ا
ا
ا
ا
حانكەلدى ءابجانوۆ,
ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى, تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور:
– پرەزيدەنت ەلدەگى عىلىم سالاسىنا ايرىقشا ءمان بەرۋدە. كەشەگى كوكشە جەرىندە وتكەن ابىلايدىڭ 300 جىلدىق مەرەيتويى – وسىنىڭ دالەلى. جالپى, حالقىمىزدا تۇلعاتانۋعا قاتىستى تاريحي سانا قاشان قالىپتاستى?
– قازاق جەرىندە تۇلعاتانۋعا قاتىستى تاريحي وي-سانانىڭ پايدا بولۋى الدەنەشە عاسىرلار ەنشىسىنە تيەسىلى. ال ونىڭ عىلىم مارتەبەسىمەن جۇيەلەنۋى, كاسىبي ماماندار ەڭبەكتەنەتىن دەربەس سالاعا اينالۋى حح عاسىر ورتاسىندا اياقتالدى. مۇنىڭ تاماشا ايعاق-دالەلى – ە.بەكماحانوۆتىڭ كەنەسارى حان جايلى 1947 جىلى جارىق كورگەن ايگىلى مونوگرافياسى. وتاندىق تاريح عىلىمىنىڭ تۇلعالار تاعدىرى مەن تاعىلىمىن زەرتتەۋدەگى ناعىز قايتا ورلەۋى تاۋەلسىزدىكپەن ورىلگەنىنە ءبارىمىز كۋامىز. قازىرگى تاريحي تانىم مەن تۇلعاتانۋ كوكجيەگىنىڭ كەڭەيۋى, ەۆريكالىق قارىمىنىڭ ارتۋى – تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز ن.نازارباەۆ ەسىمىمەن اجىراعىسىز بايلانىستاعى قۇبىلىس ەكەنى دە ايدان انىق اقيقات. عاسىرلار توعىسىندا جارىق كورگەن «تاريح تولقىنىندا» كىتابى الەمدىك جانە ۇلتتىق تاريح ۇدەرىسىن تالداۋ مادەنيەتى مەن مەتودولوگياسىن اسقارالى بيىككە كوتەردى, مۇنداعى: «عالىمداردان اسىرىپ وي ءوربىتۋ – ساياساتكەر ءۇشىن ابىروي اكەلە قوياتىن ءىس
ەمەس» دەگەن تۇجىرىم تاريحشىلاردىڭ شىعارماشىلىق ىزدەنىسىنە سونى سەرپىن بەردى. ويتكەنى, تاپ سول 90-جىلدارى اقيقاتتىڭ سوڭعى نۇكتەسىن قويعانداي وكتەمدىكتىڭ شەتى كورىنگەندە, باس حاتشىنىڭ ايتقانىن قايتالاۋعا ماشىقتانعان قارابايىرلىق جالعاسىن تابار ەدى.
ەلباسىنىڭ تىكەلەي قولداۋىمەن تاريحىمىزدى زەردەلەيتىن عىلىمي ينستيتۋتتار, مۇراجايلار, مۇراعاتتار, ورتالىقتار اشىلدى. پرەزيدەنت جارلىعىمەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ جىلىن, ۇلتتىق تاريح جىلىن اتاپ ءوتۋ, «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىنىڭ جۇزەگە اسۋى ادىلەتسىزدىكپەن تاريح توزاڭىنا كومىلگەن جۇزدەگەن ەسىمدەردى اقتاۋعا ءمۇمكىندىك بەردى. ۇلتتىق تاريحتى زەردەلەۋ جونىندەگى ۆەدومستۆوارالىق جۇمىس توبىنىڭ 2013 جىلى 5 ماۋسىمداعى كەڭەيتىلگەن وتىرىسى, ابىلاي حاننىڭ 300 جىلدىق مەرەيتويىنا حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيانىڭ شاقىرىلۋى – ءبارى پرەزيدەنت ساياساتىندا تاريح عىلىمىنا ايرىقشا ماڭىز بەرىلەتىنىنىڭ كورىنىسى.
تاريحقا تاعزىم بۇگىنگى قازاقستاندىقتاردىڭ جۇرەگى مەن ساناسىنا يگى اسەر ەتۋىمەن قاتار ولاردىڭ بولاشاققا سەنىمىن نىعايتتى, رۋحىن اسقاقتاتتى, قيالىنا قانات ءبىتىردى. مۇنداي قاسيەت پەن مىنەزسىز جاڭا الەمدەگى جاڭا قازاقستاندى, قالىپتاسقان مەملەكەتىمىزدى, ءبىر سوزبەن ايتقاندا, الەم تانىعان قازاقستاندىق جولدى دۇنيەگە كەلتىرە الماس ەدىك. «قازاقستان-2050» ستراتەگياسىندا اڭىراقاي شايقاسىن ۇلى وقيعا ءارى بىرلىكتىڭ قۇدىرەتى دەپ ۇلىقتاعان ەلباسىمىز جاڭا قازاقستاندىق ءپاتريوتيزمدى قالىپتاستىرۋ مىندەتىن كۇن تارتىبىنە قويدى. بۇل استە كەزدەيسوقتىق ەمەس. سول شايقاستا ۇلتتىق بىرلىك جەڭىس اكەلدى, وعلان ءابىلمانسۇردىڭ, «اقتابان شۇبىرىندى, القاكول سۇلامادان» بەرىدە قاۋىپ-قاتەر تالكەگىن از كورمەگەن تەكتى پەرزەنتتىڭ تاعدىرىنداعى جەتى جىلعا سوزىلعان درامالىق كەزەڭ اياقتالىپ, باسىنا باق قوندى, باتىر اتاعى شىقتى. «ابىلايلاعان» ۇرانى وزىنە ەسىم بولىپ تۇراقتاندى, ۋاقىت وتە كەلە حالقىنىڭ قامال-قورعانداي ايبارىنا, ارداقتىسىنا اينالدى. ەندەشە, ايگىلى باتىرلارىنىڭ الدىندا كەلە جاتقان ابىلايدىڭ ءزاۋلىم ەسكەرتكىشىن اڭىراقاي شايقاسى وتكەن بالقاش كولىنىڭ ۇرىمتال جەرىنە نەگە ورنالاستىرماسقا؟!
– اڭىراقاي تاريحي جەڭىستەردىڭ باسى دەيسىز عوي…
– بىرىنشىدەن, ول تاريحي سانانى وڭ قالىپتاستىرۋعا قىزمەت ەتىپ, تۋريزم كلاستەرىن جانداندىرار ەدى. راس, اڭىراقاي – ابىلاي قۇبىلىسىنىڭ, جوڭعارمەن سوعىستاعى ۇلى جەڭىستەردىڭ باسى. بۇگىنگى قازاقستان دا تاۋەكەلى مول تاريحي شەشۋشى مەجەدەن اتتاپ وتىر. «ەكسپو-2017» كورمەسىن ۇيىمداستىرۋ, ەڭ دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنا كىرۋ, الەمدىك سىن-قاتەرلەردەن امان-ەسەن ءوتۋ مىندەتتەرى «بارشا الەمگە داڭ بولعان» ابىلاي داستۇرىنە ولجا سالعان بيىكتەن كورىنۋدى تالاپ ەتەدى. دەمەك, ۇلتتىق تاريحتى تاۋەلسىزدىكتىڭ سەنىمدى سەرىگىنە اينالدىرا بىلگەننىڭ ۇتارى كوپ. تاريح پەن تاۋەلسىزدىك – ءبىر-بىرىنە تىرەۋدەي قۇندىلىقتار.
– ءوزىڭىز عالىم رەتىندە تاريحي ۇدەرىس داۋىرىندەگى ابىلاي قۇبىلىسىن قالاي سيپاتتايسىز؟
– وسىدان تۋرا 282 جىل بۇرىن 1731 جىلعى 5 قازان كۇنى رەسەي سىرتقى ىستەر مەملەكەتتىك القاسىنان جىبەرىلگەن ءتىلماش مامەت تەۆكەلەۆ ىرعىز وزەنىنىڭ بويىندا وتىرعان ءابىلحايىر حان ورداسىنا جەتتى. كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ رەسەي قۇرامىنا كىرۋ ۇدەرىسى باستالدى. ال ءابىلحايىر حاندى رەسەيمەن جاقىنداسۋعا يتەرمەلەگەن نەگىزگى سەبەپ ەل مەن جەردى توزدىرعان جوڭعارمەن, ەدىل قالماعىمەن, باشقۇرتپەن سوعىستار ەدى. ءحVىىى عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق قوعامى ءۇشىن سوعىس جانە بەيبىتشىلىك ماسەلەسى ءومىر مەن ءولىمنىڭ, ازاتتىق پەن قۇلدىقتىڭ بەتپە-بەت كەلگەن ساتىنە اينالدى. جانتالاس عاسىرلارعا سوزىلاتىنىن ەشكىم بىلگەن جوق. ءومىر مەن ازاتتىق ءۇشىن كۇرەس حالقىمىزدىڭ اسىل پەرزەنتتەرىنىڭ ەسىمىن ماڭگىگە قالدىردى.
الەمدىك ۇدەرىستەر بيىگىنەن قارايتىن بولساق, ءابىلمانسۇردى ابىلاي اتاندىرعان, قازاقتى «ەلىم-ايلاپ» زارلاتقان ءحVىىى عاسىر بارشا ادامزات ءۇشىن دە ءۇمىت پەن كۇدىككە, كەرەعارلىقتار مەن قايشىلىقتارعا تولى. ونى ءبىر-بىرىمەن ارپالىسقان ەۋروپا مەن امەريكا مەملەكەتتەرى تاعدىرىنان, ازيا مەن افريكا اۋماعىن شارپىعان تاريحي-وركەنيەتتىك ىركىلىستەردەن بايقاۋعا بولادى. ونەركاسىپتىك ءتوڭكەرىس ارتىقشىلىعىن باسقالاردان بۇرىنىراق ەرتتەپ مىنگەن ۇلىبريتانيا مۇمكىنشىلىگى, دۇرىسى, كەمەسى مەن وت-قارۋى جەتكەنشە جات ەل مەن جەردى وتارلاۋىن جالعاستىرىپ جاتتى. ەۋروپا مەن ازياعا تەرەزە اشقان رەسەي بوتەننىڭ ەسەبىنەن ۇلعايىپ, يمپەريا مارتەبەسىن يەلەندى. شىعىستاعى كورشىمىز قىتاي مانجۋرلاردىڭ وتارىنا اينالعانىنا قاراماستان باسقالاردى جۇتىپ جىبەرۋگە بەيىم نيەتىن جاسىرمادى.
ەل مەن جەردىڭ تاعدىرى وتان قورعاۋعا حالىقتى جۇمىلدىرا الاتىن بيلەۋشى مەن بيلەردىڭ, باتىرلار مەن جىراۋلاردىڭ, بايىرعى تۇركى زامانىندا ايتىلعانداي, «باتىل, يگى كىسىلەردىڭ» قولىندا قالدى. ابىلايداي ايبىندىعا زارۋلىك قوعام سۇرانىسىنا اينالدى. تاريحي جاۋاپكەرشىلىك ۇدەسىنەن شىققان ابىلاي قۇبىلىسى – حالقىمىزدىڭ جاسامپاز تابيعاتى مەن الەۋەتىنىڭ, باسەكەگە قابىلەتتىلىگىنىڭ ءماندى بەلگىسى, ماڭگى ەل مەن ۇلتتىق يدەياسىنىڭ سيمۆولى.
كوكشەتاۋ – قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى
– «ابىلاي كوكشەتاۋدا جارتى عاسىرعا جۋىق حان رەتىندە ۇلىقتالعان» دەگەن دەرەكتەر بار. وسى رەتتە اتالمىش قالانى قازاق حاندىعى استانالارىنىڭ قاتارىنا قوسۋعا بولا ما؟
– قالاي بولعاندا دا, قازاقتىڭ تاعدىرى قىلىش ۇستىندە قىلپىلداعان 20-جىلدار اياعىنان ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ۇلتتىق ساياسي ەليتا توبىنا كىرگەنى, حان مارتەبەسىن رەسمي الماي تۇرىپ-اق حانعا تيەسىلى ميسسيانى ءىشىنارا اتقارعانى – تاريحي اقيقات. ساياسي باسشى رەتىندە قازاق قوعامىنىڭ ومىرىنە وسىنشاما ۇزاق ۋاقىت پارمەندى ىقپال ەتكەن ابىلايداي تۇلعا ۇلتتىق تاريحىمىزدا كەزدەسە بەرمەيدى. بۇل – ءبىر.
ەكىنشىدەن, حالىق ادەبيەتىندە كوكشەتاۋدا 48 جىل حان بولعانى ۇلىقتالعان. بۇل, ارينە, بايتاق زەرتتەۋدى تالاپ ەتەتىن ماسەلە. دەگەنمەن 1760 جىلعى جەلتوقساندا رەسەي پاتشاسى اتىنان جازىلعان قۇجاتتاعى: «…ابىلاي سۇلتان, سىزدەن سۇرايتىنىم, ارامىزداعى كورشىلىك تاتۋلىقتى بۇزباس ءۇشىن قاراۋىڭىزداعى قازاقتارعا ەرتىستىڭ شىعىس جاعىنا مالىمەن وتپەۋدى قاتتى تاپسىرىڭىز… قازىر پەتروپاۆلعا تاياۋ كوكشەتاۋ ىشىندە قىستاپ وتىر ەكەنسىز… ءوزىڭىز ماعان كەلە المايتىن بولساڭىز, ءبىر سەنىمدى كىسىڭىزدى جىبەرىڭىز» دەگەن جولدار, 1778 جىلعى 5 ناۋرىزدا گۋبەرناتور پ.د.مانسۋروۆقا كەلگەن اقپاراتتاعى: «… ابىلاي سۇلتاننىڭ كوكشەتاۋ ىشىندەگى قىسقى ورداسىنا جەتتىم … ابىلاي سۇلتان وزىنە سالىنىپ بەرىلگەن اعاش ءۇيدىڭ جاساۋلى ءبىر بولمەسىندە بالالارىمەن وتىر ەكەن» دەگەن مالىمەتتەر فولكلورلىق دەرەكتى راستايدى. ەندەشە, قازاق حاندىعى استانالارىنىڭ قاتارىندا كوكشەتاۋ قالاسىنىڭ دا تۇرۋىنا تولىق نەگىز بار.
– ابىلاي سىرتقى ساياساتتا قانداي قىرىمەن تانىلدى؟
– كۇندىز وتىرماستان, تۇندە ۇيىقتاماستان وتان قورعاۋعا, مەملەكەتتى ساقتاۋعا جەگىلگەن جارتى عاسىر ىشىندە ابىلاي قالىڭ قول باستاپ جاۋعا دا شاپتى, ورىس, قىتاي, مانجۋر, قالماق, باشقۇرت, قىرعىز, جوڭعار باسشىلارى ءھام دەلەگاتسيالارىمەن كۇردەلى كەلىسسوزدەر ءجۇرگىزدى, قازاق ەلى ازاماتتارىنىڭ ەگەمەندىگى مەن قاۋىپسىزدىگىن قورعادى, پەرسيا, اۋعانستان, تۇركيا ءتارىزدى يسلام ەلدەرىندەگى, ەۋروپا مەملەكەتتەرىندەگى وقيعالاردى ءجىتى قاداعالادى, ءتىپتى جوڭعار تۇتقىنىنا ءتۇسكەنى دە بار. وسىلاردىڭ بارىندە كەمەل تۇلعا, قارىمدى قايراتكەر, تەرەڭنەن تولعايتىن كەمەڭگەر باسشى قاسيەتتەرىمەن ەرەكشەلەندى.
ارينە, ءوزىن-ءوزى ۇستاۋىندا, مىنەز-قۇلقىندا وزگەرىستەر بولماي تۇرمادى. ايتالىق, 1740 جىلعى 27 جاسار ابىلايدى ورىس دەرەكتەرى العىر دا البىرت جان رەتىندە سيپاتتايدى: «ابىلاي سۇلتان حاننان گورى سوزشەڭ ەكەن جانە سۇراقتارعا ۇشقىر جاۋاپ
بەرىپ, ءوزىن كورسەتىپ وتىردى دا: «ءبىزدىڭ ءىس-قىلىقتارىمىزدى سوگە كورمەڭىزدەر, ورىستارمەن قارىم-قاتىناسقا ۇيرەنەمىز, پاتشا اعزامنىڭ مەيىر-شاپاعاتىنان ونەگە الىپ, بىرتە-بىرتە جاقىنداسامىز» دەپ قالدى دا, تاعى: «ءۇي ىشىندە باس كيىمشەڭ وتىرعانىمىزدى دا تۇسىنىڭىزدەر, ءبىزدىڭ قالىپتاسقان داعدىمىز وسىلاي» دەدى. حان دا باسىن يزەپ قۇپتادى».
ارادا 17 جىل وتكەندە قىتاي ەلشىلەرى ونى باسقا قىرىنان كورىپتى: «ابىلايدىڭ جاسى قىرىقتان اسقان, بويى الاسا, قابا ساقالدى, – دەيدى ولار. – ول وتە سەرگەك, قيسىنىمەن سويلەيدى. ءبىزدى قابىلداعان العاشقى ەكى كۇن ىشىندە ەشقانداي سىرىن بىلدىرتپەدى. سوندا ول, شاماسى, ءبىزدىڭ ءسوز-ارەكەتتەرىمىزدى سىناپ وتىرعان». ءسوز ورايى كەلىپ تۇرعاندا ايتا كەتەيىك, شوقان ءۋاليحانوۆ اتاسى ابىلايدىڭ زور ءمارتەبەگە جەتكەنىن جەكە باسىنىڭ دارا قاسيەتتەرىمەن بايلانىستىرادى. سان قيىردان جينالعان ەل اعالارى, زامانداستارى قاھارماندىعىن, دارياداي دانالىعىن جارىسا ماقتاپ, ماداق جىرىنا قوسقانىن, ونىڭ ەرلىگى تۋرالى بىرىنە-ءبىرى ايتىپ, تاۋىسا الماعانىن جازدى.
ابىلاي قۇبىلىسىنىڭ ءمانىسى دانا دارالىعىندا عانا ەمەس. وعلان, باتىر, سۇلتان دارەجەسىندە جۇرگەندە, حان تاعىندا وتىرعاندا اينالاسىنا ۇزدىك اقىل-وي يەلەرى مەن قايراتكەرلەردى توپتاستىرا ءبىلدى. قىتاي دەرەگىندە ايتىلعانداي, «ارالاساتىن ادامدارىنىڭ بارلىعى بايلار» ەدى. ياعني بيلىك, بايلىق, بىلىك وداعىنا سۇيەندى. باتىرلارى مەن قولباسشىلارى قىسىلعاندا قيىننان قيىستىرىپ جول تابا بىلسە, بيلەرى مەن مامىلەگەرلەرى ەلىشىلىك جانە حالىقارالىق ماسەلەلەردى وڭتايلى شەشە الدى.
ءبىر ورتالىققا باعىنعان مەملەكەتتىڭ قالىپتاسپاعانى ابىلايدىڭ جانىن كۇيزەلتتى
– بۇگىنگى تاريحشىلار ايتىپ, جازىپ جۇرگەندەي, بارشا قازاق باتىرلارىنىڭ ابىلايدىڭ تۋ ۇستاۋشىسى بولعانى اقيقات پا؟
– راس, بۇگىندە ءXVىىى عاسىرداعى بارشا قازاق باتىرلارىن ابىلايدىڭ تۋ ۇستاۋشىسى بولعانداي تاپتىشتەۋ داعدىعا اينالىپ بارادى. ابىلاي جۇزدەگەن باتىردى بىلگەنىنە كۇمان جوق. بىراق ستراتەگيالىق اسكەري-سوعىس ماسەلەلەرى بويىنشا ۇلى باتىرلارمەن جاقىن ارالاس-قۇرالاس بولعانىن دا ەرەكشە باعالاۋىمىز كەرەك. ناقتىراق كەلسەك, بۇقار جىراۋ مۇراسىندا ابىلاي تۇسىنداعى 20 شاقتى باتىردىڭ ەسىمى اتالادى. شوقان ءۋاليحانوۆ تا وسىنشاما باتىردى ايشىقتاعان. بۇلار – قيىن-قىستاۋ سول زاماندا باسقالاردان وق بويى وزىپ شىققان ساردارلار مەن ساربازدار. ەكىنىڭ ءبىرىن ابىلاي دەڭگەيىنە كوتەرىپ, ۇلىلار قاتارىنا قوسا بەرسەك, ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ قادىر-قاسيەتىن جوعالتىپ الۋىمىز, قيسىنسىز بايانمەن اركىمگە كۇلكى بولۋىمىز وپ-وڭاي. ءبىرىنشى قادام رەتىندە دۇرىسى – ايگىلى بيلەۋشىنى XVIII عاسىرداعى الەمدىك تۇلعالار دەڭگەيىنە كوتەرۋ ءمىندەتىن شەشۋ. سوندا قازاق قوعامىنىڭ كوشباسشىسىنا لايىقتى كوتەرىلگەنى كىمگە بولسىن تۇسىنىكتى اشىلارى ءسوزسىز.
– ابىلايدىڭ مەملەكەتشىل بولعانى تاريحي دەرەكتەردە دايەكتەلگەن. جالپى, ابىلاي قانداي مەملەكەت قۇرعىسى كەلدى؟
– قاراپايىم ادامداردىڭ الەۋمەتتىك سۇرانىسىن شەشۋگە ابىلايدىڭ تىكەلەي ارالاسۋى, ماسەلەن, ۇرلىق-قارلىققا قارسى كۇرەسى, قىتايدان ءدارى-دارمەك الدىرۋى, تۇتقىنداردى بوساتۋى – ءبارى مەملەكەتشىلدىكتەن تۋىنداعان ارەكەت. بۇل تاجىريبە كەشە دە, بۇگىن دە وزەكتى. ويتكەنى, ول بيلىك جانە ادامدار اراسىنداعى تۇسىنىستىكتى نىعايتۋمەن تىنىشتىق پەن تۇراقتىلىقتىڭ كەپىلىنە اينالادى.
ابىلاي ءبىر ورتالىققا باعىنعان مەملەكەت قۇرعىسى كەلدى. 1771 جىلى حان سايلانۋىمەن ورتا ءجۇز بەن ۇلى ءجۇز ايماقتارىندا وسىناۋ ۇلى يدەيانى بىرسىدىرعى جۇزەگە اسىردى دا. زاڭ شىعارۋ, اتقارۋ, سوت بيلىگىن قولىنا شوعىرلاندىرۋعا تىرىسقانى راس. ال بۇل الەمدىك-تاريحي ماڭىزى بار تالپىنىس رەتىندە باعالانۋى كەرەك.
ابىلاي تۇسىنداعى قازاق مەملەكەتىن قۇرىلىسى بويىنشا ءداستۇرلى دەپ اتاعان ءجون بولار. ونىڭ ورتالىقتانباۋ نەگىزىندە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق فاكتورلار جاتىر. ونەركاسىپتىك ءوندىرىس بوي كوتەرمەگەندىكتەن ءارى ۇلتتىق ۆاليۋتا قابىلدانباعاندىقتان ەلدىڭ ىشكى نارىعى ءالجۋاز كۇيدە قالدى, ياعني ءوڭىرلەر مەن ايماقتار ارالاسۋى مەن جاقىنداسۋى تۇراقتانبادى. ايتپەسە, قاعاز, سيا ءتارىزدى ۇساق-تۇيەكتى حان باسىمەن سىرتتان سۇرار ما ەدى. الىم-سالىق رەتتەلمەي, مەملەكەتتىك بيۋدجەت تە تۇزىلمەدى. سوعىستان تۇسكەن ولجا مەملەكەتتىڭ بايلىعىن, ەكونوميكالىق نەگىزىن نىعايتۋعا قىزمەت ەتپەدى, ساۋعاعا كەتتى.
– ياعني, ورتالىق بيلىك پەن جەرگىلىكتى ءوزىن–ءوزى باسقارۋ ءبىر ارناعا توعىسپاي ءساتسىز اياقتالىپ وتىردى ەمەس پە؟
– بۇل – قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ ەڭ وسال جەرى. حاندىق ورتالىق بيلىك پەن جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ اراسىنداعى بايلانىستىڭ ءھام باعىنىشتىلىقتىڭ بۇزىلعانىندا جاتىر.
– ونى ابىلايدىڭ دا رەتتەي الماۋىنا نە سەبەپ بولدى؟
– ءبىر ورتالىققا باعىنعان ۇلتتىق مەملەكەتكە ءتان سوڭعى ءىس-شارالار 1726 جىلى ورداباسىندا, ءۇش جىل وتە اڭىراقاي شايقاسىنىڭ الدىندا ءۇش ءجۇز بيلەۋشىلەرىنىڭ باس قوسۋىمەن, جوڭعارلارعا بىرلەسە تويتارىس بەرۋ ستراتەگياسىن انىقتاۋمەن اياقتالدى. بۇدان كەيىنگى ۋاقىتتا بارشاعا ءمىندەتتى, «جەتى جارعىداي» پارمەنى بار مەملەكەتتىك قۇجات تۋىنداعان ەمەس. سوندىقتان ءبىر ورتالىققا باعىنعان مەملەكەتتىڭ قالىپتاسپاعانى ابىلايدىڭ جانىن كۇيزەلتتى, ساياسي دراماسىنا اينالدى.
تالانتتى ادامدى حالقىمىز: «سەگىز قىرلى, ءبىر سىرلى» دەپ سيپاتتايتىنى بەلگىلى. تۋمىسىنان اسا دارىندى جاراتىلعان ابىلايدىڭ بەت قاراتپاس قابىلەت-قارىمى قازاق ادەبيەتى مەن فولكلورىندا, ونوماستيكاسى مەن توپونوميكاسىندا, ونەرى مەن عىلىمىندا, قوعامدىق ساناسى مەن جادىندا تۇنىپ تۇر. عىلىممەن, شىعارماشىلىقپەن ارنايى اينالىسپاسا دا, بىزگە كەلىپ جەتكەن سوزدەرىنەن, حاتتارىنان, شەشىمدەرىنەن تاريحي-فيلوسوفيالىق كوزقاراسىن, قوعامدىق-ساياسي پوزيتسياسىن, اباي ۇلىقتاعان «تولىق ادام» بولمىس-ءبىتىمىن كورۋگە بولادى. وسى قاسيەتتەردىڭ ءبارىن جانە ارقايسىن قاي عىلىم تۇرعىسىنان زەردەلەگەندە دە ايگىلى بيلەۋشى ەڭ الدىمەن ساياساتكەر ەكەنىن قاپەردەن شىعارماعان ءلازىم.
ابىلايعا قۇرمەت الابوتەن
– شۇكىر, ەل بولىپ, ەڭسەمىزدى تىكتەگەندە ابىلايدى ءوز دارەجەسىندە دارىپتەي الدىق پا؟
– تاۋەلسىزدىك تۇسىندا حاكىم ابايدى الەمگە تانىتۋدىڭ تاماشا ىستەرى اتقارىلدى. وسى تاجىريبەنى, وركەندى ءداستۇردى جالعاستىرىپ, ۇلتتىق ديپلوماتيانىڭ حاس شەبەرى ابىلاي ەسىمىن تاياۋ-الىس شەتەلدەردە ناسيحاتتاۋدىڭ, ەسكەرتكىشتەرىن ورناتۋدىڭ كەزەگى كەلدى.
ۇلتتىڭ ۇلى تۇلعالارىن ۇلىقتاۋدىڭ وزەكتىلىگى, تاجىريبەسى مەن تالىمىنەن كۇش-قۋات الۋدىڭ ۇلگىسى ۇلت كوشباسشىسى ن.نازارباەۆتىڭ شىعارمالارى مەن سوزدەرىندە تاماشا دايەكتەلگەن. ابىلايعا قۇرمەتتىڭ ورنى الابوتەن. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىگى جاريالانعانىنا ەكى اي تولار-تولماستان – 1992 جىلعى 14 اقپاندا بەرگەن سۇحباتىندا ن.نازارباەۆ بىلايشا تولعانعان ەكەن: «قاي زاماندا دا بولسىن, ەل باسقارۋ, مەملەكەت باسقارۋ ەشكىمگە دە وڭايعا تۇسكەن ەمەس. «ابىلايدىڭ جولىن ۇستانىپ», سونىڭ ساياساتىن سارا باسشىلىققا الىپ وتىرمىن دەۋگە اۋزىم بارمايدى. ارۋاعىنان قورقامىن. ءارى دەسە, ابىلاي زامانى ءبىر باسقا, قازىرگى زامان ءبىر باسقا. ابىلايدىڭ تۇسىندا قازاقستان جەرىندە 10 ميلليون وزگە ۇلتتاردىڭ وكىلدەرى وتىرعان جوق ەدى. راس, جان-جاعىنان, قوس وكپەدەن قىسىپ تۇرعان يمپەريالار بار ەدى. سولارمەن ءتىل تابىسىپ, قيىننان قيىستىرىپ, قيادان جول تابۋ ابىلايداي ايبىندىنىڭ عانا قولىنان كەلەدى. ءبىز سياقتى وتتى زاماندا تۋعان ۇرپاعىن رۋحى قولداي ءجۇرسىن»
ەلباسى انىقتاعان وسى ۇستانىمنان قينالعاندا دا, قۋانعاندا دا ءبىر مىسقال, قاس-قاعىم ساتكە اۋىتقىعان ەمەسپىز. قازاق حاندىعىنىڭ شاڭىراعىن كوتەرگەن كەرەي مەن ءجانىبەك سۇلتانداردان باستاپ, ازاتتىق جولىنداعى كۇرەستىڭ سوڭعى قۇربانى قايرات رىسقۇلبەكوۆتەي اسىلدارىمىزعا, ايتۋلى وقيعالار قۇرمەتىنە جۇزدەگەن ءىس-شارالار ءوتتى, قاۋلى-قارارلار قابىلداندى, كوركەم تۋىندىلار ارنالدى, ەڭسەلى ەسكەرتكىشتەر ورناتىلدى.
ابىلايتانۋ – وتاندىق تاريحنامانىڭ قاستەرلى سالاسى. ەكى عاسىردان استام ۋاقىت ىشىندە ول ماقتاۋدى دا, داتتاۋدى دا كوتەرە ءبىلدى. وسىنىڭ ءوزى-اق تاريح عىلىمىنىڭ تاعدىرى ويىنشىق ەمەستىگىن, قوعام مەن ازاماتتار الدىنداعى بيىك جاۋاپكەرشىلىگىن, مەزەتتىك ساياسات پەن يدەولوگيادان جوعارى تۇرۋى عانا اقيقاتقا جەتكىزەتىنىن كورسەتەدى. زەرتتەۋ نىسانىنىڭ وزگەشەلىگى مەن ەرەكشەلىگىن تياناقتايتىن تاريح ەشقاشان وزگەدەن ارتىق ءتۇسۋدى كوزدەمەۋى كەرەك. سوندا ىنتىماقتاستىق پەن قاۋىپسىزدىكتىڭ قاينار كوزىنە اينالىپ, ءدىنى, ءدىلى, ءناسىلى بولەك ادامداردى جاقىنداستىرادى.
ابىلايتانۋ – كەشەندى عىلىم. بۇل سالادا اركىمنىڭ ايتار ويى بار. سونىڭ ءبارىن ۇيلەسىممەن ينتەگراتسيالاۋ ماسەلەنىڭ بەيمالىم قىرلارىن اشۋعا مۇمكىنشىلىكتى ارتتىرادى ءارى يننوۆاتسيالىق عىلىمي ناتيجەلەردى دۇنيەگە اكەلەدى.
ابىلايتانۋدىڭ عىلىمي ورەسى اسقاقتاعان سايىن ونى وقىتۋ مەن ناسيحاتتاۋدىڭ, قالىڭ كوپشىلىكتىڭ ساناسى مەن جۇرەگىنە ءسىڭىرۋدىڭ اۋقىمى ۇلعايارى ءسوزسىز. تۇلعانىڭ پايدا بولۋى – بەرىسى – ۇلتقا, ءارىسى – ادامزات وركەنيەتىنە تاريحتىڭ تارتقان سىيى. ونى دۇرىس تاني جانە لايىقتى باعالاي ءبىلۋ – ۋاقىت پەن ورتانىڭ, اسىرەسە, مەملەكەتتىك بيلىك پەن ءبىلىمپازداردىڭ تاريح الدىنداعى بورىشى.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
اڭگىمەلەسكەن
گۇلميرا ايماعانبەت
