Жер – өзіне аса бір сергектікпен, қастерлі қамқорлықпен қарауды талап ететін қасиетті ұғым. Өкінішке қарай, осынау түсінікке кейбіреулердің тек қана тұтынушылық деңгейден қарайтыны бар. Шындығында, жер бәз-біреуге бизнес көзі ретінде де көрінетіні ақиқат. Ал келесі біреулер болса, жерді қорғау – атамекенді қорғау деп ұғады.
КҮТІЛМЕСЕ, ҚҰНАРЛЫҒЫН ЖОҒАЛТАДЫ
Осы ретте адамзат тарихында қоршаған ортаға тек қана тұтынушылық пиғылмен қарауды неге соқтырарын айғақтайтын мысалдар жеткілікті. Көптеген өркениеттердің, яғни Шумер мен Вавилон мемлекеттерінің тарих төрінен жойылып кетуіне олар тіршілік еткен жерлердің құнарынан айрылып, безерген өлі шөлдерге айналуы себеп болғаны анық.
Өкінішке қарай, бүгінгі ХХІ ғасырда да жер құнарына қарақшылық пиғылмен, тек қана тұтынушылық пейілмен қараудың мысалдары жетіп артылады. Сондықтан да топырақ құнарының ғаламдық деңгейлердегі тозуының мәселесіне сергектікпен, жанашырлықпен қарайтын мезгіл жетті.
Бұл тұрғыда Елбасымыз былай дейді: «Бүгінде экономикалық тұрғыдан тек қана пайда табудың соңына түсушіліктің салдарынан айналадағы ортаны қорғаудың кешенді жайлары алдымыздан шығуда. Өткен жылы ғана Киот хаттамасының орнына келген Париж келісімі СО-2, яғни өндіріс қалдықтарын қоршаған ортаға шығаруды азайтудағы мемлекеттердің міндеттерін белгілеп берді. Осыған қарамастан, су ресурстарын, қоршаған ортаны қорғау мен топырақ құнарын сақтаудың және жерді тиімді пайдаланудың мәселелері болса, тек ұлттық және өңірлік деңгейлерде ғана шешімін табуда. Әзірге, өкінішке қарай, бұл мәселелердегі ғаламдық үнқатысулар жоқтың қасы. Біріккен ұлттар ұйымының мәліметтеріне қарағанда, жер бетінің 33 пайызының құнарлы топырағы тозу шегіне жеткен. Бұл – тек қана экологияға төнген қатер емес. Жер тұрғындарының шапшаң өсуі жағдайында бұл қауіп ғаламдық азық-түлік дағдарысына соқтыруы әбден мүмкін. Ғалымдардың пайымдарынша, құнарсыздану салдарына ауыл шаруашылығы мақсаттарына пайдаланып келе жатқан жерлер көбірек ұшырауда. Осының кесірінен егістен алынатын өнімдер мүлдем құлдырап, 5 пайыздан 80 пайызға дейін төмендеуде. Осы себептен де, яғни азық-түліктің тапшылығынан жер бетінде жыл сайын 6 миллион бала мен 30 миллион ересек адам көз жұмуда. Жердің құнарсыздану проблемасы Қазақстанның да алдынан шығуда.
Ғалымдар мен сарапшылар оның қаупі ұлғая түсуі мүмкін деп дабыл қағуда. Биология ғылымының докторы, профессор Фарида Қозыбаеваның мына пікіріне назар салып көрелік. «Ауыл шаруашылығы жерлерінің құнарсыздануы жайында сөз етер болсақ, бұл – өте бір қынжынарлық жағдай. Бұрындары оның деңгейі тек қана 60-65 пайыз болса, қазір бұл цифрлар әлдеқайда өсті. Соңғы мәліметтерге көз салар болсақ, ауыл шаруашылығы жерлері құнарының кетуі 75 пайызға дейін шарықтаған». Бұл аумақтар топырақ құнарларын жоғалтып, шөлге айналған десе де болады. Келтірілген деректер расында да ойлантады.
Сондықтан ұлттық байлығымыз ретіндегі жер құнарының тозуына неліктен жол беріліп отыр деген сауалға жауап іздейсің. Ақиқатында, осынау баға жетпес байлықтың сортаңға айналуына алдымен өзіміз кінәліміз. Фарида Қозыбаева одан әрі былайша ой түйеді. «Біздер құнары кеткен, қараусыз жерлер пайда болды дейміз. Олар қайдан келді. Шындығына үңілер болсақ, әуелде молынан жалға берілген ол жерлерге шамасы жетпегендер оны өзгелерге беріп, егістік жерлерді қараусыз, күтусіз тастаған. Тауар өндірушілердің ауыл шаруашылығы саласынан білімдері таяз болуы да топырақ құнарының біртіндеп жоғалуына әкелді.
ӘЛЕМДІК ТЕХНОЛОГИЯНЫ ҚОЛДАНУ ҚАЖЕТ
Қазақстан Республикасының Президенті бір сөзінде былай деген болатын: «Аталған сала бойынша еңбек өнімділігі төмен деңгейде қалып отыр. Атап айтқанда, отандық фермерлер әр гектардан орташа есептегенде, 400 доллар ғана тұратын өнім алуда. Бұл көрсеткіш АҚШ-та – 1,5 мың доллар, Германияда – 2800 доллар да, Францияда – 3200 доллар.
Сайып келгенде, біздің ауыл шаруашылығымыз жаңа техникалар, тыңайтқыштар мен жаңа технологиялар, суғару жүйелерін алуға және қоймалар салуға жол ашатын инвестицияларға мұқтаж. Әлбетте, аграрлық саланың бәсекеге қабілетті болып, жерден өнімді дұрыс алу үшін топырақ қабатының құнарына барынша назар аударып отыруымыз керек. Өйтпеген жағдайда, топырақ құнарының құлдырауына жолығып, ғалымдар айтып отырғандай, зор шығындарға батуымыз мүмкін. Бақылау мен зерттеулер көрсетіп отырғандай, 50 жылдың ішінде бар болғаны 1 немесе 1,5 гектар жердің ғана құнары қалпына келуі мүмкін. Бүкіл алқаптың топырақ қабатының өнімділігі қалпына келуі үшін кем дегенде 900 жыл керек екен. Сондықтан жерге деген таза тұтынушылық пиғылдан арылып, оның қазынасын түпсіз деп есептеуді қоюымыз керек-ақ. Жер күтіміне шаруашылық жүргізудің инновациялық тәсілдерін кеңінен енгізіп, әлемдік технологияларды қолдануға көшуіміз қажет. Мысалға, тамшылатып суару мен топырақасты ылғалдандыру секілді ресурстарды үнемдеуге жол ашатын технологияларды молынан пайдаланудың маңызы үлкен. Жермен жұмыс жасаудағы мұндай тәсілдер тапшылығы сезіліп отырған су ресурстарын ғана үнемдеп қоймай, сонымен қатар топырақ қабатының құнарын сақтауға да кеңінен жол ашады. Енді Қазақстандағы Топырақтану және агрохимия институтының бөлімше меңгерушісі Мәриям Ибраеваның пікіріне зейін салып көрелік. «Қазір мысалға алсақ, бір гектарға 280-300 килограмға дейін күріш тұқымы себіледі. Неге десеңіз, өнімнің шығымы бар болғаны 30 пайыз ғана. Ал тамшылатып суару кезінде тұқым үнемделіп, су шығыны азайып, тыңайтқыштар тек қана жалпы алқапқа ғана емес, әрбір өсімдікке жетеді. Сөйтіп, тұқым мен суды үнемдеуге жол ашамыз».
Осы ретте топырақтанушы ғалымдардың еңбектері аса маңызды. Тек солар ғана алқаптардың қай тұсынан мол өнім алуға болатынын болжап, қай жерге нендей егіс себу керектігін айта алады. Нақтылай айтқанда, олар да дәрігерлер секілді жер ағзасын зерттеу арқылы оның жай-күйіне барлау жасап, жағдайын саралап, емдей алды. Тек осы жағдайда ғана болашақ мол өнімді нақтылап, жоспарлауға, таза өнімді болжауға мүмкіндік ашылады.
ЖАНАШЫРЫ БОЛМАСА, ЖЕР ЖҮДЕЙДІ
Ғалымдардың пікіріне жүгінер болсақ, ендігі ретте жер күтімімен шындап айналысу керек. Бұған Қазақстанда тәжірибе де, атқарар кадрлар да жетеді. Бұл орайда Кеңес дәуірінің 80-ші жылдарын еске алсақ та жеткілікті. Бұл кезең топырақ қорғау жүйесінің өркен жайған дәуірі болғанын ешкім жоққа шығара алмасы анық. Дәл осы кезеңде Кенді Алтай мен Шымкентте, Маңғыстау мен Алматы жерлерінде бүлінген егістік жер танаптарын қалпына келтірудің кең көлемді істері атқарылды. Мысалға, Алматы іргесіндегі Сайран көлінің табиғи емес, жасанды екенін екінің бірі біле бермесі анық. Бұл айдын 1971 жылы қиыршық тас пен құм алынған карьердің орнына жасалды. Бұл жер бүгінде алматылықтардың дем алатын, тамаша тынығатын жағажайына айналып отыр. Әсілі, республиканың аумағында мұндай карьерлер жетіп жатыр. Олардың көбі қараусыз қалып, маңындағы жерлерді де бүлдіруде. Топырақ қабаттарын негізінен кен қазушылар мен өнеркәсіптегілер бүлдіріп, тастап жүре береді.
Біле білсек, Топырақтану және агрохимия институтының ғалымдары аса тұз сіңген, сортаң және күріш егістігіне арналған сілтілі топырақ қабаттарын игерудің жаңа технологиясын жасап шықты. Дихандар ғалымдармен бірлесе отырып, аймақтарда құнары қайтқан жерлеріне күріш пен жүгері егу кезінде осынау технологияны өндірістік сынақтан өткізді. Нәтижесінде егістіктің өнімдерін 30-дан 90 пайызға дейін көтеруге мүмкіндік ашты.
Түптеп айтқанда, жер қатынастарының мәселелері заң жүзінде анық белгіленген. Ондағы тәртіп бойынша топырақ қабатының құнарсыздануына жол беруге болмайды. Егер олай бола қалған жағдайда, жер меншіктен алынады. Десек те, бір ғана тыйым салумен, алып қоюмен мәселе шешілмейді. Сондықтан топырақтың құнарсыздануына жол беретін кемшіліктерді жоюға қатысты кешенді шаралар қажет. Ол дегеніңіз – ауыл шаруашылығы дамуының инфрақұрылымдарын жасау, ең жаңа технологияларды пайдалану, мол қаржы, яғни инвестициялар тарту деген сөз. Әлбетте, отаншылдыққа қанша шақырып, ел мен жер тағдырын қанша сөз етсек те, жерге нағыз қожа, жаны ашитын жан болмаса, оның барлығы тек сөз жүзінде ғана қала берері анық.
Смағұл РАХЫМБЕК,
жазушы
