Белгілі журналист Бекен Қайратұлының осыдан бірер жыл бұрын жеті қазынамыздың бірі – жылқы жайында егжей-тегжейлі жазылған анықтамалық еңбегі жарық көрген еді. Ал жақында ғана «Қазақия қалай отарланды?» атты деректі-публицистикалық толғауын жариялады. Бұл кітапты ұлттық тарихымызда үш жүз жылға жалғасқан отаршылдық дәуірдің қысқаша жылнамасы деп те бағалауға болады екен.
Автордың өзі: «Кеңес кезінде қалтарыста қалып қойса да, өткен ғасырдың 30-ыншы жылдардың зұлматына дейін қазақ зиялыларының ішінде осы тақырыпқа тоқталмағаны кемде-кем болатын. «Өткенге – салауат, ертеңге – аманат» ретінде осы бағыттағы дерек көздерін ой елегінен өткізіп жазылған дүние. Егемен еліміздің ұланының рухани санасын оятуға тамызық болады деген үмітім де жоқ емес» деп жазыпты алғы сөзінде.
Туындыны оқи отырып, өз дертіміздің дауасын тапқандай әсерде боласың. Отарлау саясатының әлемдік тарихына жүгінген автор еуропалықтардың отарынан 1942 жылы азаттық алған Индонезия елінің көсемі Сукарноның «Жайлы, жеңіл ауру болмайтыны сияқты, жағымды отаршылық та болмайды» деген сөзін келтіріп, оны Елбасының сөзімен тұжырымдайды.
Айта кететіні, осы тақырыпты зерттеген ғалымдардың еңбектерінің негізінде жиналған ақпараттарды саралай отырып, орыс отарлығының үш ғасырлық оқиғалар желісін топтастырып, уақыттық және мазмұндық тақырыптарға бөліп, отар елдің стратегиясы мен тактикасын әшкерлеумен оқырманға тартымды бола түседі.
Сол себепті Алтын орда дәуірінен бастап, Русь князьдерінің күшеюі мен Қазақ хандығының құрылуына қатысты материалдарды топтастырып, патшалық ресейдің отарлау саясатының қалай басталғанына тоқталады. Олардың экспедициялық жорықтарының басталуы, барлау-тыңшылық әрекеттері, белдеу-шеп және бекіністерді салу үдерісі, орыс-казак жасағының отарлау саясатына араласуы, орыстандыру саясатының жүргізілуі ғалымдардың көзқарасына сүйене отырып, ойын жеткізген.
«Мына қым-қуыт заманда көбіміздің кітап кеміріп, мұрағатта жүретін уақытымыз жоқ. Бірақ сананы сәулелендіретін дүниеге тапшымыз, іздеп жүреміз. Адам баласы солай жаратылған. Осы қажеттілікті ескеріп, қалың оқырманға түсінікті болуы үшін отарлау тақырыбындағы ғылыми зерттеулердің қаймағын қалқып өтіп, зерделеу арқылы оқырманмен бөлісуге асықтым. Бұл алдағы жұмыстың басы ғана» деген сөзі Бекен Қайратұлының қалың оқырманға әлі де талай ұлағатты дүние береді дегенге сендіреді.
Айгүл УАЙСОВА
