الداعى ماۋسىم ايىندا يۋنەسكو ءاليحان بوكەيحاننىڭ 150 جىلدىعىن حالىقارالىق دەڭگەيدە مەرەكەلەۋ ماسەلەسىن قاراپ, ءتيىستى قارار قابىلداۋى مۇمكىن. جىل سوڭىنا قاراي الاش كوسەمى شىعارمالارىنىڭ قازاق جانە ورىس تىلدەرىندەگى 16-18 تومدىق تولىق جيناعى, ورىس تىلىندە «اليحان بۋكەيحان. سوبيراتەل كازاحسكيح زەمەل» اتتى ومىرباياندىق كىتابى باسپاعا دايىن بولماق.
ۇلت كوسەمىنىڭ ءومىرى مەن سان قىرلى قىزمەتىن زەرتتەۋ جانە ونىڭ مۇراسىن جيناۋ جۇمىستارى ۇزىلمەي جالعاسىپ كەلەدى. وسى باعىتتاعى وتكەن 2014 جىلعى جانە جاڭا جىلدىڭ العاشقى ايلارىنداعى ىزدەنىس جۇمىستارى ايتارلىقتاي جەمىسىن بەردى. مىسالى, وتكەن جىلعى «ومبى ەكسپەديتسياسى» بارىسىندا الاش كوسەمىنىڭ 1896 جىلدىڭ قاڭتارىندا ومبى-تاشكەنت تەمىرجول جەلىسىن تارتۋ جوباسىنا قارسى شىعىپ, ءوزىنىڭ عىلىمي دالەلدەرىمەن ونىڭ قۇرىلىسىن توقتاتقانى تۋرالى ورىس گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ باتىس-ءسىبىر ءبولىمى جينالىسىنىڭ حاتتاماسى جاريالانعان «ستەپنوي كراي» گازەتىنىڭ 3 سانى جانە وسى باسىلىمنىڭ مامىر ايىنداعى شىعارىلىمىندا «پيسمو ۆ رەداكتسيۋ» ايدارىمەن بەرىلگەن ءاليحاننىڭ تاعى ءبىر ماقالاسى تابىلعان بولاتىن. «ومبى ەكسپەديتسياسىنىڭ» ماتەريالدارىندا جازىلعانداي, الاش كوسەمى ومبى-تاشكەنت تەمىر جولى قۇرىلىسىن جالعىز ءوزى توقتاتىپ, 1917 جىلعى تاريحي بەتبۇرىسقا دەيىن ەلدىڭ وڭتۇستىك ءوڭىرى مەن جالپى تۇركىستان ولكەسىنە ۇمتىلعان ورىس كەلىمسەكتەرىنىڭ تولقىنىن باستى. ول جوبا ارادا 30 جىلداي وتكەندە عانا, 1926-1931 جىلدارى تۇركىستان-ءسىبىر نەمەسە تۇركىسىب اتاۋىمەن سالىنىپ ىسكە قوسىلعانى ءمالىم. ءاليحاننىڭ «ۆىبورگ ۇندەۋىنە قول قويدى جانە تاراتتى» دەگەن ناقاق ايىپپەن 3 ايعا كەسىلىپ, سەمەي تۇرمەسىندە 1908-1909 جىلدارى 8 اي (!) وتىرعان كەزىندە تۇسكەن سۋرەتى – ومبىنىڭ وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۇراجايىنان تابىلعان تاريحي ولجانىڭ ءبىرى بولدى.
الاش كوسەمىنىڭ ەسىمىن «بوكەيحانوۆ» دەپ جازۋ نەگە قاتە؟
وسى كۇنگە دەيىن ءاليحاننىڭ «دالا ۋالاياتى گازەتىندە» 1889 جانە 1900 جىلدارى قازاقشا جانە ورىسشا ماقالالارىن كوبىنە قىر ۇعلى, قىر بالاسى – سىن ستەپەي دەگەن لاقاپ ەسىمدەرىمەن جاريالاعانى ءمالىم. ايتسە دە, اتالمىش باسىلىمنىڭ ومبىدان الىنعان ەلەكتروندىق كوشىرمەلەرىن پاراقتاۋ بارىسىندا, قىر بالاسى – ەل اعاسىنىڭ قازاقشاسىن ق., ورىسشاسىن ك. دەپ تاڭبالاعان تاعى 3 ماقالاسى تابىلدى. ەكى ماقالا «قارقارالىدان حات» جانە «كوررەسپوندەنتسىيا. كاركارالى» دەگەن ايدارمەن بەرىلسە, ءۇشىنشى ماقالا «بۇيرىقتان باسقا سوزدەر: جەمقور بولىس ەكى بيمەن» جانە «ك حاراكتەريستيكە نراۆوۆ كيرگيزسكيح دولجنوستنىح ليتس: وحوتنيك ۋپراۆيتەل س دۆۋميا ءبىيامي» دەگەن اتاۋلارمەن شىعىپتى. بۇل ماقالالاردىڭ اليحاندىكى ەكەنىنە بۇلتارتپايتىن ءبىر-اق دالەل بار: قازاقشا جانە ورىسشا ماقالالاردىڭ استىنا ق. جانە ك. دەگەن اۆتورىنان كەيىن قازاقشاسىندا «پەرۋادتاعان عالي حان بوكەي حان», ال ورىسشاسىندا «گاليحان بۋكەيحان» دەپ كورسەتىلىپتى. ءسويتىپ, ۇلت كوسەمىنىڭ «كيرگيزسكايا ستەپنايا گازەتا» مەن «دالا ۋالاياتى گازەتى» بەتتەرىندە باسىلعان كوسەمسوزدەرىنىڭ سانى وسە تۇسۋمەن قاتار, لاقاپ ەسىمدەرىنىڭ سانى دا «ق.» جانە «ك.» دەگەن ەسىمدەرمەن تولىعىپ, جالپى سانى 40-قا جەتىپ قالدى.
بۇل دالەلدەن اسا ماڭىزدى تاعى ءبىر تۇجىرىم شىعادى. اتاپ ايتقاندا, الاشتانۋشى عالىمدار, ونىڭ ىشىندە ادەبيەتشىلەر دە, تاريحشىلار مەن باسقالارى دا بار, الاش قايراتكەرلەرىنىڭ, اسىرەسە ءاليحاننىڭ اتى-ءجونىن اتاعاندا «بوكەيحانوۆ» دەپ ورىستىڭ -وۆ, -ەۆ سۋففيكستەرىن قوسىپ جازۋدان ءبىر تانبايدى-اۋ. ەڭ وكىنىشتىسى: الاش كوسەمى مەن ونىڭ ۇزەڭگىلەستەرىنىڭ اتى-جوندەرىن -وۆ, -ەۆ سۋففيكستەرىمەن جازعان اۆتورلار پاتشالىق جانە سوۆەتتىك زاماننىڭ ورىستاندىرۋ ساياساتىن, ەرىكسىز نە قاساقانا بولسىن, جالعاستىرىپ وتىرعاندارىن تۇسىنبەيدى, ءتۇسىنگىسى دە كەلمەيدى. كەيبىرەۋلەر سۋففيكستەردى قوسىپ جازۋىن ءتىپتى قيسىنسىز بولسا دا «ورىسشا ترانسكريپتسيا» دەپ اقتاۋعا تىرىسادى. ءاليحان بوكەيحان دەپ جازعاندا ورىس الىپبيىندە جوق «ءا», «ءو» ارىپتەرىنىڭ ورنىنا اليحان بۋكەيحان دەپ جازسا, ول, ەش داۋسىز, ورىس ترانسكريپتسياسى بولادى دا, ال وعان ەندى –وۆ, -ەۆ سۋففيكستەرىن قوسسا, ول نەنى بىلدىرەدى؟ جاۋاپ وزىڭىزدەن, وقىرمان.
ال ەندى ناقتى التى الاش كوسەمىنىڭ اتى-ءجونىن دۇرىس جازۋعا كەلسەك, ول «دالا ۋالاياتى گازەتىندەگى» العاشقى تۋىندىلارىن عالي حان بوكەي حان دەپ جاريالاسا, ولاردىڭ ورىسشا نۇسقاسىن «كيرگيزسكايا ستەپنايا گازەتا»-عا گاليحان بۋكەيحان دەپ ۇسىنىپ كەلگەن دە, ءوز كەزەگىندە رەداكتسيا وعان -وۆ سۋففيكسىن قوسىپ ا.بۋكەيحانوۆ دەپ جاريالاپ وتىرعان. مىسالعا, «دالا ۋالاياتى گازەتىنىڭ»1900 جىلعى 2 قاڭتارداعى سانىندا جاريالانعان «جاپان بالاسىنا اشىق حات» ماقالاسىنىڭ فوتوكوشىرمەسىنە نازار اۋدارساق: ماقالانىڭ استىنا اۆتورى عالي حان بوكەي حان دەپ كورسەتىلىپ, ودان تومەنگى جولعا «1899-ىنشى جىلى 15-ءىنشى دەكابردا, شاھار ومبى» دەپ جازىلىپتى (قادىمشە تانيتىن وقىرمان سۋرەتتەن وقىپ كورسىن).
وعان قوسا الاشوردا اۆتونومياسىن باسقارعان 1917-1919 جىلدارى ۇلت كوسەمى حالىق كەڭەسىنىڭ (ۇكىمەتىنىڭ) ورىس تىلىنە اۋدارىلعان زاڭنامالىق قاۋلىلارىنا, بۇكىلرەسەيلىك ۋاقىتشا ۇكىمەتتەرگە («ءسىبىر اۆتونومياسى», كومۋچ, «ۋفا ديرەكتورياسى» جانە ت.ب.) جولداعان حات-حابارلارىنا «اليحان بۋكەيحان» دەپ ەش سۋففيكسسىز قول قويىپ كەلگەنىن ايتا كەتكەن ارتىق بولماس. ول از كورىنسە, كسرو عىلىمي اكادەمياسىنىڭ 1925 جىلى بۇرىنعى اداي ويازى, بۇگىنگى ماڭعىستاۋ وبلىسىن زەرتتەگەن انتروپولوگيالىق ەكسپەديتسياعا قاتىسىپ, سونىڭ ماتەريالدارىنىڭ جيناعىمەن 1927 جىلى لەنيگرادتا جارىق كورگەن «كازاكي اداەۆسكوگو ۋەزدا» اتتى اقىرعى عىلىمي شىعارماسىن ۇلت كوسەمى «ا.ن.بۋكەيحان» دەپ جاريالاعانىن دا ەسكە سالا كەتەمىن.
توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنىن ايتسام, قىر بالاسى – ەلاعاسىنىڭ اتى-ءجونى نە «بوكەيحانوۆ», نە «ءبوكەيحانۇلى» دەپ تە ەمەس, قازاق جانە ورىس ترانسكريپتسيالارىندا دا تەك «بوكەيحان» جانە «بۋكەيحان» دەپ جازىلۋى كەرەك.
ال ەندى ءاليحان بوكەيحاننىڭ جاڭادان تابىلىپ جاتقان تىڭ ماقالا-مۇرالارىنا ورالسام, «دالا ۋالاياتى گازەتىندە» قىر بالاسىنىڭ قازاقشا «قايماقسىز ءسۇت قازاق حالقىن ولىمنەن ساقتايدى», ورىسشا «سنياتوە مولوكو كاك سرەدستۆو پروتيۆ ءۆىميرانىيا كيرگيز» دەپ اتالاتىن ماقالاسى جاريالانعانى ەرتەدەن-اق بەلگىلى ەدى. بىراق, قازاقشا نۇسقاسىنىڭ تولىق ءماتىنى قولعا تۇسپەي كەلگەن-ءدى, ەندى ول تۋىندى دا ۇلت كوسەمىنىڭ تۇڭعىش تولىق شىعارمالار جيناعىندا جارىق كورمەكشى.
قىر بالاسى – ءاليحاننىڭ 1925 جىلعى «ەڭبەكشى قازاق» گازەتى ساندارىنان تابىلعان 10 شاقتى ماقالاسىن, «جاڭا مەكتەپ» جۋرنالىنىڭ 1926 جىلعى 6 سانىنا قوسىمشا باسىلعان جيناعىنان تابىلعان «اقىماق قاسقىر» ەرتەگىسىن بيىلعى جىلدىڭ العاشقى 2 ايىنىڭ ۇلەسى دەپ قابىلداۋعا بولادى. جيناقتاي كەلگەندە, سوڭعى ەكى جىلدا تابىلعان ماقالا-جاريالانىمدار ءاليحان بوكەيحاننىڭ قازاق جانە ورىس تىلدەرىندەگى شىعارمالارىنىڭ كوپتومدىق تولىق جيناعىنا ەنگىزىلىپ, جىل سوڭىندا باسپاعا ۇسىنىلادى. كوپتومدىق تولىق قۇراستىرىلىپ بولعانشا الاش كوسەمىنىڭ تاعى باسقا تالاي مۇراسى تابىلىپ, تولىعۋى ابدەن ىقتيمال. سول سەبەپتى تۇڭعىش تولىق جيناق سوناۋ باستا 16 توم دەپ جاريالانعانىمەن, ۇلت كوسەمىنىڭ قولدا بار مۇراسىنىڭ ءوزى ارقايسىسى 35 باسپا تاباقتان تۇراتىن 17-18 توم بولىپ قالۋى دا عاجاپ ەمەس.
الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ىستەرى ساقتالعان كگب-فسب مۇراعاتىنا قالاي جول اشىلدى؟
قىر بالاسى – ەلاعاسىنىڭ مۇراسىن ىزدەستىرۋمەن قاتار, 2013-2014 جىلدارى ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ مۇراعاتىنا, سونداي-اق كسرو-نىڭ قاندى جازالاۋشى مەكەمەسى – وگپۋ-نۆكد-مگب-كگب-نىڭ زاڭدى مۇراگەرى بولىپ تابىلاتىن رەسەيدىڭ فەدەرالدىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ (رف فقق) مۇراعاتىنا دا تالاي سۇراۋ جولداندى. ونىڭ ىشىندە ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى ەرلان سىدىقوۆتىڭ 2014 جىلى قر ۇقك توراعاسى نۇرتاي ابىقاەۆتىڭ اتىنا جولداعان سوڭعى حاتى رەسەيلىك قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ مۇراعاتىنا جول اشىپ بەردى. ۇقك-ءنىڭ ىشكى اقپارات كوزىنەن ءمالىم بولعانداي, نۇرتاي ابىقاەۆ رەسەيلىك ارىپتەسى فقق ديرەكتورى الەكساندر بورتنيكوۆپەن تىكەلەي بايلانىسىپ, ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى «الاش» عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىمەن بىرگە مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارىن مۇراعات ماتەريالدارىمەن تانىسۋعا جىبەرۋىن ءوتىنىپ, ۋادەسىن العانعا ۇقسايدى. ناتيجەسىندە 2014 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا وسى جولدار اۆتورى ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحاننىڭ جانە ونىمەن بىرگە ءبىر كۇندە – 1937 جىلدىڭ 27 قىركۇيەگىندە – ءولىم جازاسىنا كەسىلىپ, ءبىر كۇندە اتىلىپ, ماسكەۋدىڭ دون زيراتىنا بىرگە جەرلەنگەن قازاقتىڭ تاعى ءبىر اسىل ازاماتى نىعمەت نۇرماقۇلىنىڭ (نۇرماقوۆ) «قىلمىستىق» ىستەرىمەن تانىسۋعا مۇمكىندىك الدى. اشىعىن ايتقاندا, ماعان الاش كوسەمىنىڭ ءىسى 1991 جانە 1995 جىلداردان بەرى تانىس بولاتىن. 1991 جىلدىڭ تامىزىندا, ياعني «زۇلىمدىق يمپەرياسىنىڭ» اقىرعى ايلارىندا ماسكەۋدە عىلىمي ءىسساپاردا ءجۇرىپ كگب-نىڭ اقىرعى توراعاسى ۆاديم باكاتيننىڭ اتىنا حات قالدىرىپ, 1995 جىلى ەندى رەسەيدىڭ فەدەرالدىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنە (ول جىلى «فەدەرالدىق قارسى بارلاۋ قىزمەتى» نەمەسە «فەدەرالنايا سلۋجبا كونتررازۆەدكي» – فسك رف دەپ اتالاتىن) ۇقك ارقىلى سۇراۋ جولداپ, ءا.بوكەيحان ىسىنەن ءبىراز تاريحي قۇجاتتىڭ كوشىرمەسىن پوشتامەن العان ەدىم. ايتسە دە, 1937 جىلدان بەرى «اسا قۇپيا» ساقتالعان ءىستىڭ تىكەلەي وزىمەن تانىسۋدىڭ ورنى ءتىپتى بولەك ەكەنىنە كوز جەتتى. ونىڭ ىشىندە الاش كوسەمىنىڭ ىسىنەن ونىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنە قاتىستى ءبىراز وتە قۇندى مالىمەت تابىلدى. رەسەي قاۋىپسىزدىك قىزمەتى مۇراعاتىنىڭ باسشىلىعى ەكى ىستەن دە سۇراعان قۇجاتتاردىڭ كوشىرمەلەرىن جىبەرۋگە مىندەتتەندى. بىراق, تاڭ قالاتىن ەشتەڭەسى جوق, ارادا 3 ايداي ۋاقىت وتسە دە, ول كوشىرمەلەردى جىبەرۋگە اسىعاتىن ەمەس.
وعان قوسا ءا.بوكەيحان مەن ن.نۇرماقۇلىنىڭ ىستەرىن قولعا الىپ قاراعاندا, تولقىعان كوڭىل سۋ سەپكەندەي باسىلدى. سەبەبى, ەكى ىسكە دە تىگىلگەن قۇجاتتاردىڭ تەڭ جارتىسىنان استامى سىرتىنان كارتون قاعازبەن قاپتالىپ, پاراقتاپ قاراۋعا دا, وقىپ, كوشىرىپ الۋعا دا جاتپايتىن «اسا قۇپيا» كۇيىندە قالىپتى. 1991 جىلدىڭ تامىزىندا كسرو كگب-سى قوعاممەن بايلانىس ورتالىعىنىڭ (تسەنتر وبششەستۆەننىح سۆيازەي نەمەسە تسوس كگب سسسر) پوشتا ارقىلى جىبەرگەن قۇجات كوشىرمەلەرى ىشىندە ءاليحاننىڭ بۋتىركا تۇرمەسىندە تۇسىرىلگەن بەلگىلى سۋرەتى بولاتىن. ال ءىستىڭ ىشىنەن ۇلت كوسەمىنىڭ قىرىنان تۇسكەن تاعى باسقا سۋرەتى شىقتى. ەكىنشى سۋرەتتە الاش كوسەمىنىڭ اۋىر ازاپ كورگەنى انىق بايقالادى. سۋرەتتىڭ «قۇپيا» كۇيىندە قالۋىنىڭ ءبىر سىرى سوندا بولسا كەرەك. مۇراعات قىزمەتكەرلەرىنىڭ تۇسىندىرۋىنشە, كارتون قاعازبەن قاپتالعان قۇجاتتار وگپۋ-نكۆد-ءنىڭ «ىشكى حات-قاعازدارى» كورىنەدى دە, ال ولاردىڭ «قۇپيالىعى» 70 جىلدان كەيىن عانا جويىلادى-مىس. مۇنداي قۇجاتتار 50 جىل قۇپيا ساقتالادى عوي, ال ءا.بوكەيحان مەن ن.نۇرماقۇلىنىڭ اتىلىپ, ىستەرىنىڭ جابىلعانىنا 77 جىلدان استى عوي؟! (1937-2014) – دەگەنىمدە, قىزمەتكەرلەر نە ايتارىن بىلمەي ساسىپ, ءبىرى سۇق ساۋساعىمەن جوعارى جاقتى نۇسقاپ: – بۇل ءۋاجىڭىزدى باسشىلىققا ايتىڭىز! – دەپ قۇتىلدى.
سونىمەن بىرگە ءا. بوكەيحان مەن ن. نۇرماقۇلىنىڭ ىستەرىمەن شەكتەلۋ اعاتتىق بولار ەدى. فەدەرالدىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ مۇراعات ىستەرىن تىركەۋ باسقارماسىنىڭ (ۋپراۆلەنيە رەگيستراتسي ارحيۆنىح دەل فسب رف نەمەسە ۋرا فسب رف) باستىعى گەنەرال-لەيتەنانت ۆاسيلي حريستوفوروۆپەن 1930-40-جىلدارى رەسەي جەرىندە «حالىق جاۋى» دەگەن ناقاق ايىپپەن اتىلىپ كەتكەن باسقا دا الاش زيالىلارى مەن كەڭەستىك قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ, باس-اياعى 30-عا جۋىق تۇلعانىڭ ىستەرىن الۋ مۇمكىندىگىن دە اقىلداستىق. ونىڭ كەڭەسىمەن ماسكەۋدەن ورالعان بويدا ءنازىر تورەقۇلۇلى, سۇلتانبەك قوجانۇلى, ماعجان جۇمابايۇلى, تۇرار رىسقۇلۇلى سىندى 30 شاقتى قايراتكەردىڭ ەسىمىن ءتىزىپ, تىكەلەي ۆ.حريستوفوروۆتىڭ اتىنا ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى ە.سىدىقوۆ قول قويعان سۇراۋ حات جولداندى. وعان ازىرشە «تەكسەرۋ جۇمىستارىنىڭ تىم كوپ بولۋىنا بايلانىستى جاۋاپ-حاتىمىزدى كەشىرەك جولدايمىز» دەگەن جاۋاپ كەلدى.
تۇعىرى بيىك تۇلعانىڭ 150 جىلدىعى يۋنەسكو اياسىندا تويلانۋعا ءتيىس
بۇگىنگى قازاق مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قالاعان الاش اۆتونومياسىنىڭ توراعاسى ءاليحان بوكەيحاننىڭ 150 جىلدىعىنا 1 جىلدان كەم ۋاقىت قالدى. كۇن ساناپ كەلىپ قالعان وسىنداي جارقىن وقيعاعا بايلانىستى نەندەي شارالار جوسپارلانىپ, ناقتى قانداي ىستەر اتقارىلىپ جاتىر, سوعان توقتالىپ وتەيىن.
الدىمەن ۇكىمەتتىڭ نە ويلاپ, نە جوسپارلاپ جاتقانىنا قىسقاشا عانا توقتالىپ وتسەم, «قىستىڭ قامىن جازدا ويلا دەمەكشى», الاش ارىسىنىڭ 150 جىلدىعى مەن الاشوردا مەملەكەتىنىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويلارىن 2016 جانە 2017 جىلدارى لايىقتى دەڭگەيدە اتاپ ءوتۋ ماسەلەلەرىن كوتەرىپ, 2013 جىلى-اق «الاشوردا» قوعامدىق قورى اتىنان سول كەزدەگى مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنە حات جولدانعان-دى. ول حاتقا 2013 جىلعى 21 قاراشادا مينيسترلىكتىڭ مادەنيەت كوميتەتى توراعاسىنىڭ قولى قويىلعان جاۋاپ كەلدى. حاتتا ءا.ن.بوكەيحاننىڭ ەسىمىن ماڭگى ەستە قالدىرۋ ماقساتىندا ەلدە نەشە قالاداعى قانشا كوشە مەن ورتا مەكتەپكە ەسىمى بەرىلگەنى, «سارىارقا» باسپاسىنان 9 تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ باسىلىپ شىققانى, 1 تاريحي-دەرەكتى فيلم تۇسىرىلگەنى جانە وسىعان دەيىن اتقارىلعان تاعى بىرقاتار ءىس-شارا ءتىزىپ كەلتىرىلىپ, «2014-2016 جىلدارعا ارنالعان رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت جوباسىندا 2016 جىلى ءا.ن.بوكەيحاننىڭ 150 جىلدىعىن وتكىزۋگە 008 «الەۋمەتتىك ماڭىزى بار جانە مادەني ءىس-شارالار وتكىزۋ» رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىك باعدارلاما شەڭبەرىندە – 15 970 مىڭ تەڭگە (!) قارجى قاراستىرىلعانى» حابارلاندى.
بۇل جولداردى وقىعاندا مىناداي ويلار كەلدى. بىرىنشىدەن, ۇلت كوسەمىنىڭ ەسىمىن ورتا مەكتەپتەر مەن كوشەلەرگە بەرۋگە مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ ءتيىپ-قاشتى قاتىسى جوقتىعىن ءۇزىلدى-كەسىلدى ايتۋعا بولادى. الماتىداعى بۇرىنعى شاعىن عانا اەرودرومنايا كوشەسىنە, استاناداعى ۇزىندىعى 200 مەتردەن اسپايتىن بۇرىنعى ساككو جانە ۆانتسەتتي (يتاليادان شىققان 2 كوممۋنيست) كوشەسىنە ءاليحان بوكەيحان ەسىمىن بەرۋ ءىسىنىڭ قاسى-باسىندا بەلگىلى الاشتانۋشى عالىم ديحان قامزابەكۇلى مەن وسى جولداردىڭ اۆتورى جۇرگەنىن ايتپاسقا امال جوق. وعان قوسا 9 تومدىق جيناقتى دا مۇراعات-كىتاپحانا-مۇراجاي قورلارىنان 1991 جىلدان بەرى تىرنەكتەپ جيناپ, قۇراستىرىپ, العىسوزى مەن تۇسىنىكتەمەلەرىن, الاش كوسەمى مۇراسىنىڭ بيبليوگرافيالىق كورسەتكىشىن ازىرلەپ باسپاعا ۇسىنعان دا, 1993-1994 جىلدارى كوگىلدىر ەكراننان تالاي كورسەتىلگەن 6 سەريالى «قىر بالاسى» دەرەكتى ءفيلمىنىڭ اۆتورى ءارى جۇرگىزۋشىسى, 2012 جىلى «قازاقستان» جانە «مادەنيەت» تەلەارنالارىنان 9 رەت كورسەتىلگەن «الاش الىپتارى» دەرەكتى ءفيلمىنىڭ ءاليحان بوكەيحان مەن احمەت بايتۇرسىنۇلىنا ارنالعان 2 سەرياسىنىڭ ستسەناريىن جازىپ بەرگەن دە وسى جولداردىڭ اۆتورى ەدى. مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ بار جۇمىسى – التى الاش كوسەمىنىڭ 9 تومدىق جيناعىن 17 ميلليون حالىق يگىلىگىنە اشىلعان 12 مىڭ كىتاپحاناسى بار قازاقستانعا 2 مىڭ دانامەن (!؟) باسىپ شىعارۋعا قارجى بولۋمەن شەكتەلدى.
ەندى ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى «الاش» عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى تاراپىنان نە ىستەلگەنىنە كەلەيىن. الاش ارىسىنىڭ 150 جىلدىعىن حالىقارالىق دەڭگەيدە, يۋنەسكو اياسىندا مەرەكەلەۋ ماسەلەسى سوناۋ 2011 جىلى 13 قىركۇيەكتە – ۇلت كوسەمىنىڭ 145 جىلدىعى مەن ۇلتتىق تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعىنا ارنالعان حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنتسيادا قاراستىرىلىپ, 2013 جىلى قولعا الىنا باستادى. يۋنەسكو جانە يسەسكو ىستەرى بويىنشا ۇلتتىق كوميسسياسى وتكەن جىلدىڭ جەلتوقسانىندا ءاليحان بوكەيحاننىڭ 150 جىلدىعىن يۋنەسكو-نىڭ ماڭىزدى حالىقارالىق داتالارى تىزىمىنە قوسۋ ۇسىنىسىن وتكەن جىلدىڭ جەلتوقسانىندا ماقۇلداپ, ول قاۋلىسىن حالىقارالىق ۇيىمنىڭ اتقارۋشى كەڭەسىنىڭ وسى كوكتەمدە وتەتىن 196-نشى سەسسياسىنىڭ تالقىسىنا جىبەردى. سوڭعى شەشىم يۋنەسكو-نىڭ باس كونفەرەنتسياسىنىڭ 38-سەسسياسىندا قابىلدانۋعا ءتيىس. مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنە سەنسەك, ءتيىستى قارار ماۋسىم ايىندا قابىلدانىپ قالۋى مۇمكىن. ەندىگى قالعانى – پاريجدەن جاقسى حابار كۇتۋ…
قىر بالاسى – ەلاعاسى مۇراسىنىڭ تۇڭعىش تولىق جيناعى جانە تۇلعالىق
ەنتسيكلوپەديا
ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى «الاش» عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى ءاليحان بوكەيحاننىڭ 150 جىلدىعىنا ارناپ ءوز تاراپىنان بىرقاتار شارالار ازىرلەۋ ۇستىندە. اتاپ ايتقاندا, جىل سوڭىنا قاراي الاش كوسەمىنىڭ قازاق جانە ورىس تىلدەرىندەگى مۇراسىنىڭ تولىق جيناعىن باسپاعا ۇسىنۋدى جوسپارلاپ وتىر. ءدال قازىر جيناقتىڭ ناقتى قانشا توم بولاتىنىن كەسىپ ايتۋ قيىن. ول قۇراستىرۋ بارىسىندا ايقىندالادى.
سونىمەن قاتار «الاش» ينستيتۋتى «ءاليحان بوكەيحان» تۇلعالىق ەنتسيكلوپەدياسىن قۇراستىرۋدى قولعا الدى. ەنتسيكلوپەديا – وتە كۇردەلى عىلىمي ەڭبەك. سول سەبەپتى دە ونى قۇراستىرۋعا ەلدەگى جەكەلەگەن الاشتانۋشى عالىمداردان, عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ سان سالاسىنىڭ ماماندارىنان باستاپ الماتىداعى ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا, م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتتارى, استاناداعى مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتى, سەمەيدەگى الاشتانۋ عىلىمي ورتالىعى سىندى عىلىمي-زەرتتەۋ مەكەمەلەرىنىڭ ۇجىمدارى اتسالىسپاقشى. «الاش» ينستيتۋتى تۇلعالىق ەنتسيكلوپەديانىڭ 3367 سوزدەن تۇراتىن سوزتىزبەسىن (سلوۆنيك) قۇراستىرۋدى اياقتاپ باسپاعا ۇسىنىپ, تاياۋ كۇندەرى جارىققا شىعادى.
تاريحي
دەرەكتەرمەن تاڭبالانادى
قازاقتىڭ حح عاسىر باسىنداعى ەڭ جارقىن ازاماتى, داڭقتى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى, قازاق ۇلتتىق مەملەكەتىنىڭ ىرگەتاسىن قايتا قالاعان الاشوردا اۆتونومياسىنىڭ اتاسى ءارى توراعاسى, عۇلاما عالىم, جۋرناليست ءارى كوسەمسوزشى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ءومىر جولى مەن اتقارعان سان قىرلى قىزمەتى تۋرالى وسى كۇنگە دەيىن تياناقتى ادەبي شىعارما, كوركەم فيلم, نە ءبىرلى-جارىم عىلىمي ەڭبەك جارىق كورگەن ەمەس. ونىڭ ەسەسىنە ۇلت كوسەمىنىڭ 150 جىلدىعىنا قاراي ونىڭ بۇكىل عۇمىر جولىن سيپاتتايتىن, كوپشىلىككە ارنالعان عىلىمي-تانىمدىق 2 شىعارما جارىق كورەدى. ءبىرى – قازاق وقىرمانىنا ارنالىپ «ءاليحان بوكەيحان: قازاققا قىزمەت قىلماي قويمايمىن…», ەكىنشىسى – ورىس ءتىلدى اۋديتورياعا «اليحان بۋكەيحان. سوبيراتەل كازاحسكيح زەمەل» دەگەن اتاۋلارمەن ۇسىنىلماقشى. بۇل ەڭبەكتە ۇلت كوسەمىنىڭ ءحىح عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىر باسىنداعى شىم-شىتىرىق تاريحي وقيعالارعا تولى ءومىر جولى تەك قانا تاريحي ايعاق-دەرەكتەرگە, سول كەزەڭدەگى «ناشا جيزن», «رەچ», «سىن وتەچەستۆا», «ۆ ميرە مۋسۋلمانستۆا», «مۋسۋلمانسكايا گازەتا», «سيبيرسكيە ۆوپروسى» (س.-پەتەربور), «سيبيرسكي ۆەستنيك» (تومcr3), «ستەپنوي كراي», «كيرگيزسكايا ستەپنايا گازەتا – دالا ۋالاياتىنىڭ گازەتى», «يرتىش», «وميچ», «گولوس ستەپي» (ومبى), «سەميپالاتينسكي ليستوك», «سارىارقا», «اباي» (سەمەي), «قازاق» (ورىنبور), «تەمىرقازىق» (ماسكەۋ) سىندى مەرزىمدى باسىلىمداردىڭ, «نوۆىي ەنتسيكلوپەديچەسكي سلوۆار» (س.-پەتەربور) سىندى ەنتسيكلوپەديالىق باسىلىمداردىڭ مالىمەتتەرىنە, كسرو جانە قازكسر كگب-سى, رف فقق, قر ۇقك-ءنىڭ مۇراعاتتارى قۇجاتتارىنا, ءوزىنىڭ, تۋعان-تۋىسقاندارىنىڭ, «الاش» قوزعالىسىنداعى ۇزەڭگىلەستەرىنىڭ, ساياسي, عىلىمي ارىپتەستەرىنىڭ ەستەلىكتەرى مەن جازبالارىنا سۇيەنە وتىرىپ سيپاتتالادى. ەكى كىتاپ تا ءاليحان بوكەيحان ءومىرىنىڭ ءاربىر كەزەڭىن سيپاتتايتىن, ۇلت كوسەمىنىڭ باسىنان وتكەن قايسىبىر تاريحي وقيعانىڭ كۋاسى بولعان تاريحي قۇجاتتارمەن, ارحيۆ ماتەريالدارىمەن, فوتوسۋرەتتەرمەن باسىلىپ شىعادى.
مەرەيتوي
ەمبلەماسى
ودان بولەك «الاش» ينستيتۋتى ۇلت كوسەمىنىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىنىڭ لوگوتيپىن (ەمبلەماسىن) جاساۋعا بەيرەسمي بايقاۋ جاريالاپ, وعان ازىرگە بىرنەشە جوبا ۇسىنىلىپ وتىر. بۇل بايقاۋعا ايگىلى «وستروۆ كرىم» زەرتحاناسىنىڭ جەتەكشىسى قىرىم التىنبەكوۆ پەن ونىڭ قىزى, ديزاينەر ەلينا التىنبەكوۆا جانە ارحيتەكتور-ديزاينەر مۇرات بايىسباەۆ ءوز جوبالارىن ۇسىندى. بايقاۋعا قاتىسىپ باق سىنايمىن دەۋشىلەر بولسا, ءوز جوبالارىن مىنا مەكەنجايعا جولداۋىنا بولادى: alashorda2014@mail.ru.
سۇلتان حان اققۇلى,
ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ
«الاش» ينستيتۋتىنىڭ
ديرەكتورى
