اسپان ارۋلارى

تەگى – ساۋلەباەۆا. اكەسىنىڭ اتى – التاي. اسپان استىندا «قالىقتاعانىنا» التى جىلعا كەتىپ بارادى.

اقتوبەدەن ارمان قۋىپ اس­تاناعا كەلگەن بۇرىمدى قىزىمىز ءبىلىمىن ەۋرازيا گۋمانيتارلىق ينستيتۋتىندا ۇشتاپتى. قادىر اتاسىنىڭ «وزگە ءتىلدىڭ ءبارىن ءبىل, ءوز ءتىلىڭدى قۇرمەتتە…» دەگەن وسيەتىن تۋ ەتكەن سالتانات اعىلشىن, نەمىس تىلدەرى بويىنشا ءتالىم الادى وقۋ ورنىنان. تالپىنىسى مەن تالابىنىڭ ارقاسىندا تۇرىك ءتىلىن دە مەڭگەرەدى. ورىس ءتىلىن جاسىنان ۇيرەنگەن. ونى كوككە ۇشىرعان دا كوپ ءتىل بىلەتىن قاسيەتى بولسا كەرەك.

«مەن ستيۋاردەسسا بولۋدى, راسىن ايتايىن, ارمانداعان ەمەسپىن. بىراق قىزىعۋشىلىعىم مۇلدە بولمادى دەۋگە تاعى اۋزىم بارمايدى. ينستيتۋتتى ءتامامداپ, اۋدارماشى قىزمەتىندە جۇرگەن ەدىم. دوستارىمنىڭ ۇسىنىسىمەن «اir Astana» اۋە كومپانياسىنا تۇيىندەمەمدى جولدادىم. كوپ ۇزاماي ۇلكەن مەكەمەدەن شاقىرۋ كەلدى, تالاپتارىنىڭ بارلىعىنىڭ ۇدەسىنەن قينالماي شىقتىم. سودان بەرى, مىنە, ۇشاق ىشىندەمىن» دەيدى سالتانات اعىنان جارىلىپ.

قازاق اتامنىڭ «قىز بەن قويدىڭ بارمايتىن جەرى, باسپايتىن تاۋى جوق» دەگەن ەزۋ تارتقىزار ءسوزى بار ەدى عوي. اسپان ارۋىنىڭ اڭگىمەسىنە قاراپ, ستيۋاردەسسالاردىڭ دا «بارمايتىن جەرى, باسپايتىن تاۋى جوق-اۋ» دەگەن ويعا قالعانىمىز راس-تى. ويتكەنى, ول قازاقستاننىڭ ون ءتورت وبلىسى, قوس قالاسىن ايتپاعاندا, بىرىككەن اراب امىرلىكتەرىنىڭ, تۇركيانىڭ, گەرمانيانىڭ توپىراقتارىنا تابانى ءتيىپ ۇلگەرگەن. «وزگە ەلدەرگە كوپ ۇشامىز عوي. قانىم قازاق بولعاننان كەيىن بە, دامىعان مەملەكەتتەردىڭ اتاعى الىسقا جەتكەن قالالارىندا جۇرسەم دە, تۋعان دالامنىڭ ءيىسىن ساعىنامىن». بۇل – قازاق قىزى سالتاناتتىڭ ءسوزى.

كوكتە جۇزگەن ارۋدىڭ ايتۋىنشا, ستيۋاردەسسا بولۋ – وڭاي جۇمىس ەمەس. ويتكەنى, اسپاندا قالىقتاعان ۇشاق قانشا جەردەن قاۋىپسىز دەگەنىمەن, اپاتتىڭ ايتىپ كەلمەيتىنى بار. مۇنى سوڭعى جىلداردا ورىن العان, مۇقىم قازاقتىڭ قا­بىرعاسىن قايىستىرعان توتەنشە وقيعالار راستايدى. ياعني, ستيۋاردەسسالاردى «جۇرەك جۇتقان باتىل» دە­سەك, جان بالاسى داۋ ايتا قويماس. ەكىنشى, مەجەلى مەكەنگە دەيىن جولاۋشىلاردىڭ بۇكىل قاۋىپسىزدىگى, جاعدايى جولبيكەنىڭ موينىندا, ءھام نازارىندا. بۇعان سالتانات قىزمەتىنە العاش كىرىسكەن كەزدەرى-اق انىق كوز جەتكىزگەن. بىردە ايەل جولاۋشىنىڭ كىشكەنە ۇلى جەپ وتىرعان ءمامپاسيىن جايسىز جۇتىپ قويسا كەرەك. قاقالىپ-شاشالىپ, اقىرى, اسقازانى تۇينەپ, وتىرا الماي, ەكى بۇكتەلىپ قالادى. وزدەرى پالەن مەتر بيىكتىكتە ۇشىپ بارادى, توقتاي قالىپ ءبىر شارا قولداناتىن جول كولىگى ەمەس. سالتاناتتىڭ قاسىنداعى تاجىريبەلى جولبيكە مەديتسينالىق ساۋا­تىنىڭ مىقتىلىعىنىڭ ارقاسىندا ەم-دوم جاساپ, بالاقايعا داۋاسىن دارىتادى. وسىدان كەيىن سالتانات تا ستيۋاردەسسانىڭ دارىگەر دە بولۋ قاجەتتىگىنە كوزى جەتكەن-ءدى. ۇشىنشىدەن, ستيۋاردەسسا پسيحولوگ بولۋ كەرەك ەكەن. ويتكەنى, مىنەزدەرى ءار ءتۇرلى جولاۋشى مىنەدى ۇشاققا. ال ولاردىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ, قىزمەت كورسەتۋ دە زور ءتوزىمدى, يكەمدى تالاپ ەتەدى.

سالتاناتتىڭ ارمانى دا تاۋداي, ءبىلىمىن يتاليادا جەتىلدىرگىسى كەلەدى. «وزگە ەلدە وقىعان قاراكوزدەردىڭ اراسىندا وزگە ۇلت ازاماتىنىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ كەتكەندەر كوپ. ءسىز دە شەت مەم­لە­كەتكە ءجيى ساپارلايسىز, ەندى يتا­ليادا وقىعىم كەلەدى دەيسىز…» دەپ كو­كەيىمىزدەگى ساۋالدىڭ شەتىن تارتقان­بىز. بىردەن باسىن شايقادى.

كەلەسى كەيىپكەرىمىز, اسپان­داعى تاعى ءبىر ارۋ – ايىمحان ەسەنتاەۆا. ەڭ قىزىعى, ول جيىرما جەتى (!) جىلدان بەرى قۇ­رى­لىس سالاسىندا جۇمىس ءىس­تەپ كەلەدى جانە كادىمگى الپاۋىت كراننىڭ بيىگىندە. ايىمحان بۇل قيىن دا قاۋىپتى مامان­دىققا كەزدەيسوق كەلمەگەن. قاراقالپاقستاننان ورالعان قانداسىمىز 1988 جىلى سول ەلدەگى نۇكىس قالا­سىندا سپتۋ-دىڭ, ياعني ۋچي­ليششەنىڭ كرانشى ماماندىعىن ءتامام­دايدى. ديپلومىن قو­لىنا العان كۇننەن بيىكتىككە ۇم­تىلعان ول وسى كۇنگە دەيىن ەڭ ۇلكەن جانە اۋىر سالماقتى كرانداردى تىزگىندەپ ۇلگەرىپتى. «كرانشىلاردىڭ دا كانىگى ماماندارى بولادى. ماسەلەن, قۇرىلىس سالاسىنداعى كران­داردىڭ ەڭ ۇزىنى – سەكسەن مەتر. ال, ول بيىكتىككە تەك بەسىنشى ساناتتاعى ماماندارعا عانا كوتەرىلۋگە رۇقسات بەرىلگەن. مەن وسى سالاداعى شيرەك عاسىردان اسا عۇمىرىمدا كران­نىڭ بارلىق ءتۇرىن ايداپ كوردىم» دەيدى ايىمحان قىزىل­بايقىزى. اسپان ارۋىنىڭ استاناعا كەلگەنىنە ون جىلدان اسىپ بارادى. العاشقى جىلدارى «استانا-ترەيت» فيرماسىندا قىزمەت ەتكەن. ءۇش-ءتورت جىل­دان كەيىن «اليانسستروي-ينۆەست» قۇرىلىس كوم­پا­­نيا­سىنا قابىلدانادى. نى­سان­دارىن نەمىس تەحنولو­گياسىمەن تۇرعىزاتىن مەكە­مەنىڭ جۇمىسشىلارىنا تالابى – قاتال, ءتارتىبى – نىق. «كران­شىعا ەڭ الدىمەن جۇرەك­تىلىك پەن باتىلدىق كەرەك دەر ەدىم. سودان كەيىن كوز­دىڭ قىراعى, وتكىر بولعانى ءجون. سونشا بيىكتە وتىرىپ, ىلمەكتەگى توننا-توننا زاتتى مەجەلى ورىنعا جەتكىزە سالۋ سونشالىقتى وڭاي شارۋا ەمەس. قاپتاپ جۇرگەن قاراقۇ­رىم جۇمىسشىلاردىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىن ءجىتى باقىلاپ, باي­قاپ وتىرۋىڭ قاجەت. جاۋاپ­كەر­شىلىك جۇگىن سەزىنە الماساڭىز, الدەكىمدى مايىپ قى­لۋىڭىز ءبىر پاستە» دەيدى. قۇرىلىس سالاسىنداعى كرانشى حانىم باس شاھارداعى تالاي كوپ قاباتتى تۇرعىن ۇيلەردى تۇرعىزۋعا كۇش سالدى. ايتالىق, كەنەسارى كوشە­سىنىڭ بويىنداعى ۇيلەر, سول جاعالاۋداعى «الەم-پالاس» عيماراتى, وڭتۇستىك-شى­عىس تۇرعىن الابىنداعى اسەم نىساندار, باۋىرجان مو­مىشۇلى داڭعىلىنداعى ءزاۋلىم ۇيلەر ايىم­حاننىڭ قو­لىمەن كوتەرىلدى, كرانىمەن تۇر­عىزىلدى. استانانىڭ كوپ­تەگەن ۇيلەرىنىڭ كىرپىشىندە قول­تاڭباسى بار, ماڭداي تەرى سىڭگەن. بۇگىندە جاسىل ولكە تۇر­عىن الابىنداعى بەس قابات­تى نىسانداردىڭ ىرگەسىن قالاسۋدا. اسپان ارۋىنىڭ ايتۋىنشا, كرانمەن كەز كەلگەن كۇنى جۇمىس ىستەۋگە بولمايدى. جەلدىڭ جىلدامدىعى سەكۋندىنا 18-20 مەتردەن اسقاندا, اۋا تەمپەراتۋراسى 25 گرادۋستان ءتو­مەندەگەندە بيىك­تىكتەن ءتۇسۋ­گە تۋرا كەلەدى. «بۇل تالاپتى قانداي جاع­دايدا دا بۇ­­زۋعا تىيىم سالىن­عان. ءويت­كەنى, بوراندى كۇنى كراننىڭ قۇلاپ كەتۋ قاۋپى باسىم بولسا, قاتتى ايازدا كوككە جوعا­رىلاعان سايىن اۋا تومەندەي بەرەدى» دەيدى ول. ايتپاقشى, ايىمحاننىڭ عۇمىر­لىق جولداسى باقىت سابۋروۆتىڭ دا مامان­­دىعى – كرانشى. اسپاندا ءجۇرىپ تا­نىس­قان, تابىسقان ولار بۇگىندە ءتورت ۇل-قىز تاربيەلەپ وتىر. وسى ورايدا ءبىر ءازىل ەسكە ءتۇ­سەدى, كەيبىر قۋاقى قا­رىن­داستار كراننىڭ ۇشار باسىنا شىعىپ, جەردەگى قۇرى­لىسشىلارعا «مەنىڭ بەتىمنەن سۇيگىڭ كەلسە, مۇندا كەل» دەيتىن كورىنەدى. قىزدىڭ بەتىنەن سۇيگەن جاقسى عوي, بىراق باس اينال­دىراتىن بيىكتىككە با­رۋعا قاي جىگىتتىڭ جۇرەگى داۋالاسىن؟! كراننىڭ ورتا تۇسىنا دەيىن ورمەلەپ, قايتا ءتۇسىپ كەتەدى. ايىمحاننىڭ دا وسىنداي شارتىنا شىداعان عوي باقىت, شاماسى… «ماماندىعىڭىزدىڭ اۋىر ەكەنىن مويىندامايتىن جان كەمدە-كەم. ەگەر ومىرگە قايتا كەلگەن بولساڭىز, وسى سالانى تاڭدار ما ەدىڭىز؟» دەپ سۇراعان ەدىك ودان. «شىن ايتامىن, ما­ماندىعىم قاتتى ۇنايدى, بيىكتەگەن سايىن راحاتتانامىن, جۇمىسىمنان ءلاززات الامىن» دەيدى ايىمحان. ء…بىز قوشتاسىپ, قايتىپ بارامىز. انە, قى­رىق مەترلىك كراننىڭ توبەسىنەن قول بۇلعاپ تۇر.