ماعىنالى ءسوز. داۋرەن زامانعا قاتىستى ايتىلسا كەرەك. داۋرەن ادەتتە وتكەن شاقتى بىلدىرەتىن تۇسىنىك رەتىندە قالىپتاسقان.
قازاق, اسىرەسە, ەلگە تانىمال بولعان تۇلعالارعا قاراتا «داۋرەنى ءوتتى» دەپ جاتادى. «ءوتتى داۋرەن وسىلاي» دەپ ايتۋ دا داستۇرگە اينالعان لەكسيكالىق تۇسىنىك. سوندا داۋرەن دەگەنىمىز ادامنىڭ باسىنا كەزىندە قونعان باققا قاتىستى ايتىلعانى ما؟ ءسىرا, سولاي بولسا كەرەك.
زامانىندا بولىپ-تولىپ تۇرعان وتباسى نەمەسە ءبىر جولى بولعان ادامنىڭ, بۇگىنگى كۇنى جاعدايى ءماز بولماعاندا, «داۋرەنى ءوتتى» دەپ اياۋشىلىق ءبىلدىرىپ جاتاتىنىمىز بار.
باستان باق قۇسىنىڭ ۇشقانى, داۋرەننىڭ وتكەنى. جاعداي وسىلاي بولسا, قازاق ۇل بالالارىنا داۋرەن دەگەن ەسىم بەرۋدى نەگە ادەت قىلعان. بالا دەگەن كەلەشەك, ءۇمىت ەمەس پە؟ ءسىرا, داۋرەن تەك وتكەن شاقپەن انىقتالماسا كەرەك. بۇل ماعىنادا داۋرەن تىلەككە دە قاتىستى. جاس بالانىڭ الداعى عۇمىرى قىزىققا, داۋرەنگە تولىق بولسىن دەگەن نيەت اڭعارىلماي ما؟ اڭعارىلادى.
ولاي بولسا, داۋرەن وتكەن شاقتى دا, كەلەر شاقتا دا قولدانىلاتىن ۇعىم. ءسوز باسىندا داۋرەن زامان اعىمىنا قاتىستى دەدىك. وسى باعىتتا وي وربىتسەك, داۋرەن زامانمەن بىرگە ءار ادامنىڭ ومىرىنە باق بوپ ەنەتىن مەزەت. داۋرەن – ۋاقىت ولشەمى. باق دەگەنىمىز ماڭگىلىك ەمەس, ول اۋىسپالى, وزگەرمەلى, سوندىقتان, ونى باق قۇسى دەپ اتاعان. قۇس دەگەن – تۇراقسىزدىق سيمۆولى. ونىڭ تابيعاتى – ۇشۋ, ءبىر ورنىنان ەكىنشى, ودان ءارى تاعى باسقا وزىنە قولايلى, جايلى جەرلەرگە كوشىپ-قونا بەرۋ. ۇشپاسا, ول قۇس ەمەس.
باق تا سولاي, ول ماڭگىلىك, تۇراقتى ەمەس, ماسەلە سوندا, ادامدار باستارىنا قونعان باق قۇسىن ماڭگى دەپ الدانىپ قالادى. باق قۇس بولسا, ول قالايشا تۇراقتى, ماڭگىلىك بولماق؟ قۇس قونعان ساتىنەن-اق ۇشۋدى ماقسات تۇتپاق. ۇشقالى تۇرعان باقتى مالدانۋعا بولا ما؟ وسى باقتىڭ قۇس بولىپ ۇشۋىن, كوشۋىن بىلدىرەتىن ۇعىم – داۋرەن. ول جىل قۇسىنداي بەرەكە, مەرەكەسىمەن كەلىپ, ءومىردى قۇس بازارى ەتەدى دە, ۋاقىتى جەتىپ بازاردى تارقاتادى, وسى ءساتتى «ءوتتى داۋرەن» دەپ اتاعان. بۇل قايعى ەمەس, وزگەرىستىڭ تابيعاتى, بولمىسى, ونى داۋرەن دەۋ, سوعان ساي كوڭىل-كۇيدىڭ بولۋى, ۋاقىت ەكزيستەنتسياسى. وزگەرمەلى دۇنيە, ءوزىنىڭ تابيعي بوياۋلارىن ايقىنداپ جاتىر, ونى ادامدار ءوز تۇسىنىكتەرىنە سالىپ, سوعان وراي ءوز كوڭىل-كۇيلەرىن ءبىلدىرىپ, انىعىن ايتقاندا, ناپسىقۇمارلىقتارىن مەڭگەرە الماي «ءوتتى داۋرەن وسىلاي» دەپ وكىنىش ءبىلدىرىپ جاتادى, بۇل پەندەلىكتىڭ فيلوسوفياسى. اسىلىندا قيراپ, شاشىلىپ قالعان ەشنارسە جوق, بارشىلىق, توقشىلىق ءبىر ىدىستان ءبىر ىدىسقا اۋىسىپ, قۇيىلىپ جاتىر, كەلەشەكتە دە سولاي بولماق. ىدىسى بوساپ قالعان اعايىن, داۋرەن ءوتتى دەسە, ىدىسى, ىرىسى تولعان اعايىن داۋرەنىم كەلدى دەر. بار بولعانى وسى.
داۋرەن زامان اعىسىنىڭ ۋاقىت ولشەمى. ۋاقىت دەگەن – بەرەكە, ىرىس, باقتىڭ ساۋىتى.
ماسەلە, ۋاقىتتى باعىلىپ, ۋاقىت ىشىندە وتەتىن عۇمىرىڭا جيناقى بول,
سوندا «ءوتتى داۋرەن» دەگەن وكىنىش بولماي, اۋىسپالى, وزگەرمەلى باقتىڭ ورنىنا, زاماننان زامانعا وتەتىن قۇتتى عۇمىر ءوز سالتاناتىن قۇرماق.
باق ادام بولمىسىنىڭ وزگەرمەلى, اۋىسپالى تابيعاتى, ول – داۋرەن. قۇت ادامزاتتىڭ تابيعاتىن ايقىنداۋشى – ماڭگىلىك اسىل قاسيەت, ول داۋرەننەن تىس بولمىس.
قۇتتىڭ ورىستەرى – بەرەكە, ىرىس, نەسىبە. داۋرەننىڭ وتكەنىن مويىنداۋ – قۇتتى قاشىرۋ ەمەس, ونى قابىلداي ءبىلۋ. داۋرەن ءوتتى دەپ قايعىعا سالىنۋ – قۇتتى قاشىرۋ, جاراتۋشى بەرگەن بەرەكە, ىرىس, نەسىبەدەن ايىرىلۋ.
مۇسىلمان دۇنيەتانىمىندا باستان داۋرەن وتكەندە سابىر, ءتاۋبا, قاناعات, شۇكىرشىلىك ەتۋ دەگەن ادام ايالدامالارى بار. بۇل قامكوڭىل, الاڭ كوڭىل ايالدامالارى, ادام ەڭ باستىسى, ءوزىنىڭ باسى اماندىعىنا ءتاۋبا ەتۋى كەرەك. قازاق «باسى اماننىڭ مالى تۇگەل» دەپ بەكەر ايتپاعان. بۇل ماعىنادا داۋرەن دە ادام بالاسىنا ءبىر سىناق. باستا داۋرەننىڭ تۇرمايتىنىن, سول دەر كەزىندە سەزىنگەنىڭ ابزال, بىراق ول ءۇشىن ادامعا ەكى قاسيەت قاجەت: كىسىلىك جانە پاراساتتىلىق.
قازاق باستان باقتىڭ قايتۋىن «داۋرەن ءوتتى» دەيدى. كارىلىك كەلسە, جاستىق عۇمىردى داۋرەنىم دەپ جوقتايدى.
جاستىق, ارينە, باق قۇسى قونعان شاق. ناعىز داۋرەن, بال داۋرەن, بىراق ونىڭ ءدامى كۇنى وتكەن سوڭ تىم ءتاتتى بولاتىنى نەسى!؟
* * *
ەكى مەزگىلدە سوزگە ساق بولۋ كەرەك. ۇيگە كىرىپ كەلە جاتقان جانە ۇيدەن شىعىپ بارا جاتقان ادامعا قاراتا ايتقان سوزگە. بۇل ىرىس, نەسىبە, قازاقشالاپ ايتساق, قۇتتىقاشىرماۋدىڭ امالدارى.
* * *
ءسوز اۋىزدان, وتىز تىستەن شىققانشا وزىڭدىكى, ودان كەيىن ول وزگەنىكى. سوزگە ساق بولۋ – ونەگەلىلىكتىڭ باسى. ونەگەلى ادام اۋزىنا ساق كەلەدى.
* * *
ءتان جاراسى جەڭىل, سەبەبى, ونىڭ ەمى بار, ءسوز جاراسى اۋىر, ونىڭ ەمى جوق.
* * *
وزگە بولام دەپ اۋرەگە تۇسپە. ءوز تابيعاتىڭنان اسىپ-توگىلە بەرسەڭ, كۇلكىگە قالاسىڭ.
* * *
داۋرەن ءومىردىڭ ءتاتتى ءدامى, ءوزى وتكەنىمەن اۋىزدا ءدامى قالماق, سونى مىسە تۇت.
* * *
داۋرەن باق قۇسى, ول الىسقا ۇشىپ كەتپەسىن دەسەڭ, شوشىتپا, ۇركىتپە!
