كورنەكتى فيلولوگ-عالىم, اكادەميك زاكي احمەتوۆتىڭ تۋعانىنا – 85 جىل
3 مامىردا ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە «زاكي احمەتوۆتىڭ عىلىمي زەرتتەۋلەرى جانە قازىرگى ادەبيەتتانۋدىڭ تەوريالىق ماسەلەلەرى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا ءوتتى. حالىقارالىق دەيتىن سەبەبىمىز, وعان ءوزىمىزدىڭ فيلولوگ عالىمدارىمىزبەن قاتار, قازان فەدەرالدىق ۋنيۆەرسيتەتىنەن, تۇركيانىڭ ەگە (ەگەي) ۋنيۆەرسيتەتىنەن, قىرعىزستاننىڭ ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنان كەلگەن عالىمدار قاتىسىپ, زاكي احمەتوۆتىڭ تۇلعالىق قاسيەتى, ءسوز ونەرىنىڭ تەورياسىنا, قازاق ولەڭىنىڭ قۇرىلىسىنا, ادەبيەتتانۋ ادىستەمەسىنە, ابايتانۋ مەن اۋەزوۆتانۋعا قوماقتى ۇلەس قوسقان عالىمدىعى تۋراسىندا تەرەڭ پىكىرلەر, تەبىرەنتەرلىك ەستەلىكتەر ايتتى. «استانا اقشامى» گازەتى تاعىلىمدى باسقوسۋدا ايتىلعان جاقسى پىكىرلەردىڭ ءبىر پاراسىنا گازەت بەتىنەن ورىن بەرۋدى ءجون كوردى.
ءۋاليحان قاليجان, م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى, ف.ع.د, قر ۇعا كوررەسپوندەنت-مۇشەسى:
ءوزىمدى زاكي مەكتەبىنەن شىققاندار ساناتىنا قوسامىن
– «دۇنيە بۇراڭداعان ءبىر قيسىق جول» دەگەندەي ءار ادامنىڭ تاعدىرىندا توسىن, كۇرمەۋى قيىن جاعداياتتار بولىپ جاتادى. مەنىڭ دە ومىرىمدە سونداي ءسات بولعان. 1999 جىل. «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ باس رەداكتورلىعىنان كەتۋگە تۋرا كەلدى. بىراق ادامنىڭ ساعىن سىندىرمايتىن, تاعدىرىن اراشالايتىن, عازيز باسىن تومەندەتپەيتىن عىلىم ەكەن.
كوپتەن بەرى جيناقتالىپ, تاراۋلارى تۇگەل جازىلىپ قويعان دوكتورلىق جۇمىسىمدى تارتپادان شىعاردىم. اكادەميك اعالارىم رىمعالي نۇرعالي, زەينوللا قابدولوۆ, زاكي احمەتوۆ ۇشەۋى ەسىمدى جيعىزدى.
– باسپالارمەن تىعىز جۇمىس ىستە. ءار تاراۋىڭ جەكە-جەكە تاقىرىپ, سولاردى كىتاپشا ەتىپ باستىر. سونان سوڭ بىرىكتىرىپ مونوگرافيا شىعاراسىڭ, – دەدى اكادەميك زاكي احمەتوۆ. وسى كەزدەسۋ زاكي اعانى تۋعان اعامداي جاقىنداستىرىپ جىبەردى. ءوزىمدى زاكي مەكتەبىنەن شىققانداردىڭ ساناتىنا قوسامىن. ديسسەرتاتسيالىق جۇمىسىمنىڭ ءبىر تاراۋى ۇلى ابايدىڭ ءدىني-رۋحاني كوزقاراستارىنا, ءدىني اعارتۋشىلىعىنا ارنالىپ ەدى. سوندىقتان وسى تۇستا اكادەميك زاكي احمەتوۆتىڭ ابايدىڭ اقىندىق الەمىنە ارنالعان مونوگرافياسىن كوزدىڭ مايىن تاۋىسا وقىعان بولارمىن. 1995 جىلى جاريالانعان «ابايدىڭ اقىندىق الەمى» اتتى زەرتتەۋىن ءجيى قولعا الىپ, عىلىمي ويىمدى تۇزەپ وتىرامىن. زاكي احمەتوۆ ابايتانۋ جولىندا ەڭ اۋەلى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ سوزدەرىن كوشباسشى ەتىپ الادى. ابايدى دا سىناپ-مىنەگەندەر از بولماپتى. مىسالى, ىدىرىس مۇستامبايۇلى دەگەن بىرەۋ «اباي ولەڭدەرىنىڭ كەيبىرەۋى ناشارلاۋ, بوستاۋ كەلەدى» دەپ سىناپتى. ول «ينتەرناتتا وقىپ ءجۇر», «سوقتىقپالى-سوقپاقسىز جەردە ءوستىم», «مەن كەلمەسكە كەتەرمىن تۇك وندىرمەي» دەپ كەلەتىن ولەڭدەردى مىسالعا الىپ, «كەمەلىنە كەلە الماي كەتكەن اقىن» دەپ قورىتادى. مىنە, وسى سىنعا ايتىلعان زاكي احمەتوۆتىڭ پىكىرىنە نازار اۋدارالىقشى: «تۇك وندىرمەي كەتەرمىن دەگەنى, ارينە, قوعام ءومىرىن وزگەرتپەك بولعان, زاماندى تۇزەتپەك بولعان دەگەن ماعىنادا ايتىلعان. ونىڭ ۇستىنە پوەزياداعى اقىننىڭ ءسوزى, ليريكالىق تۇلعانىڭ اتىنان ايتىلعان ءسوز استارلى تەرەڭ ماعىنالى كەلەدى. ونى تۇپ-تۋرا جاداعاي تۇسىنۋگە بولمايدى» دەيدى ول. سول سياقتى 1923 جىلى عابدىراحمان ساعدي دەگەن سىنشى «اقجول» گازەتىندە «اباي» اتتى ماقالا جاريالاپ, ماداقتاي وتىرىپ, ۇلى اقىنعا «ولەڭدەرىمەن ادامزاتتىڭ وزىنەن بەزگەندىگىن اڭعارتادى» دەپ سىن تاعادى. ال زاكي احمەتوۆ ونى باسقاشا تۇسىنەدى: «اباي حالىقتىڭ مۇڭىن مۇڭداپ, ومىردە ادىلەتسىزدىك, قياناتشىلدىق كوپ دەپ نالىعان بولسا, ونى ومىردەن تارىعۋشىلىق, كۇيرەكتىك دەپ سىناۋ مۇلدەم ورىنسىز…» دەي كەلىپ, مۇحتار اۋەزوۆتىڭ 1922 جىلى جازىلعان «قازاق ادەبيەتىنىڭ قازىرگى ءداۋىرى» ماقالاسىنان: «اباي ولەڭدەرىندە سۇلدەرى قۇرىعان زار دا, ءالى قۇرىعان ۋايىم دا جوق. ونىڭ ورنىندا قازاق ءومىرىنىڭ كەم-كەتىگىن تۇسىنگەن كوز اشىقتىق بار, دالەلدەپ اۋرۋىن تاۋىپ, ەمىن ايتقان شىراقتىق بار…» دەگەن دايەك كەلتىرەدى.
ابدىلداجان احماتاليەۆ,
ش.ايتماتوۆ اتىنداعى ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى, اكادەميك:
قازاق-قىرعىز ادەبي بايلانىسىنىڭ التىن كوپىرى
– ءبىز قىرعىزدار قازاق ەلىمەن اراداعى مادەنيەت, ادەبيەت تۇرعىسىنداعى قاتىناستاردى ءسوز قىلعاندا, نەگىزىنەن ءۇش تۇلعانى – شوقان ءۋاليحانوۆتى, مۇحتار اۋەزوۆتى, زاكي احمەتوۆتى ايرىقشا اتايمىز. «پروزايكتەردىڭ ءبارى گوگولدىڭ شينەلىنەن شىققان» دەگەن ءسوز بار ەمەس پە, سول سياقتى قىرعىز ادەبيەتتانۋشى عالىمدارىنىڭ ءبىر پاراسى, ونىڭ ىشىندە ءوزىم دە بارمىن, زاكي احمەتوۆتىڭ شينەلىنەن شىققان جاندارمىز. ول كىسى ەنتسيكلوپەديست عالىم ەدى. العاش رەت 1980 جىلى تانىستىم. مەنىڭ «شىڭعىس ايتماتوۆ جانە قىرعىز-قازاق ادەبي بايلانىسى» دەگەن كانديداتتىق ديسسەرتاتسياما وپپونەنت بولدى. كەيىن 1991 جىلى زاكي احمەتوۆ, زەينوللا قابدولوۆ, تۇرسىنبەك كاكىشەۆتەردىڭ پىكىرىمەنەن دوكتورلىق ديسسەرتاتسيامدى قورعادىم. ول كىسى ءومىرىنىڭ سوڭعى ساتىنە دەيىن, ياعني 2002 جىلعا دەيىن قىرعىزستان ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ ديسسەرتاتسيالىق كەڭەسىنە مۇشە بولىپ, جۇزدەن استام عىلىمي ەڭبەكتىڭ قورعالۋىنا سەپتىگى ءتيدى. دۇنيەدەن وزار الدىندا دا, بىشكەككە عىلىمي كەڭەستىڭ جۇمىسىنا قاتىسىپ, قايتارىندا «ەندى مەن كەلەمىن بە, كەلمەيمىن بە, ءبىر اللا بىلەدى. بۇدان بىلاي ارامىزدى جاستار جالعاسىن» دەپ تىلەك ايتىپ ەدى. بەس جىلدان كەيىن توقسان جىلدىعى اتاپ وتىلەدى. سول كەزدە ءبىراز عىلىمي ەڭبەكتەرىن قىرعىز تىلىنە اۋدارىپ, كىتاپ قىلىپ شىعارماق ويىمىز بار.
قۇلبەك ەرگوبەك,
ا.ياسساۋي اتىنداعى قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرورەكتورى, ف.ع.د:
بەيسەنباي كەنجەباەۆتىڭ تالانتتى شاكىرتى
– ءبىز زاكي احمەتوۆتىڭ شاكىرتىمىز, ەكىنشى جاعىنان ول كىسى ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتە دە ءتورت-بەس جىل پروفەسسورلىق قىزمەت اتقاردى, وقۋ ورنىنىڭ بەدەلىن كوتەرۋگە ىقپال ەتتى. زاكەڭنىڭ ءبىر ۇستازى, قاۋىرسىن قانات بالاپان كەزىنەن باپتاعان تالىمگەرى بەيسەنبەي كەنجەباەۆ ەدى. 1943-1944 جىلى بولۋى كەرەك, ون بەس جاسار زاكي قازگۋ-گە كەلگەن. قاسىندا ءبىر جولداسى بار. ەكەۋى ماتەماتيكا فاكۋلتەتىنىڭ حابارلاندىرۋىن قاراپ تۇر ەكەن. بەيسەنباي كەنجەباەۆ فيلولوگيا فاكۋلتەتى دەكانىنىڭ مىندەتىن اتقارۋشى ەكەن. ول كەزدە جۋرناليستيكا فاكۋلتەتى فيلولوگيانىڭ ءبىر ءبولىمى عانا ەدى. بەيسەنباي كەنجەباەۆ كورىپ قالىپ, بالالاردان ءجون سۇرايدى.
– ۇلتتىق اسپاپتاردا ويناي الاسىڭ با؟ ولەڭ-جىردى ۇناتاسىڭ با؟ – دەگەن سۇراقتار قويادى. زاكەڭ سكريپكادا وينايتىنىن, ولەڭ جازاتىنىن ايتادى. سودان بەيسەكەڭ جارماسا كەتەدى. ءسويتىپ, زاكي احمەتوۆ شەشىمىن وزگەرتىپ, فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە قۇجاتتارىن تاپسىرىپتى. تاعى ءبىر دەتال. ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەندە, زاكەڭ «ابايدىڭ ەستەتيكاسى» دەگەن تاقىرىپتا ديپلوم جۇمىسىن قورعاعان. مۇقاڭنىڭ ىجداھاتتىلىعىن بىلەسىزدەر, باعانى ءسال-ءپال تومەندەتىپ قويۋ تۋرالى اڭگىمە جۇرگەندە, تاعى ۇستازدىق بەدەلىن سالىپ وسى بەيسەكەڭ ءسوز ءلامىن ايتقان ەكەن. ءارى جيىرماعا تولا قويماعان زاكەڭە ديپلوم بىردەن بەرىلمەي, ءبىر جىل كۇتۋگە تۋرا كەلەدى. سول كەزدە بەيسەكەڭ ءوزىنىڭ جولداسى عالىم احمەتوۆ دەگەن اۋدارماشى اعامىزدىڭ قولىنا تاپسىرىپ, باسپاعا جۇمىسقا الدىرتادى.
ديپلوم العاسىن, العاشقى عىلىمي ەڭبەگى «قازاق ولەڭىنىڭ قۇرىلىسى» دەگەن تاقىرىبىن وسى بەيسەنباي كەنجەباەۆ ۇسىنعان. تاعى ءبىر دەرەك, لەنينگرادتاعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ پروفەسسورى, اتاقتى تۇركولوگ, ەسكى دوسى سەرگەي ەفيموۆيچ مالوۆپەن تابىستىرىپ, اسپيرانتۋراعا تۇسىرەدى. سوعىستان كەيىن ەلدىڭ ەڭسەسى ەندى-ەندى تىكتەلىپ كەلە جاتقان شاق. اسپيرانتۋرا ارقانداي سەبەپتەرمەن ەكى-ءۇش اي توقتاپ قالعان كەزدە, بەيسەنباي كەنجەباەۆ اعامىز زاكي احمەتوۆتىڭ سوڭىنان اقشا سالىپ تۇرعان ەكەن. مۇنداي قامقورلىقتى بۇگىن قاي ۇستاز جاسايدى؟ بۇل ەستەلىكتەردى مەن بەيسەنباي كەنجەباەۆتىڭ كۇندەلىگىنەن الىپ وتىرمىن. ءدال سونداي اكەلىك قامقورلىقتى زاكەڭ كەيىن قازاق ادەبيەتتانۋىنا قوسىلعان جاس تولقىنعا كورسەتتى. مىسالى, 1995 جىلى مەنىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاتسيامدى وسى زاكي احمەتوۆ اعامىز ەكى سوزگە كەلمەي وقىپ بەرگەن ەدى.
دايىنداعان ەدىل بوكەەۆ
