قولىما ءتۇسىپ وتىرعان تومەندەگى دەرەكتەمەلەر ابىلاي حاننىڭ ەلى ءۇشىن اتقارعان اۋقىمدى شارۋالارىنىڭ تاعى ءبىر تىڭ دايەگى دەپ تۇسىنەمىن. جاڭا تابىلعان مۇراعات قۇجاتتارىنا قاراپ وتىرىپ, قازاق حانىنىڭ اسا ءىرى ساياساتكەر ءارى ءوز زامانىندا ءىرى ديپلومات بولعاندىعىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.
ءحVىىى عاسىردىڭ ورتاسى – جوڭعار حاندىعىنىڭ جەر بەتىنەن جويىلا باستاعان شاعى. وسى ءبىر تاريحي كەزەڭدە قازاق حاندىعى مەن تسين پاتشالىعى ىرگەلەس كورشىگە اينالىپ, ءبىر-بىرىمەن تىكەلەي قارىم-قاتىناستا بولا باستادى. بۇل قارىم-قاتىناس ءبىر جاعىنان ەكى ەلدىڭ كەيبىر مۇددەلەرىن تۇيىستىرسە, ەكىنشى جاعىنان ءبىرسىپىرا كۇردەلى تاريحي ماسەلەلەردى تۋدىرعان. مىسالى, سول داۋىردەگى قازاق بيلەۋشىلەرىنىڭ تسين پاتشالىعىنا جىبەرگەن ءارتۇرلى سيپاتتاعى حات-قۇجاتتارى شاڭ باسقان مۇراعاتتاردا ساقتالىپ كەلدى.
تسين پاتشالىق مۇراعاتىنداعى شاعاتاي, توت-موڭعول جانە ءمانجۋ تىلدەرىندە حاتتالعان قۇجاتتار ارقىلى ابىلاي حاننىڭ الەۋمەتتىك جانە ەلارالىق ديپلوماتياسى جايىندا جاڭا دەرەكتەردى قولعا تۇسىرۋگە مۇمكىندىك الدىق.
بۇل ماسەلەلەردىڭ شىن ءمانىن اشۋ ءۇشىن عالىمدار تىڭ دەرەكوزدەر نەگىزىندەگى عىلىمي تالداۋلار جاساۋى كەرەك. وسىعان دەيىن قۇپيا قۇجاتتار ەسەبىندە ساقتالىپ كەلگەن مۇراعات قۇجاتتارى تاريح ءۇشىن ءبىرشاما جاڭالىق اكەلۋدە. اتالمىش داۋىردە ءمانجۋ-قىتايلار جيناعان قازاق دالاسى شىعىس بولىگىنىڭ تاريحي گەوگرافياسىنا, سول ولكەنىڭ ساياسي, ەكونوميكالىق, ەتنيكالىق جاعدايىنا جانە قازاق-قىتاي قارىم-قاتىناسىنا قاتىستى مالىمەتتەردىڭ كوبىسى دەرلىك اۋدارىلماعاندىقتان نەمەسە ادەيى قۇپيا ۇستاپ كەلگەندىكتەن وسىعان دەيىن جۇرتتىڭ نازارىنا ىلىنبەگەن. كۇنى بۇگىنگە دەيىن قىتايداعى قۇپيا مۇراعاتتار اراسىنان وتاندىق عالىمدار 50-دەن استام تسين پاتشالىق قۇجاتتارىنا ساراپتاما جاساپ, ولاردىڭ نەگىزگى مازمۇنى مەن تاريحي ءمانىن انىقتادى.
تومەندە ءبىز ابىلاي حاننىڭ تسين پاتشاسىنا جازعان ديپلوماتيالىق حاتتارىنىڭ كوشىرمەلەرى مەن اۋدارما نۇسقالارىن كورىپ وتىرمىز.
ابىلاي حاننىڭ 1760 جىلدىڭ سوڭىندا تسين پاتشاسى تسيانلۋنعا جولداعان حاتىنىڭ ءمانجۋ ءتىلىندەگى اۋدارما نۇسقاسىندا بىلاي دەلىنگەن ەكەن:
– ەلىمنىڭ قونىستارى: شىعىسى – چورگو جەرىنە, وڭتۇستىگى – شارابەلگە, ورتاسى – لەپسىگە جەتىپ تۇر.
– ۇلى ەجەن مەنىڭ كەلەشەك ۇرپاعىمنىڭ, مەنىڭ بالالارىمنىڭ قولىندا ساقتالاتىن قىزىل تاڭبا باسىلعان حات جولداپ بەرگەي.
ابىلاي حاننىڭ تسين پاتشاسى تسيانلۋنعا جازعان حاتى. بىزگە بۇل حاتتىڭ تەك ءمانجۋ ءتىلىندەگى اۋدارما نۇسقاسى جەتكەن. 1771 جىلى جازىلعان بۇل حاتتىڭ مازمۇنى مىناداي:
• تورعاۋىت… تۇتقىنداردىڭ ايتۋلارىنا قاراعاندا, نويان داتا الاق-ۇلا, قۇلجا جانە حاينۇق سىندى جەرلەردەگى ۋلەتتەردى باستاپ, بۇرىتتارعا بارىپ قوسىلماق ەكەن.
• تورعاۋىتتار الاق-ۇلادان كەتكەن شاقتا, سەندەردىڭ 500 ادامدارىڭدى ءولتىرىپ كەتكەن ەدى. ەندى مىنە, ولار قايتىپ كەلىپ, ماعان جورىق جاساۋدا. سەندەر وسىلاردى ءوزدەرىڭ باعىندىرىپ الساڭدار.
• [تورعاۋىتتار] الاق-ۇلاعا بارا قالعان كۇندە, ونسىز دا مۇشكىل حالدەگى ەل-جۇرت قايعىلى جاعدايعا دۋشار بولۋى ىقتيمال ‒ بۇرىن كۇنقوجى مەن ايقوجا [كەزىندە] ءدال سولاي بولعان: ولار ياركەنتكە كىرگەندە, جاعداي شيەلەنىسىپ, تەك اپات تۋىنداتقان.
مۇندا ابىلاي حان ءوز كەزىندە تارباعاتاي مەن جەتىسۋ جەرىنەن ايدالعان داتانىڭ قايتادان تارباعاتاي ءوڭىرى مەن جەتىسۋ جەرىنە بارىپ, ونداعى قازاق جۇرتىمەن جاۋ-لاسىپ جاتقان بۇرىتتارمەن (قىرعىزدارمەن) بىرلەسىپ, قازاقتارعا قارسى شىعۋىنا جول بەرىلمەيتىدىگىن ايتقان. سونىمەن بىرگە, ابىلاي حاننىڭ مۇندا الگى داتا ەسىمدى قالماقتىڭ ءوز كەزىندە تسين ارمياسىن قىرعاندىعىن ءمانجۋ-قىتايلاردىڭ ەستەرىنە سالىپ, تسين پاتشالىعىنىڭ كۇشى ارقىلى قالماقتاردى جويۋدى نەمەسە قازاق جەرىنەن الاستاتۋدى كوزدەپ وتىرعانى انىق بايقالادى.
1767 جىلعى ابىلاي حاننىڭ تسين پاتشاسى تسيانلۋنعا توت-موڭعول ءتىلىندە (قالماق ءتىلىندە) جازعان حاتى بولىپ تابىلادى. حاتتىڭ مازمۇنى مىناداي:
• بۇرىتتار مەن ەردەني ءبىرلەسىپ, ءبىزدىڭ ۇلى ءجۇزىمىزدى شاپقان ەدى, سول سەبەپتەن بىلتىر ءبىز دە جورىق جاساپ, بۇرىتتاردى باعىندىردىق;
• بۇحارا, سامارقان ءجانە سول ماڭداعى حالىقتاردىڭ بارلىعى بىزبەن تاتۋ-ءتاتتى قارىم-قاتىناستا, تەك باتىسىمىزدا تۇراتىن ەردەني جۇرتىمىزعا تىنىشتىق بەرمەي, ءجيى شابۋىلداپ كەلەدى;
• الگىلەر ىلعيدا قامالدىڭ ءىشىندە تىعىلىپ الىپ, شايقاسقا شىقپايدى.قامالدارىن قيراتايىق دەسەك, زەڭبىرەگىمىز جوق. وسى سەبەپتەن ءبىز ۇلى ەجەن بوعدا حاننان زەڭبىرەك ءجانە اسكەري كۇش سۇرايمىز.
ابىلاي حاننىڭ 1767 جىلعى تسين پاتشاسى تسيانلۋنعا توت-موڭعول تىلىندە (قالماق تىلىندە) جازعان حاتى
ابىلاي حاننىڭ 1760 جىلى تسين پاتشاسى تسيانلۋنعا جولداعان حاتىننىڭ ءمانجۋ تىلىندەگى اۋدارما نۇسقاسى
