قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىنىڭ 77-بابىنىڭ 1-تارماعىندا «سۋديا سوت تورەلiگiن iسكە اسىرۋ كەزiندە تاۋەلسiز جانە كونستيتۋتسيا مەن زاڭعا عانا باعىنادى» دەپ كورسەتىلگەن.
وسى ورايدا, قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ 2000 جىلى 1 قىركۇيەكتەگى «قازاقستان رەسپۋبليكاسى سوت جۇيەسiنiڭ تاۋەلسiزدiگiن كۇشەيتۋ جونiندەگi شارالار تۋرالى» جارلىعى مەن 2000 جىلى 25 جەلتوقسانداعى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سوت جۇيەسi مەن سۋديالارىنىڭ مارتەبەسi تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭىنىڭ قابىلدانۋى ءادىل سوت تورەلىگىنىڭ قۇزىرەتى مەن بەدەلىن انىقتاۋداعى ۇلكەن تاريحي قادام بولدى دەسەك, جاڭىلىسپايمىز.
سوت-قۇقىق رەفورماسى بويىنشا الەۋمەتتىك بەدەلىن كوتەرۋ, سوتتاردى تۇلعانىڭ قۇقىعى مەن ەركىندىگىن قورعايتىن سەنىمدى كەپىلگە اينالدىرۋ, قوعامداعى داۋ-جانجالدى زاڭدى جانە ءادىل شەشۋگە قول جەتكىزۋ, سۋديالاردىڭ قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك قورعالۋىن قامتاماسىز ەتۋ سىندى ماڭىزدى اسپەكتىلەر بۇگىنگى تاڭدا ماقساتتى تۇردە, بىرتىندەپ جۇزەگە اسىرىلۋدا.
دەگەنمەن, شىنايى سوت بەدەلى, ەڭ الدىمەن, سۋديالاردىڭ ادىلدىكتەن اينىمايتىن تاۋەلسىزدىگىنە, كاسىبي بىلىكتىلىگىنە, قاراپايىم حالىققا ەتەنە جاقىندىعى مەن اشىقتىعىنا تىكەلەي بايلانىستى.
بىلتىر 20 قاراشادا وتكەن قازاقستان سۋديالارىنىڭ VI سەزىندە ءسوز سويلەگەن ەلباسى ۇلتتىق سوت جۇيەسىنىڭ «قازاقستان-2050» ستراتەگياسى اياسىنداعى مىندەتتەرىن اتاپ ءوتتى, «سۋديالاردىڭ تاۋەلسىزدىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن ولاردىڭ تارتىپتىك جاۋاپكەرشىلىگىن قاراۋ جونىندەگى وكىلەتتىكتەر تەك قانا سوت قازىلارىنا بەرىلدى. بۇل سۋديالارعا كەز كەلگەن تۇردەگى قىسىم جاساۋدىڭ ىقتيمالدىعىن ازايتىپ, سوتتاردىڭ تاۋەلسىزدىگىن نىعايتتى. سوڭعى ءتورت جىلدا تارتىپتىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلعان جانە ۇنامسىز سەبەپ بويىنشا لاۋازىمىنان بوساتىلعان سۋديالار 4 ەسە دەرلىك ازايدى» دەدى پرەزيدەنت ن. نازارباەۆ.
الايدا, سوتتىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن دەربەستىگى جانە سۋديانىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن دەربەستىگى اراسىنداعى ايىرماشىلىقتى ەلەمەۋگە بولمايدى. جوعارىدا ايتىلعانداي, سوت بيلىگىنىڭ تاۋەلسىزدىگى دەگەنىمىز – بارلىق سوت جۇيەسى ورگاندارىنىڭ, سۋديالاردىڭ زاڭ شىعارۋشى, اتقارۋشى بيلىكتەرگە ساياسي-قۇقىقتىق, الەۋمەتتىك جاعىنان تاۋەلدىلىگىنىڭ بولماۋىندا, ياعني سىرتتاي تاۋەلسىزدىگىندە.
وكىنىشكە قاراي, كەي ساتتەردە باسقا دا بيلىك تارماقتارى سياقتى سوت جۇيەسىندە دە باسشىلىق, جەتەكشىلىك ەتۋ, وعان باعىنىشتىلىق كورسەتۋ سەكىلدى ىشكى باسقارۋ پروتسەستەرىنە بايلانىستى توراعالار, نە جوعارى تۇرعان سۋديالاردىڭ ءىس جۇرگىزۋ بارىسىنا ىقپال ەتۋى تاۋەلسىزدىك قاعيداسىنىڭ بۇزۋىلۋىنا اكەپ سوعادى. الايدا, بۇل سۋديانىڭ قۇقىقتىق ساناسىنىڭ, قۇقىقتىق مادەنيەتىنىڭ, ءبىلىمىنىڭ تومەن بولۋى سالدارىنان تۋىندايدى دەر ەدىم. سەبەبى, ءبىلىمى تومەن ادام تەك سوتتا عانا ەمەس, كەز كەلگەن جەردە باسقا بىرەۋدىڭ الدىندا تومەنشىكتەپ, يمەنىپ تۇرادى. ال مۇنداي بولماس ءۇشىن سۋديالاردىڭ ءبىلىمى وتە جوعارى بولۋ كەرەك. سول سەبەپتى سۋديانى تاعايىنداۋ بارىسىندا ءبىلىمىن, كاسىبي دايارلىعىن جان-جاقتى زەرتتەۋ قاجەت.
سۋديانىڭ قاشاندا تەك بەيتاراپ جانە تاۋەلسىز بولۋى ءادىل سوت جۇرگىزۋىنە كومەكتەسەدى. سۋديانىڭ سىننان نەمەسە قانداي دا ءبىر قۋعىنداۋدان قاۋىپتەنبەي, وعان بەرىلگەن ىستەر بويىنشا, ءتىپتى اسا اۋىر جانە رەزونانستى ىستەر بولسا دا, زاڭعا سايكەس شەشىمدەر قابىلداۋعا قۇقىعى بار جانە وعان مىندەتتى.
كەيدە سوتتىڭ وبەكتيۆتىلىگىنە اسەر ەتەتىن ىشكى فاكتورلار دا جوق ەمەس. مىسالى, ەڭ كوپ ايتىلاتىن پروبلەما – سوت ىستەرىنىڭ شامادان تىس كوپ بولۋى, ياعني سۋديا ءار ءىستى جان-جاقتى وبەكتيۆتى قاراۋعا ۋاقىتى جەتپەي جاتادى. ستاتيستيكا بويىنشا, قازاقستاندا ءار بەسىنشى ادام سوتقا جۇگىنەدى نەمەسە سوتقا قاتىسى بولادى. جوعارى ساتىداعى سوتتاردان سىن ەستىمەيمىز دەپ زاڭمەن بەلگىلەنگەن ۋاقىتتا تەز شەشىم شىعارۋدىڭ ارتى اينالىپ كەلگەندە سوت بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرەتىنى جاسىرىن ەمەس.
قازىرگى كۇنى قوعامدا سوتتاردىڭ جەمقورلىعىنا قاتىستى ستەرەوتيپ ساقتالىپ كەلەدى. نەگە؟ ويتكەنى, ارامىزدا ونداي ىسىمەن اشكەرەلەنىپ قالىپ جاتقان ارىپتەستەرىمىزدىڭ بار ەكەنى بۇكىل سالاعا سالقىنىن تيگىزىپ جاتىر. وسى ورايدا, ماتەريالدىق جاعدايدى جاقسارتۋ جاعىنا ەداۋىر كوڭىل بولىنسە, بۇنداي ارەكەتكە باراتىندار اناعۇرلىم از بولار ەدى دەگەن وي كەلەدى. قازاقتا جاقسى ماقال بار: «اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى» دەگەن. بۇگىنگى تاڭدا, ەلىمىزدەگى ءبىرىنشى ساتىداعى سوتتاردىڭ جالاقىسى, قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قاتارداعى قىزمەتكەرلەرىنىڭ جالاقىسىمەن شامالاس جانە جەرگىلىكتى سوتتارعا ساپالى مەديتسينالىق قىزمەت كورسەتۋ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ءتيىستى تۇردە قامتاماسىز ەتiلمەي كەلەدى. ماسەلەن, كورشىمىز رەسەيدە سۋديانىڭ ەڭ تومەنگى جالاقىسى, ءبىزدىڭ ءبىرىنشى ساتىداعى سوتتاردىڭ جالاقىسىنان 5-6 ەسە جوعارى جانە ولاردىڭ ماتەريالدىق-الەۋمەتتىك جاعدايى دا, بىزبەن سالىستىرعاندا اناعۇرلىم جاقسى قامتاماسىز ەتىلگەن. سونىمەن قاتار, ەۋروپانىڭ بىرقاتار مەملەكەتتەرىندە, اسىرەسە, گەرمانيادا سۋديا بارلىق جاعىنان تاۋەلسىز بولىپ كەلەدى. ولاردا بەلگىلەنگەن جۇمىس ۋاقىتى كورسەتىلمەگەن, ياعني تاڭەرتەننەن كەشكە دەيىن جۇمىس ورنىندا قادالىپ وتىرۋدىڭ قاجەتى جوق. وسىلايشا بەرىلگەن ءىستى اسىقپاي شولىپ, سالماقتاپ, ۋاقىتىلى شەشىم شىعارۋىنا مورالدىق تۇرعىدان قولداۋ بىلدىرىلەدى.
سونىمەن قاتار, اتالعان ەلدە ماتەريالدىق جاعدايىنا دا جاقسى كوڭىل بولىنگەن, ياعني وتباسىندا قانشا بالا بولسا, ارقايسىسىنا تولەماقى رەتىندە بەلگىلى ءبىر قاراجات تولەنىپ وتىرادى. مۇنداي تاجىريبەنى وتە جاقسى ۇلگى رەتىندە بىرتىندەپ ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە ەنگىزۋگە بولار ەدى.
تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىك ءجايت, سوت ءتيىمدى جۇمىس جاساۋى ءۇشىن بۇكىلالەمدىك ستاندارتتارعا ساي ىرگەلى زاڭدار قابىلداۋعا جول اشىلۋى قاجەت. تەك قانا تۇتقىنداۋ ەمەس, سوت شەشىمىن كەرەكسىنەتىن سانكتسيالاردىڭ وزگە دە تۇرلەرىن سوت قۇزىرەتىنە بەرۋ قاجەتتىگىن ۋاقىتتىڭ ءوزى تالاپ ەتىپ وتىر.
سۋديالار تاۋەلسىزدىگىنىڭ الەۋمەتتىك كەپىلدىكتەرىن كۇشەيتۋ, ادامداردىڭ جەكە باسى مەن بوستاندىعىنا قول سۇقپاۋ قۇقىعىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن الدىن الا تەرگەۋ ساتىسىندا سوتتارعا قاداعالاۋ وكىلەتتىگىن بەرۋ ءۇشىن قىلمىستىق-پروتسەسسۋالدىق كودەكسكە دە وزگەرىستەر ەنگىزۋ قاجەتتىگى بايقالادى. سول سەكىلدى سۋديالاردىڭ تاۋەلسىزدىگىنە قاۋىپ نەمەسە نۇقسان كەلتىرەتىن جاعدايلاردا ولاردىڭ جوعارعى سوت كەڭەسىنە جۇگىنۋىن زاڭ جۇزىندە رەتتەۋ حالىقارالىق ستاندارتتارعا ساي كەلەر ەدى.
قورىتا كەلگەندە, ارتىمىزعا قارايلاساق, مەملەكەتىمىز تاۋەلسىزدىگىن العالى بەرى سوت رەفورمالارىن جۇرگىزۋ اياسىندا كوپ جۇمىستار جۇرگىزىلدى. ولار ءوزىنىڭ تيىمدىلىگىن كورسەتتى. سوت جۇيەسىنىڭ ابىرويىن كوتەرىپ, قوعامنىڭ سەنىمى ارتتىراتىن مۇنداي رەفورمالار ءالى دە جالعاسىن تابادى دەپ ۇمىتتەنەمىز.
ە.س.قوسمۇراتوۆ,
استانا قالاسىنىڭ قىلمىستىق ىستەر جونىندەگى مامانداندىرىلعان اۋدانارالىق سوتىنىڭ سۋدياسى
