей бойлы қария өзін басып қала жаздаған ақ ұлпадан үсті-басын қағып, қардан арылысымен-ақ қарсы алдына көз салды. Әлгінде ғана тұлғасы аспандай зорайған алып қарағай аязға шыдамай қақ айырылған екен. Өзегінің қызғылт беттерінен сары алтындай шырыны сорғалай ағып жатыр. «Ғұмыры біткен соң қарағай да жылайды екен-ау» деп тебіренді ақын жаны…
Дұшпандарының жаласымен Қиыр Шығысқа айдалып келгелі Үкілі Ыбырай болмысы боркеміктікке ауысқандай ма, қалай… Көзіне жас алды… Жо…жоқ!.. Ақынның Айыртаудай ардағын, Көкшетаудай қымбатын, өзін әз көтерген асыл жұртын сағынғаны бұл…
…- Шіркін, бір дүние кең едің,
Біраз күн алдап бөгедің.
Өкпеледім, дүние-ай,
Жолдас едің демедің…
…Арғын, Найман ұлынан,
Талайдан сарқыт жеп едім.
Жетпістен асқан шағымда,
Сақал, мұртым қуарып,
Тамыр біткен суалып,
Неліктен мұнша жүдедім…
– Қария, баракқа қайтқаныңыз жөн болар. Түсіңіз қашып кетіпті, – деді ағаш дайындап жатқан алаңда балтасын құлаштай сілтеп, құлатылған қайыңдарды бұтақтарынан арылтып жүрген башқұрт жігіті. – Бүгінгі нормаңызды біз-ақ орындармыз…
…Айналайындар! Бұның әндерін кешкілік бараққа жиналып, темір пешті паналаған сәттерінде елти, құмарта тыңдайтын тұтқындағылар жетпістен асып кеткен қарт ақынды әрі аяйтын, әрі сыйлайтын… Осында келгелі қарағайдан қиып, жасап алған домбырасы ақынның екпіні, тегеуіріні қайта бастаған дауысын демеп отырар еді. Ақырма аяздан қатып қалған орман қоянының тұлыбын тауып алып, темір пешке жібітіп, етін елге беріп, тоқ шегін бабына келтіре илеп, домбырасына таққан ақын оның үнінің қоңырлап шығар қаз дауысын ұнатқан… Салалы саусақтарын аспабының шанағына тигізуі мұң екен, өзгеше бір төгілте қаузай жөнелетін… Үкілі Ыбырайдың есіне сері інілері Сәкенмен, Сәбитпен жүздескен айбоз күндері оралды…
1927 жылдың шыбынсыз жазы еді. Жер бөлісі деген айқай-ұйқайы көп науқан шыққан ел ішінде. Шабындықтың шұрайлысын, егістіктің құнарлысын неше жылдар иеленген байлардан кедейлер еншісіне жаңа үкімет жер алып бере бастаған. Болыстыққа өз адамдарын отырғызып, биліктен әлі де ажырағасы жоқ ауқаттылар жер бөлісіне келгенде қандай қулық-сұмдықтарға бармайды десеңізші… Сіңірі шыққан, сауатсыз кедейлерді бойтаса етіп, «жер де, мал да соныкі, мендегі мынау ғана..» деген көзбояушылықтан да тартынбады олар… Бірақ, Сәкендей сауатты, Сәбиттей талапты жастарды ақиқаттан адастыру оңай емес… Сол науқанның қарбалас бір күндерінде Сәкен Сейфуллин 71 жасқа иек артқан Үкілі Ыбырайды алдырды. Ақынның алысқа кеткен даңқына тәнтіліктерін айтысты Сәбит Мұқанбаласы екеуі… Еңсегей бойлы, ер мінезді ақын Ыбырай мақпал бешпентінің жез түймелерін жарқыратып, Оқжетпестей тұлғасын тік ұстады. Дауысы да кең тыныс, ерек екпінінен жаңылмағандай көрінді Сәкенге…
– Ыбекеңді Оқжетпестің түбінде отырып тыңдайық, – деді Сәкен Сейфуллин қасына ерген бозбала жігіт Мұқанның Сәбитіне, мұнартқан көгілдір Көкшенің жасыл жоталары қоршап жатқан Оқжетпес жақты иегімен меңзеп… Үкілі сусар бөркін желкесіне жылжытып, құндыз жағасы күнмен шағылыса құлпырған шапанын желең жамылып, тізерлеп отыра қалған ақын күмбірлеген домбырасын толғап-толғап, шырқай жөнелді…
Кез болдың тәтті ұйқыда биыл маған,
Жел көңіл жігіттікте тыйылмаған.
Бір дұшпан арадағы қас ойлар деп,
Қалмады елде құрбым сыйынбаған.
Қардан аппақ етің бар,
Қаннан қызыл бетің бар.
Қайта айналып келгенше,
Көкіректе зарлы дертім бар.
Ал, Қаракөз,
Қалдың кейін,
Мен не дейін,
Уа,шіркін!…
… Ақын дауысы қиянға шырқап, Оқжетпестің ұшар басына самғады… Айдын көлдің беті жел тұрмай, әннің екпінімен толқып-толқып алды. Ақ қайыңның көлеңкесіне жайылған қырмызы текеметте қисайып жатқан Сәкен ән орындалып біткенде орынынан атып тұрып, Ыбырайдың алдына тізерлеп отыра кетті…
– Айналайын, ағатай-ай! Не деген құдіретті едіңіз… Япыр-ай, мұндай да көркем, биік дауыс болады екен ғой, – деп тамсанды Сәкен ақша жүзі алабұртып, аса бір ризашылық пейілмен… Ғажайып әннің әсері Арқаның самалындай көңілді желпіп, жанын жадыратқан соң Сәкен де қанаттанып жырдан шашу шашты…
Әнші бар Көкшетауда талай ірі,
Ыбырай топ жарғанның о да бірі.
Қаңбақша қыз-бозбала қағып алып,
Жайылған талай әсем ән мен жыры.
Өзі ақын, ән шығарғыш, домбырашы,
Сауықтың жан думаны, болған пірі.
Ақырып арыстандай ән салады,
Ыбырай – жүйрік тарлан әлі тірі..
…Ақан сері, Балуан Шолақ, Біржан салдардай қазақтың небір саңлақ ардагерлерін шабыттана жырына қосқан Сәкен Үкілі Ыбырайға да өз бейіл, бағасын осылай берді…
… «Ыбырай – жүйрік тарлан әлі тірі» деп күбірледі ақын сол бір думанды күндерді көз алдына елестеткендей, тайганың аязы ақырған ауасымен тұншыға тыныстап…
Енді бір уақ қазанның қара дауылы тал-теректерін ерекше теңселткен Қызылжардағы базарлы, думанды күндер келді көлбеңдеп көз алдына… Қазақтың ардақты перзенттері Құлымбетовтер мен Сейфуллиндер қатысқан 1924 жылдың соңындағы сол бір жастар кешінде Ыбырай ақын айрықша шабытпен, зор дауыспен өзінің «Қалдырған» әнін тамылжыта айтып берген жиналғандарға… Ақынның шау тартса да, жастық қуатынан таймағаны талайды тамсантқан сол жылы…
Суаты құмдақ көл қайда,
Жағалай қонған ел қайда?
Қыз-бозбала бас қосса,
Ыбырай ақын сен қайда?
Жан-жаққа гүлің балбырап,
Қызықты дүние сен едің.
Орта жүзді қыдырған,
Жалғыз да бұлбұл мен едім…
«Жас кезімде жазық далада шырқаған әнім жеті шақырым жерге жететін» деген Үкілі Ыбырайдың жан сырларына жұрт имандай сенетін. Расы да сол еді-ау. Кең тынысты кеудесін жүрегінен нәр тарта жарып шығатын дауысының кең құлашы мен құс қанатын көтерердей қуатына елінің шаттана қол соғатыны, риза пейілдері, еркелеткен қамқорлығы күш қосатын.
…Осы 1931 жылдың басында Қиыр Шығысқа айдалып келген, жасы жетпістен асқан Үкілі Ыбырай сонау бала кезіндегі, сегіз жасындағы ғажайып түсін өзгеше мазмұнмен қайталап көрді де, өмірінің соңғы сәттері жақындағанын бір ерекше түйсікпен, көріпкелдікпен сезінді. Сезінді де, ендігі халде алаң көңілінің ақ желкенін жайып, күндіз ағаш кескендерден бөлініп, тайга кезіп кететінді шығарды. Сол түсі қандай еді…
… Ауылы айнадай жарқыраған шалқар көлдің жағасына қонған екен. Айдынның аққу-қаздары сұңқылдап, шағалаларының аппақ қанаттары күн сәулесіне шағылысып, еркелей ұшып жүр. Жағалауда ақ боз ат мініп тұрған бұл көлдің арғы бетіне жанарын тіктеді. Бір сәтте көзіне көкжиектен бері ойысқан ақ киімді, ақ сақалды қария шалынды. Қолында үкілі домбыра. Сол қолындағы аса таяғымен бұл отырған жақты нұсқап, әлденені айтқандай, дауыстағандай болады абыз. Көл толқынын белден кешіп, арғы бетке жақындап барған Ыбырайға әлгі абыз қарт: «Шырағым, мына домбыраны бала күніңде саған сыйлап едім, енді өзім қайыра алдым,сен ренжіме» деді… Азынаған суық барақтағы темір кереуетте жатқан қария қалтырап, шошып оянған еді сол жолы.
…Тайганың тасты талқан етер сұмдық аязынан күңірене қарс айырылған манағы алып қарағай құшағын жая құлап жатыр. «Менің де тамырым сенікіндей тереңде еді, қарағай! Құламастай, еш пенде құлата алмастай көруші едім өзімді, дариға!»… Қарт ақынның жаны сыздап қоя берді. Жастығының жалаулы, жеңісті күндеріндегі ғашығы Кәкимә келді көлбеңдеп көз алдына… Не деп еді, сонда, қалай-қалай төгілтіп еді ақын жаны жырларын жастығының сол жазираларында…
Құс салып, айдын көлде дабыл қақтым,
Ән салып, талай елдің дәмін таттым.
Жетсін деп осы дауысым Гәккуіме,
«Гәккуді» қоңыр қаздай қаңқылдаттым.
Түрлентіп тоқсан түрлі ән саламын,
Жай тастап құлашымды кең аламын.
Түскенде сен есіме, ерке Гәкку,
Құлпыртып осынау әнді толғанамын…
…Барақтың өлеусіреген май шамының болар-болмас жарығымен қағазға сонау бір жылдары бастаған «Тотының тоқсан толғауын» мұңдана жаза бастады ақын. Арабша сауатқа зерек Үкілі Ыбырайдың айдауда жүріп бастаған күнделік дәптеріне 75 жастан асқан жанның елді сағынған, қиналған сәттерінің жанды сыздатқан сырлары тайганың аппақ қарының бетіндегі әлдебір жұмбақ іздердей өзгеше өрнек салып түсіп жатты.
Мына бір дүние өткен күн,
Кейінгі қуып жеткен күн.
Қара бура қартайып,
Жар басына шөккен күн.
Сексенге кеткен шағымда,
Жабысты мына жаманат,
Зарымды айтқан бұл әнді,
Қалдырдым саған аманат…
…Сонау бір жылдары кең жайлаудың төсінде, Сасық көлінің жағасында «Ыбырай жынданды» деп елді шулатып шығарған ардақты ақынның әні Қиыр Шығыстың бораны ұйытқып, аязы ақырған тайгасындағы саяси қылмыстылар паналаған барағында өзегіне өксік салып осылай өрілді… Бірақ, алыста жатқан жұртына Үкілі Ыбырайдың әйгілі «Қалдырған» әнінің осы жетінші нұсқасы жетпеді. Жазықсыз жер аударылған ақынның өзі 76-ға қараған шағында жат жұртта, туған елінен жырақта көз жұмды.
Смағұл РАХЫМБЕК,
жазушы
