ومار تەمىربەكوۆ, ل. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى قازاق ادەبيەتى كافەدراسىنىڭ دوتسەنتى, فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى
اباي شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋدە عىلىمي اينالىمعا دۇرىس تۇسپەي جۇرگەن ۇعىمداردىڭ ءبىرى – «دۇنيە دوس» ماسەلەسى. بۇعان سەبەپ, اقىن ەڭبەكتەرىنىڭ كەيبىر باسىلىمىنداعى «دۇنيە دوس» ۇعىمىنىڭ «دۇنيە بوس» بولىپ وزگەرۋى. وسى ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارۋ ءۇشىن الدىمەن «دۇنيە» ۇعىمىنا, ونىڭ ءمان-ماعىناسىنا ءۇڭىلىپ كورەلىك. دۇنيە – قازاقى ويلاۋ جۇيەسىندە ابدەن قالىپتاسقان ۇعىم: اراب تىلىندەگى ءبىرىنشى ماعىناسى – ءومىر, ءتىرشىلىك. قازاقى قولدانۋ اياسىنا وراي «و دۇنيە» جانە «بۇ دۇنيە» دەپ بولىنەتىنى تاعى بار. «و دۇنيەسى» – احيرەت: ادام جانىنىڭ ماڭگىلىك مەكەنى. «بۇ دۇنيەسى» – ادامنىڭ وسى ومىردەگى ولشەۋلى عۇمىرى. ەندى, اقىن «دۇنيە دوس» ۇعىمىندا قاي دۇنيەنى ايتىپ وتىر؟ البەتتە, وسى دۇنيەنى. ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن ويشىلدىڭ ءوز قولىنان شىققان ماتىندەرىن العا تارتالىق. ارينە, ەڭ ءبىرىنشى اڭگىمەمىزگە ارقاۋ بولىپ وتىرعان «دۇنيە دوس» ۇعىمىنا قاتىستى نەگىزگى ءماتىندى قاراستىرامىز. ول اباي شىعارماشىلىعىنىڭ التىن وزەگى بولىپ تابىلاتىن «كەيدە ەسەر كوڭىل قۇرعىرىڭ» دەپ باستالاتىن ولەڭى. بۇل ولەڭدە ءبىز كوتەرىپ وتىرعان ماسەلە ايقىن ءارى تىكەسىنەن قويىلادى:
…ماحابباتسىز – دۇنيە دوس,
حايۋانعا ونى قوسىڭدار.
قىزىقتان وزگە قالساڭ بوس,
قاتىنىڭ, بالاڭ, دوسىڭ بار…
وسى ۇزىكتى حال-قادارىمىزشا تالداپ كورەلىك. ەڭ الدىمەن, «ماحابباتسىز قالعاندا دۇنيە ادامنىڭ دوسىنا اينالادى» دەگەن وي ۇشتىعى الدىمىزدان شىعادى. ءارى ماحابباتسىز قالۋ – كەمىستىك, ورنى تولماس ولقىلىق. ويتكەنى, ونداي ادام حايۋان ەسەبىندە. ءتىپتى, ادام ساناتىنان شىعارىلادى دەگەن ويدى وقيمىز. ارينە, مۇنداي كەسىمدى پىكىر كىمگە دە بولسا اۋىر تيەتىنى بەلگىلى. بىراق, تەك قانا قازاق مادەني كونتەكستىنەن الىس ادامعا عانا. قازاقى تاربيە العان ادام بۇعان رەنجىمەسە كەرەك. قازاق و باستان ءسوز تۇسىنبەگەن, ايتقانعا توقتاماعان ادامدى «مال» دەپ نىسپىلاپ جاتادى. بۇل نىسپىلاۋ بيولوگيالىق اتاۋدان گورى, تانىمدىق تۇرعىدان بەرىلەتىن اتاۋعا دالىرەك كەلەدى. ايتقان ءسوزىن وتكىزە الماي اشىنعان اقىن بىردە نازالانىپ بىلاي دەيتىنى بار: «…وسىنداي ءسوز تانىمايتۇعىن ەلگە ءسوز ايتقانشا, ءوزىڭدى تانيتۇعىن شوشقانى باققان جاقسى». جالپى, يسلام مادەنيەتى تاراعان ەلدەردە ادامداردى تانىم دارەجەسىنە, ساپالىق قاسيەتىنە وراي «ادام» جانە «حايۋان» (نەمەسە «مال») دەپ ءبولۋ – قالىپتاسقان ءۇردىس.
كوتەرگەن ناقتى ماسەلەمىزگە قايتا ورالىپ, ونى زەردە قالىبىنان وتكىزۋگە تالپىنىس جاسالىق. «دۇنيە دوس» ۇعىمى قازاق وقىرمانىنىڭ قابىلداۋىنا اۋىر بولعانى سونشالىق, ول ونى «دۇنيە بوس» دەپ وزگەرتتى. جەكەلەگەن عالىمدار «جوق, دۇنيە بوس ەمەس, دۇرىسى – دۇنيە دوس» دەپ قانشا دالەلدەۋگە
تىرىسسا دا, قالىڭ كوپشىلىك ۇيرەنشىكتى «دۇنيە بوستان» ءالى دە بولسا باس تارتار ەمەس. ال, وسى «دۇنيە دوس» قازاق مادەنيەتىنە قانشالىقتى ەتەنە ۇعىم؟ الدە مۇلدە جات ۇعىم با؟ اباي بۇل ۇعىمدى قولدانۋ ارقىلى جاڭالىق ەنگىزىپ وتىر ما, الدە بار بولعانى قالىپتاسقان ءداستۇرلى ويلاۋ جۇيەسىن جالعاستىرۋشى ما؟ راس, كوپتەگەن سۇراقتار قويدىق. سۇراق قويا وتىرىپ, مادەنيەت قاتپارلارىنىڭ تەرەڭىنەن بەلگىلى ءبىر سەبەپتەرمەن عىلىمي اينالىمنان شىعىپ قالعان ۇعىم-تۇسىنىكتەردى تىرىلتپەكپىز. وسى ماقساتىمىزعا جەتۋ ءۇشىن قازاق مادەنيەتىنىڭ باعا جەتپەس اسىل مۇرالارىنىڭ ءبىرى شال اقىننىڭ (تىلەۋكە قۇلەكەۇلى) شىعارماشىلىعىنا دەن قويالىق:
دۇنيە دەگەن شولاق دەپتى,
جان دەنەگە قوناق دەپتى,
احيرەت دەگەن ءبىر كيىم
الىپ قايتار سول-اق دەپتى,
دۇنيە دەگەن وسى,
ەشكىمنىڭ ەمەس دوسى,
بولار ەدى دوسى,
اۋماسا ەگەر قوسى…
وسى ماتىننەن «دۇنيە دوس» قازاق مادەنيەتىندە ابدەن قالىپتاسقان, تالاي عاسىرلار بويى ۇرپاق تاربيەسىندە دۇرىس سانانىڭ قالىپتاسۋىندا وزىندىك قىزمەت اتقارىپ كەلگەن دۇنيەتانىمدىق ۇعىم ەكەنىن ءجىتى اڭعارامىز. ەكىنشىدەن, دۇنيە ۇعىمىنىڭ ەكىنشى ءبىر سەمانتيكالىق ماعىناسى – زات, مۇلىك, جيھاز. بۇل تۇرعىدان العاندا, دۇنيە ەشقاشاندا بوس بولمايدى; دۇنيە قاشاندا زاتتارعا, نارسەلەرگە, مال-مۇلىككە, ءدۇنياۋي قىزىققا تولى بولادى. ءتىپتى, جوعارىدا كەلتىرىلگەن اباي ولەڭىندەگى قاتىن, بالا, دوس ۇعىمدارىنىڭ ءوزى دۇنيەنىڭ قىزىعىنا جاتادى. ال, شال اقىن نەلىكتەن دۇنيەنىڭ ادامعا دوس بولا المايتىنىن اشىق ايتادى. ويتكەنى, ءبىز دوس تۇتىپ سەنىپ جۇرگەن دۇنيەنىڭ (وسى ءومىردىڭ) قوسى اۋىپ قالادى. ادام ءومىرى قازاقي دۇنيەتانىمدا ەكىگە بولىنەدى: ءفاني (وتكىنشى ءومىر, وسى ءومىر) جانە باقي (ماڭگىلىك ءومىر). مىنە, ءبىز قارا تۇتىپ, كوڭىلگە مەدەۋ ساناپ جۇرگەن دۇنيەنىڭ قىزىقتارى انا دۇنيەگە, باقيعا, جاننىڭ ماڭگى ءومىر سۇرەتىن دۇنيەسىنە وتە الماي, قوسى اۋىپ قالادى. بۇل ويىن شال ءارى قاراي ناقتىلاي تۇسەدى:
جىگىتتەر, جالعان دۇنيە بىزدەن قالار,
ءبىر كۇنى اجال كەلىپ جانىڭدى الار,
جان شىعىپ دۇنيەدەن كوشكەننەن سوڭ,
مال-مۇلكىڭ, قاتىن, بالاڭ, ءبارى قالار.
ەندى العان تاقىرىبىمىزدان اۋىتقىماي اڭگىمەگە وزەك بولعان اقىن ولەڭىنە قايتىپ ورالايىق. وسى شۋماقتىڭ ءۇشىنشى جولىندا «وزگە قىزىق» حاقىندا ءسوز بولادى
(«…قىزىقتان وزگە قالساڭ بوس…»). سونىمەن, اباي بىزگە ەكى ءتۇرلى قىزىقتى كورسەتىپ بەرىپ وتىر: دۇنيەنىڭ قىزىعى (قاتىنىڭ, بالاڭ, دوسىڭ) جانە «وزگە قىزىق». ءبىزدى ءدال وسى ساتتە قىزىقتىرىپ وتىرعان دا وسى «وزگە قىزىق». بۇل وزگە قىزىققا قولىڭ جەتە الماي قالسا (بوس قالساڭ), رەنجىمە دەپ جۇباتادى اقىن. ەسەسىنە «قاتىنىڭ, بالاڭ, دوسىڭ بار»; سولاردى قاناعات قىل, مىسە تۇت دەگەن ويدى اڭعارامىز.
«دۇنيە دوس» ۇعىمىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن قالاي بولعاندا دا يسلام مادەنيەتىنە, ءپالساپاسىنا سوقپاي وتە المايتىنىمىز باسى اشىق نارسە. ول قازاق مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋ بارىسىندا يسلامنىڭ ەلەۋلى ءرول اتقارعانىندا بولسا كەرەك. قاراپ وتىرساق, قازىرگى قازاقى ويلاۋ جۇيەسىندەگى نەگىزگى كاتەگوريالار اراب تىلىنەن ەنگەنىن بايقايمىز. سوندىقتان, قازاق مادەني ويلاۋ جۇيەسىنىڭ كونتەكسىن يسلامنان ءبولىپ الىپ قاراستىرا الماساق كەرەك. يسلامدا ورىس تىلىندەگى «مير» ۇعىمىن نەگىزى عالام (الەم) ءسوزى بەرەدى. قۇراندا اللا تاعالا ون سەگىز مىڭ عالامدى جاراتتى دەيدى. ەندەشە ءدال وسى ۇعىمدى بەرەتىن «دۇنيە» ءسوزى قايدان كەلدى؟ ول نەندەي ماعىنانى بەرەدى؟ ءبىز, ويلاپ قاراساق, ءوز ءتول ويلاۋ جۇيەمىزدەن اجىراپ كەتكەنىمىز سونشالىق, كەيدە ۇعىمداردى ورىندى-ورىنسىز, بايىبىنا بارماي قولدانىپ جاتامىز. ايتەۋىر, ابىروي بولعاندا قايماعى بۇزىلماعان قاسيەتتى ءتىلىمىز كومەككە كەلىپ, كوپتەگەن فيلوسوفيالىق ۇعىمداردىڭ شىن ماعىناسىن تۇسىنۋگە تالپىنىپ جاتقان جايىمىز بار.
ەگەر «الەم» ۇعىمى جالپىلىقتى, ابستراكتىلىكتى بەرەتىن بولسا, «دۇنيە» ۇعىمى ناقتىلىقتى بەرەدى عوي دەپ ويلايمىز. سوندىقتان دا ناقتى «بۇ دۇنيە» (وسى ءومىر, وسى تىرشىلىك) جانە «و دۇنيە» (انا ءومىر, انا جاقتاعى تىرشىلىك) دەگەن تۇسىنىكتەر بەرىك قالىپتاسقان. ەندەشە, اباي ويىن دا وسى قازاق ءۇشىن ءداستۇرلى بولىپ سانالاتىن مادەني كونتەكستەن بولەك قاراستىرا المايمىز. وسى ەرەجە-تالاپتاردى ورىنداعاندا عانا, ويشىل ءبىزدى ءوز الەمىنە كىرگىزبەك, ەسىگىنەن قاراتپاق.
يسلام ءدىنىنىڭ ىرگەتاسى بولىپ ەسەپتەلەتىن يماننىڭ جەتى شارتىنىڭ ءبىرى – اقيرەتكە (و دۇنيەدەگى ومىرگە) سەنىم. ەگەر ادام اقيرەتكە سەنبەسە, جاننىڭ ماڭگى ءومىر سۇرەتىنىنە يلانباسا – ونىڭ يمانى (سەنىمى) كامىل ەمەس. اباي بۇل جونىندە بىلاي دەيدى:
…كىم جۇرەر تىرشىلىككە كوڭىل بەرمەي,
باقي قويماس ءفانيدىڭ ءمىنىن كورمەي.
ءمىنى قايدا ەكەنىن بىلە الماسسىڭ,
تەرەڭ ويدىڭ تەلمىرىپ سوڭىنا ەرمەي.
دۇنيەگە دوس اقيرەتكە بىردەي بولماس,
ەكەۋى تاپ بىردەي بوپ ورنىعا الماس.
دۇنيەگە ىنتىق, ماحشارعا امالسىزدىڭ
يمانىن تۇگەل دەۋگە اۋزىم بارماس.
وي قاراپايىم: كىمدە-كىم وسى دۇنيەگە كوڭىلىن بەرمەسە – سول مۇسىلمان, سونىڭ يمانى كامىل. بىراق ول مۇمكىن ەمەس: ءومىر ءسۇرگەننەن كەيىن از با, كوپ پە, دۇنيەنىڭ قىزىعىنان تىس قالا المايسىڭ. وسى تىرشىلىك دۇنيەسىنە باتىپ, جالعان (وتكىنشى) دۇنيەنىڭ ارباۋىنا شىرمالعان ادامدى «ۇيقىسىنان» وياتىپ, شىن ومىرگە قاراي بەت بۇرعىزاتىن دا وسى – باقي (نەمەسە اقيرەت) ۇعىمى. ءتۇن ارقىلى كۇننىڭ ءمان-ماعىناسى اشىلاتىنى سياقتى, اۋرۋ ارقىلى دەنساۋلىقتىڭ قادىرىنە جەتەتىنىمىز سياقتى, وسى ءومىردىڭ ء(فانيدىڭ) سىرى دا تەك قانا باقي ارقىلى اشىلماق.
بىراق, ول – كەز كەلگەننىڭ ۋىسىنا تۇسە بەرمەيتىن ەرەكشە نەسىبە, ايرىقشا باق-تالاي. ول ءۇشىن «تەرەڭ ويدىڭ تەلمىرىپ سوڭىنا ەرۋىڭ» شارت; سوندا عانا ءفانيدىڭ ءمىنى اشىلىپ, سىرى الدىمىزعا تارتىلادى. وسى پىكىرىن ويشىل بىلاي دەپ تاراتادى: «كىمدە-كىم اقيرەتتە دە, دۇنيەدە دە قور بولمايمىن دەسە, بىلمەك كەرەك: ەش ادامنىڭ كوڭىلىندە ەكى قۋانىش بىردەي بولمايدى, ەكى ىنتىق قۇمارلىق بىردەي بولمايدى, ەكى قورقىنىش, ەكى قايعى – ولار دا بىردەي بولمايدى. مۇنداي ەكى نارسەنى بىردەي بولادى دەپ ايتۋعا مۇمكىن ەمەس. ولاي بولعاندا قاي ادامنىڭ كوڭىلىندە دۇنيە قايعىسى, دۇنيە قۋانىشى اقيرەت قايعىسىنان, اقيرەت قۋانىشىنان ارتىق بولسا – مۇسىلمان ەمەس».
ەءندى بۇلاي بولعاندا كىمدە كىم دۇنيەگە دوس بولسا, ماحشارعا (و دۇنيەدەگى ادامنىڭ كۇناسى تەكسەرىلەتىن ورىن) امالسىز بولسا – ونداي ادام بۇگىنىمەن عانا ءومىر سۇرەتىن حايۋان ەسەبىندە. ول ءۇشىن تىرشىلىكتىڭ سىرى جابىق. ءدۇنيەنىڭ سىرى – بەيمالىم. ول دەگەنىمىز – ءوزىنىڭ ادامي بولمىسىن اشا الماعان ادام. اتى بار دا زاتى جوق پەندە. وسىنىڭ ءبارىنىڭ سەبەبى – ماحابباتتىڭ جوقتىعىندا. ماحابباتتىڭ دا ءتۇر-ءتۇرى بولاتىنى تاعى دا حاق. ابايدىڭ نەگىزگى نىساناعا الىپ وتىرعانى قاي ماحاببات؟ ارينە, جاراتۋشىعا دەگەن ماحاببات.
(جالعاسى بار)
