ايگۇل ابدۋلداەۆا – استانا قالاسىنداعى جاس پروفەسسورلاردىڭ ءبىرى. استانا مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتىندەگى پروفيلاكتيكالىق مەديتسينا جانە تاعامتانۋ كافەدراسىندا جۇمىس ىستەيدى. مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى, دوتسەنت. دۇرىس تاماقتانۋ ءتارتىبىن تەرەڭ زەردەلەپ جۇرگەن ماماننىڭ اقىل-كەڭەسى وقىرماندارىمىزعا ارتىق بولماس دەپ ويلايمىز.
– ايگۇل ابدۋلداقىزى, ءوزىڭىز ەلوردا مەكتەپتەرىندەگى تاعام ماسەلەسىن ۇيىمداستىرۋ جونىندەگى ۆەدومستۆوارالىق كوميسسيانىڭ مۇشەسى ءارى ونىڭ ساراپشىسى ەكەنسىز. قازىرگى بالالار قالاي تاماقتانىپ ءجۇر؟ جالپى مەكتەپتەردەگى ءمازىر دۇرىس جاسالعان با؟
– استانا مەكتەپتەرىندەگى بالالارعا ارنالعان ءمازىردى ءبىزدىڭ تاعامتانۋ كافەدراسى دايىندايدى. بۇگىندە ءبىلىم مەكەمەلەرىندە «چيپسى», كوكا-كولا سىندى ونىمدەر ساتىلمايتىنىن بىلەتىن شىعارسىز. بۇل دا ماماندارىمىزدىڭ ەڭبەگى. ال بالالاردىڭ تاماقتانۋ ماسەلەسىنە كەلسەك, بىلتىر ءبىز وسىعان بايلانىستى وقۋشىلاردىڭ اراسىندا ارنايى ساۋالناما ۇيىمداستىرعان ەدىك. سوندا قالالىق جەتكىنشەكتەردىڭ 53 پايىزى دۇرىس تاماقتانۋ ەرەجەسىن بىلەتىن بولىپ شىقتى. سوعان قاراماستان, حوت-دوگ سەكىلدى جارتىلاي دايىن ءونىمدى بالالاردىڭ 86 پايىزى كۇندەلىكتى تۇتىنادى ەكەن. ياعني بالالار ونى ءجيى تۇتىنۋ اعزاعا زيان ەكەنىن سانالى تۇردە بىلە تۇرا جەيدى. ال 18 پايىزى گازدى سۋسىنداردى كۇندەلىكتى ىشەتىنىن ايتتى. دەمەك, اتا-انالار دا بالالارىنىڭ دۇرىس تاماقتانۋىنا ءمان بەرۋى كەرەك. بىردە ءبىر مەكتەپتە دۇرىس تاماقتانۋ جونىندە ءدارىس وقىپ, گازدى سۋسىنداردىڭ زيانى جونىندە ايتىپ تۇرسام, ءبىر بالا: «كوكا-كولانى مەنىڭ پاپام كۇندە ىشەدى عوي. ول زيان بولسا, ىشپەس ەدى» دەپ قارا-ا-اپ تۇر. سوندىقتان بالاسىنىڭ ەرتەڭگى دەنساۋلىعىن ويلاعان ءار اتا-انا بالالارىن سالاۋاتتى تاماقتاندىرۋعا كۇش سالۋى كەرەك.
– سوندا سالاۋاتتى تاماقتانۋ دەگەنىمىز نە؟
– سالاۋاتتى تاماقتانۋ – تاماق راتسيونىن, تاماقتانۋ ءتارتىبىن, تاماقتانۋ ەرەجەسىن دۇرىس ساقتاۋ دەگەن ءسوز. ادامنىڭ دەنساۋلىعى سالاۋاتتى تاماقتانۋعا كوپ بايلانىستى. دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ مالىمەتى بويىنشا, شامامەن سىرقاتتىڭ 80 پايىزدان استامى دۇرىس تاماقتانباۋدان بولادى. ادامنىڭ كۇندەلىكتى تۇتىناتىن اسىندا بەلوك, ماي, كومىرسۋ سىندى قورەكتىك زاتتار, ميكروەلەمەنتتەر مەن دارۋمەندەر جەتكىلىكتى مولشەردە بولۋى قاجەت. مۇمكىندىك بولسا, تاعامدى بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا قابىلداۋ كەرەك. بۇل استىڭ ءسىڭىرىلۋىن جاقسارتىپ, ادام دەنساۋلىعىنا يگى اسەر ەتەدى. ال رەتسىز, كەش جانە شامادان تىس كوپ ىشىلگەن تاعام اسقازان-ىشەك جولدارىنا سالماق ءتۇسىرىپ, تاماققا تاۋەلدى سىرقاتتاردىڭ اسقىنۋىنا اكەلىپ سوعادى.
تاعامدى كۇنىنە 4-5 رەت از-ازدان جەۋ كەرەك. ەگەر كۇنىنە 3 رەت تاماقتاناتىن بولساڭىز, تاڭعى اسىڭىز تاۋلىكتىك راتسيوننىڭ 30-35 پايىزىن, تۇسكى اس – 40 پايىزىن, كەشكى اس – 25-30 پايىزىن قۇراۋى قاجەت. بىراق تاماق قابىلداۋ ارالىعى 3 ساعاتتان اسپاۋى شارت. نەگىزى ءار ءۇش ساعات سايىن اعزاعا تاعام ءتۇسىپ تۇرۋ قاجەت. ال سوڭعى اس قابىلداۋ ۇيىقتاردان 2-3 ساعات بۇرىن بولۋى كەرەك. ەگەر تۇنگە قاراي شامادان تىس اۋىر تاعامداردى قابىلداساڭىز, بۇل استىڭ قورىتىلۋىنا كەرى اسەر ەتىپ, سەمىزدىك, ءجىتى پانكرەاتيت جانە باسقا دا اسقازان-ىشەك اۋرۋلارىنىڭ دامۋىنا اكەلۋى مۇمكىن. جالپى كەشكى اس جەمىس-جيدەكتەردەن قۇرالعانى ءلازىم.
– كەيدە قىزدار ارىقتايمىز دەپ كۇنى بويى تاماق ىشپەي جاتادى. بۇل قانشالىقتى دۇرىس؟
– بۇل – مۇلدە دۇرىس ەمەس. كۇنى بويى اشقۇرساق جۇرگەن ادام كەرىسىنشە سالماق تاستامايدى. ءتىپتى قوسۋى مۇمكىن. سەبەبى, تۇتىناتىن كالوريالار كەنەت ازايعان كەزدە اعزا داعدارىسقا ۇشىراپ, زاتتەكتەر قورعا جينالا باستايدى. بۇل كالوريانىڭ باياۋ جويىلۋىنا اكەلەدى. ياعني, اشىققان كەزدە كەرىسىنشە سالماقتىڭ قوسىلۋى ارتادى. سوندىقتان, كۇنى بويى اش ءجۇرىپ ارىقتايمىن دەگەن ويدان اۋلاق بولۋ كەرەك. سالماقتى قالىپتى دەڭگەيدە ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن جوعارىدا ايتقان تاماق راتسيونىن ساقتاي ءبىلۋ قاجەت. بۇعان كۇنىنە 5 رەت از-ازدان تاماقتانۋ, دەنە بەلسەندىلىگىن بىرتىندەپ ارتتىرۋ, ۇن ونىمدەرىن, جانۋار مايلارىن, اششى تاعامداردى تۇتىنۋدى ازايتۋ جاتادى. تاماق قۇرامىندا جەمىس-جيدەكتەر مەن كوكونىستەردىڭ مولشەرى كوپ بولعانى دۇرىس. سالماق تومەندەتۋدىڭ دۇرىس ءتاسىلىن تاڭداۋ ءۇشىن الدىمەن دارىگەرمەن كەڭەسۋ قاجەت. بۇل جەردە ءسىزدىڭ جەكە باس ەرەكشەلىكتەرىڭىز بەن سىرقاتتارىڭىز جەكە ەسەپكە الىنادى. سوندا عانا ناتيجە جاقسى بولادى.
– ءسىز جوعارىدا ايتقان كۇنىنە 5 رەت از-ازدان تاماقتانۋ بالالارعا دا قاتىستى ما؟
– ارينە, بالالاردىڭ تاماقتانۋىنىڭ ءتارتىبى قاتاڭ قاداعالانۋى قاجەت. سەبەبى بالا – ءوسىپ-جەتىلۋشى ورگانيزم بولعاننان كەيىن ولارعا ەشقانداي دا شەكتەۋ قويىلمايدى. بىراق جەتكىنشەكتەرگە مۇمكىندىگىنشە, جارتىلاي دايىن ونىمدەردى بەرمەۋگە تىرىسۋ كەرەك. ونىڭ زيانى كوپ. مىسالى, چيپسىدە ترانسمايدىڭ مولشەرى كوپ. ال مۇنداي جاساندى مايلار قاتەرلى ىسىك اۋرۋىن تۋعىزاتىنىن كوزى قاراقتى قاۋىم جاقسى بىلسە كەرەك.
– ترانسمايلار دەپ مارگاريندەر, اسپازدىق جانە كونديتەرلىك مايلاردى ايتىپ تۇرسىز عوي؟
– ءيا, دۇرىس ايتاسىز. سول ترانسگەندىك مايلاردى شامادان تىس كوپ پايدالانۋ – قاۋىپتى اۋرۋلاردىڭ پايدا بولۋىنا اكەلەتىنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ءوزىمىز دە باۋىرساق, باسقا دا ونىمدەردى پىسىرەردە وسىمدىك مايىن قولدانىپ, مايدى ءجيى اۋىستىرىپ وتىرۋ قاجەت. ءبىر رەت پايدالانىلعاننان كەيىن قايتادان قولدانىلعان وسىمدىك مايى دا ترانسمايلارعا اينالادى.
– بۇگىندە الەمدى گەندىك موديفيكاتسيالانعان ورگانيزمدەر مەن ونىمدەر (گمو) جايلاپ العانى شىندىق. ونىڭ ادام اعزاسىنا قانشالىقتى زيانى بار؟
– شىنىن ايتۋ كەرەك, ءبىز گمو دەپ ۇرىككەنىمىز بولماسا, وسىنداي ونىمدەردىڭ ادام اعزاسىنا زياندىعى جونىندە ءالى تولىققاندى نە دالەل, نە زەرتتەۋ جوق. ول كوبىنە قانداي دا ءبىر ءونىمنىڭ ساقتالۋ مەرزىمىن ۇزارتۋ ءۇشىن قولدانىلادى. ءبىزدىڭ ساۋدا ورىندارىنا كەلىپ ءتۇسىپ جاتقان جەمىس-جيدەكتەر دە ودان سىرت ەمەس. بىراق ساۋداعا تۇسەردە ولاردىڭ ءبىر لەگى مىندەتتى تۇردە قاۋىپسىزدىگى جاعىنان جان-جاقتى تەكسەرۋدەن وتەدى. ەگەر جەمىس-جيدەكتەردىڭ قۇرامىندا مىسالى, پەستيتسيدتەر شامادان تىس كوپ بولسا, وندا ءتيىستى ماماندار مىندەتتى تۇردە دابىل قاعادى. سوندىقتان كۇندەلىكتى تۇتىنىپ جۇرگەن كوكونىستەر ساتىلىمدا بولسا, وندا زيانى جوق دەۋگە بولادى.
– قازىر ەلدىڭ ءبارى تاماق تەز دايىندايتىن «مۋلتيۆاركاعا» كوشە باستادى عوي. وسىنداي ىدىستا دايىندالعان ونىمدەر شىنىمەن پايدالى ما؟
– مەنىڭ «مۋلتيۆاركاعا» قاتىستى جەكە كوزقاراسىم بار. مەنىڭشە, ەشقانداي تاعام قولدان دايىندالعانعا جەتپەيدى. ويتكەنى كەيبىر تاعام ءتۇرى بار. مىسالى, ەت. ول كوپ قايناتۋدى قاجەت ەتەدى. ال «مۋلتيۆاركادا» پىسىرىلگەن ەت ۇزاق قايناماعاندىقتان, دۇرىس وڭدەلمەۋى مۇمكىن. ال دۇرىس وڭدەلمەگەن ەت تاعامدارىنان ادام اعزاسىنا ءتۇرلى ينفەكتسيالار ءتۇسۋى مۇمكىن. سوندىقتان وسى جاعىن دا ەسكەرگەن ءجون.
اڭگىمەلەسكەن قىمبات نۇرعالي
سالەمەتسىز بە؟ مەنىڭ سىزگە سۇۇراعىم بار ەدى. ەكى جاسار بالاعا استما دەپ دياگنوز كويىپ بەرىپتى. كالاي كيمننەن كەڭەس السا بولادى؟
ايگۇل ابدۋلداەۆانىڭ قابىلداۋىنا جازىلساڭىز بولادى.