1895 جىلى اقمولانىڭ ەكi ازاماتى – كۋزنەتسوۆ پەن بەكحوجين بەتپاق دالانىڭ ءدال ورتاسىنا ورنالاسقان تاڭبالى تاس دەگەن قاسيەتتi جەرگە ارنايى كەلدi. ولار ءجاي كەلگەن جوق. تاڭبالى تاس بەتiندەگi جازۋلار مەن رۋ-تايپا تاڭبالارىنىڭ كوشiرمەسiن جاسادى. قازاق قازاق بولعالى العاش رەت تۋ تiككەن, وردا كوتەرگەن جەرi وسى تاڭبالى تاس بولاتىن. بiز قازاقتىڭ ۇلتتىق تاريحىنىڭ ەڭ باستى نىسانى تاڭبالى تاستى ساقتاي العان جوقپىز. قازiرگi كۇنi بiرەۋلەر ديناميت قويىپ جارىپ, تاس-تالقان بولىپ جاتقان ەسكەرتكiشتi كورگەندە, وكiنiشتەن iشiڭ ۋداي اشيدى. «تاڭبالى تاس» – مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلiگiنiڭ تiزiمiندە دە جوق, قازاققا كەرەگi جوق قادiرسiز دۇنيەنiڭ بiرi. وزگەگە ەتەكتەپ شاشاتىن قازاقتىڭ بايلىعى وزiنە جەتپەيدi, وسى بiزدiڭ اتىمىز قازاق بولعانىمەن, زاتىمىز قازاق ەمەس شىعار.
اقمولانىڭ ەكi ازاماتى كاسiبي تاريحشىلار ەمەس, قاراپايىم ماماندىقتاردىڭ يەلەرi ەدi. ل.كۋزنەتسوۆ اقمولاعا ساياسي كوزقاراستارى پاتشا ۇكiمەتiنە جاقپاي جەر اۋدارىلىپ كەلگەن دارiگەر بولسا, ح.بەكحوجين بولسا, اتباسار ۋەزدiك باسقارماسىنىڭ ءتiلماشi قىزمەتiن اتقاردى. ولار وزدەرiنiڭ قولىنان كەلگەن شارۋاسىن جاسادى. وسى ەكi ولكەتانۋشىنىڭ ەرلiگi مەن ازاماتتىعىنىڭ ارقاسىندا «تاڭبالى تاس» بەتiنە سالىنعان ەرتە زامانداعى جازۋلار مەن تاڭبالاردىڭ كوشiرمەسi بار. وكiنiشكە قاراي, ح.بەكحوجيننiڭ ەسكەرتكiشتi فوتواپپاراتپەن تۇسiرگەن سۋرەتi بiزدiڭ قولىمىزعا تۇسپەدi.
قازاقتىڭ شەجiرە اڭىزدارىندا, تاريحي جىرلارىندا تاڭبالى تاسقا قاتىستى دەرەكتەر ەمiس-ەمiس كەزدەسiپ قالادى. ول نۇسقالاردان كوشپەلi رۋ قاۋىمدارىنىڭ مەملەكەت قۇرامىز دەگەن تالابى, قوعام جانە ۇلت ىنتىماعى تۋرالى تۇسiنiگi, جانكەشتi قيمىل مەن كۇرەسi كوزگە ۇرعانداي سەزiلiپ تۇرادى. بiزدiڭ اڭگiمەمiز – بەتپاق دالادا ورنالاسقان, قازاقتىڭ مەملەكەت, ەل بولۋ تاريحىنا التىن ارiپپەن جازىلعان, شەجiرەدەن ورىن العان, ەرتەدە ەل باسشىلارى مەن كوسەمدەرi كەلiپ ءتاۋاپ ەتەتiن تاڭبالى تاس. ونىڭ بەتiندە قازاقتىڭ رۋلىق تاڭبالارى, قازاققا دەيiن ورتالىق ازيانى مەكەن ەتكەن كونە تۇركi تايپالارىنىڭ قولتاڭباسى سايراپ جاتىر. بەتپاق دالاداعى تاڭبالى تاستىڭ قاسيەتi سارىارقاداعى ۇلىتاۋ, جەتiسۋداعى قوزى باسى – شۋ, اتىراۋداعى سارايشىقتان بiر دە كەم ەمەس, تەك كۇتiمi ناشار, ونى بiلەتiن تەكتi ازامات از.
تاڭبالى تاس ەسكەرتكiشiنiڭ كونە زامان مۇراعاتى ەكەنi ايرىقشا سەزiلەتiن اڭىز م.ج.كوپەيۇلى شەجiرەسiنiڭ iشiندە ءجۇر: «بەتپاق دالادا «تاڭبالى شۇبار» دەگەن جەر بار. سوندا تاسقا باسىلعان تاڭبالار بار. قازاقتىڭ تاڭبالارى تالاس بولسا, سول تاستان بارىپ قاراسادى. الاشا حاننىڭ تۇسىندا باسىلعان تاڭبا دەسەدi. مۇنان بۇرىن ساعىمنان پايدا بولعان شىڭعىس حان دا توقسان ەكi باۋلى قىپشاققا تاڭبا ۇلەستiرiپ, ۇران قويىپ بەرگەن ەكەن دەسەدi.
الاشا حاننىڭ تامى قاراكەڭگiردە, وزەننiڭ كۇن باتىسىندا. تاشكەنت, تۇركiستان ۇستالارى جاساعان. كۇيدiرگەن كiرپiشتەن سالىنعان. وزiنەن قالعان ءناسiل, تۇقىم جوق» – دەيدi ءماشھۇر ءجۇسiپ.
الاشا حان تۇلعاسى كونە دۇنيەنiڭ ەلەسi ەسەپتi. وعان ارنالعان كۇمبەز قازاق حاندىعى جاڭا ورنىعىپ جاتقاندا قاسقا جولدى قاسىم حان تۇسىندا سالىنعانىمەن, اڭىزدىڭ ءوزi كوشپەلiلەردiڭ ۇلتتىق يدەياسى رەتiندە ىقىلىم زاماننان بەرi ءومiر ءسۇرiپ كەلەدi. XV-XVI عع. باسىندا كازاق مەملەكەتiنiڭ رۋحاني نەگiزi, مىقتى ەتنيكالىق جانە ساياسي قۇرىلىم ۇلگiسi رەتiندە الاشا حان اڭىزى قايتا جاڭعىرىپ, تۋىستىققا سۇيەنگەن قوعامدىق قۇرىلىستىڭ iرگەتاسىنا اينالدى. شامالاپ ايتقاندا, الاشا حان قازاق دالاسىندا جىلقىنى قولعا جاڭا عانا ۇيرەتە باستاعان ەنەوليت, ياعني مىس-تاس داۋiرiمەن قاتارلاس ۇعىم. الاشا ءسوزiن تەكسەرە كەلسەك, ءۇندi – ەۋروپا, ورال, التاي تiل سەميالارىنا ورتاق تۇسiنiك, سەبەبi سلاۆيان تiلiندەگi «لوشاد», گرەك اڭىزدارىنداعى «پەگاس» (قاناتتى ات) ت.ب. توركiنi الاشا ءسوزi. الاشاعا بايلانىستى قازاق تiلiندە جيi قولدانىلاتىن – لاشىق (الاشىق), الامان, الاش, الاشا ت.ب. تۇسiنiكتەر بار. ولاردىڭ ءبارi دە كونە زاماننان بەرi ءومiر ءسۇرiپ كەلە جاتىر جانە بiزدiڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ كونە عۇرىپتارىن, كۇنكورiسiن, تۇرمىسىن سيپاتتايدى. ەگەر دە تاڭبالى تاستىڭ تاريحى الاشا حان زامانىمەن قاتىستى دەگەن م.ج.كوپەيۇلى پiكiرiن قابىلداساق, تاڭبالى تاس بەتiندەگi جازبالار مەن تاڭبالاردىڭ تاريحى كونە زاماندارعا, سونىڭ iشiندە تاس ءداۋiرiنiڭ سوڭعى كەزەڭiنە كەتەدi, ب.ە.د. IV-III مىڭجىلدىقتاردا ەرتiس پەن تۇركiستان اراسىنداعى كەڭ-بايتاق ساحارانى يگەرە باستاعان جىلقىشى تايپالار تاڭبالى تاس بەتiندەگi ورنەكتەردiڭ العاشقى اۆتورلارى بولىپ شىعادى. كوشپەلi مال شارۋاشىلىعى جىلقىشى تايپالاردى تەك ارقانىڭ كوكوراي شالعىن دالاسىن عانا ەمەس, بەتپاقتىڭ ءشولiن دە يگەرۋگە جەتەلەدi. مۇمكiن ول كەزەڭدە بەتپاق تا بەدiرەيگەن ءشول بولماعان شىعار. بەتپاق دالانىڭ ءار جەرiندە كەزدەسەتiن كونە قورىمدار مەن قونىستار, تاس جانە قولا قارۋلار بۇل ولكەنiڭ ادامزات بالاسىنا ەرتە داۋiردە قونىس بولعانىن دالەلدەيدi.
ءا.ح.مارعۇلان جازۋىنا قاراعاندا, تاڭبالى تاستى العاش زەرتتەگەن رەسەيلiك عالىم ا.ي.شرەنك قازاق قاريالارىنىڭ اڭگiمەلەرiنە اسا كوپ كوڭiل ءبولiپ, كوشiرiپ الىپ وتىرعان: «قازاقتاردىڭ قاريا سوزدەرi بويىنشا يسلام ءداۋiرi باستالاتىن كەزدە بۇل جەردiڭ كوپ تايپالارى وسى ارادا باس قوسىپ, ۇلى مەرەكە جاساعان. بارلىق تايپالاردىڭ ۇلىس باسقاراتىن ادامدارى, اتاقتى بيلەرi, اسقان ەرلەرi جينالىپ, كەڭەس قۇرىپ, قاي تايپا قاي جەردi قونىس ەتۋ ماسەلەسiن شەشكەن. ءاربiر تايپانىڭ وزiنە ارناپ تاڭبا بەرiپ, ول تاڭبانىڭ سۋرەتiن وسى تاسقا جازىپ تۇسiرگەن». وكiنiشكە قاراي, بiزدiڭ قولىمىزدا ا.ي.شرەنك جازبالارى جوق. 1842-1843 جىلدارى بوتانيك ا.ي.شرەنك بەتپاق دالانى ارالاپ جۇرگەندە, ارينە, تاڭبالى تاس تا ورنىندا, ونىڭ سىرىن, تاريحىن بiلەتiن قاريالار دا ەل iشiندە ەدi.
سونىمەن ا.ي.شرەنك پiكiرiنە قاراعاندا تاڭبالى تاستىڭ تاريحى تەك الاشا حان زامانىنا عانا ەمەس, ودان بەرiدەگi وعىز حان /ۋىز حان/ زامانىنا دا قاتىستى بولىپ شىعادى. قازاق قاريالارىنىڭ اڭگiمەلەرi شىعىستىڭ ۇلى تاريحشىلارى راشيد-اد-دين مين ابiلعازى كiتاپتارىمەن دە دالەلدەنiپ, تولىعىپ جاتادى. تۇرiكتiڭ ۇلى جورىقتارى جونiندە راشيد-اد-دين «ۋىز حان يران, تۇران, شام, مىسىر, عاجام, فرانكتiڭ ەلدەرiن تۇگەل جاۋلاپ الىپ ءوزiنiڭ تۋعان جۇرتى ورتاۋ مەن قازتاۋىنا قايتا ورالدى» دەپ جازادى. بۇل جەردە اڭگiمە بەتپاق دالاعا سولتۇستiكتەن قاپتالداسىپ كەلەتiن ورتاۋ مەن قازىلىق (بەس قازىلىق, ون ەكi قازىلىق) تاۋلارى تۋرالى.
تاڭبالى تاسقا قاتىستى قىزىقتى دەرەكتەر قازاق شەجiرەسiنiڭ تاماشا بiلگiرi, شەجiرەسiن ولەڭمەن ورنەكتەگەن شال قۇلەكەۇلى /1748-1819 جج../ ايتتى دەلiنەتiن جىرلاردا كەزدەسەدi. شال ۇلگiسiن جالعاستىرۋشى نۇرجان ناۋشابايۇلى شەجiرەسi /مانزۋمات قازاقيا/ دە تاڭبالى تاستى اتاپ وتەدi. ەكi اقىنعا دا ورتاق تاقىرىپ تاڭبالى تاستىڭ وزبەك پەن قازاق بiر-بiرiنەن بولiنگەن «ەل ايىرىلعان» زامانىنا قاتىستىلىعى.
«تاڭبالى تاسقا» نازار اۋدارعان قازاق عالىمداردىڭ iشiندە اكادەميك ق.ي.ءساتپاەۆتىڭ اتىن ەرەكشە اتاپ ءوتۋ ءلازiم. «جەزقازعان اۋدانىنىڭ كونە ەسكەرتكiشتەرi» دەگەن ماقالاسىندا /1941 ج./ ق.ي.ساتپاەۆ اڭىزدارعا سۇيەنiپ قازاقتىڭ قازاق بولعان, تۋ تiككەن جەرi وسى تاڭبالى تاس ءوڭiرi دەپ اتاپ كورسەتەدi.
قازiرگi كۇنگە دەيiن شەجiرە بiلەتiن اقساقالدار تاڭبالى تاستى وسى ق.ي.ءساتپاەۆ جازعان مازمۇندا ايتىپ كەلەدi. ولاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا التىن وردا ىدىراپ, ونىڭ قۇرامىنداعى ەلدەر سەرگەلدەڭ جاعدايدا وسى تاڭبالى نۇرادا باس قوسىپ, وزدەرiنiڭ جەكە مەملەكەت بولاتىنىن جاريا ەتكەن. قازاقتىڭ «تاڭبالى تاستى» ءتۇپ تامىرداعى الاشا حان اتىمەن بايلانىستىرۋى دا وسى سەبەپتi دەپ ويلايمىز.
تاڭبالى تاس تۋرالى اڭىزدارعا اكادەميك ءا.ح.مارعۇلان دا كوڭiل قويعان. قازاق تاريحشىلارىنىڭ iشiندە «تاڭبالى تاسقا» قاتىستى العاشقى iرi زەرتتەۋ جۇمىسىن جازعان ءا.ح.مارعۇلان اڭىزدارعا سۇيەنە وتىرىپ: «بۇل تاسقا قازاقتار ارقاشان باس يiپ, ادامدار تاڭباسىن ءتۇسiرiپ, اتتارىن جازىپ جۇرگەن. «تاڭبالى تاستىڭ» ۇلى اتاققا يە بولۋىنىڭ سەبەبi بۇل جەردە قازاقتار ۇلى مەرەكە جاساپ, ۇران شاقىرىپ, بiر ەل بولىپ قوسىلعان ەكەن» دەيدi. عالىم تاڭبالى تاس بەتiندەگi ورنەكتەردiڭ نەگiزiن ورىس حان زامانىمەن بايلانىستىرۋدى ءجون كورگەن سياقتى. وسى تاقىرىپقا ارنالعان ماقالاسىندا ول تاڭبالى تاس بەتiندە ورىس حاننىڭ, ونىڭ بالاسى قۇيىرشىقتىڭ, ونىڭ بالاسى باراق حاننىڭ اتى جازىلعاندىعىن, قادىرعالي جالايريدiڭ قازاق مەملەكەتiنiڭ تاريحىن ورىس حاننان بەرi باستايتىندىعىن ەرەكشە جارقىن سيپاتتايدى. بەتپاق دالا ەسكەرتكiشتەرiنە, كەرۋەن جولدارىنا, ءار كەزەڭنiڭ تاريحي وقيعالارىنا قاتىستى اڭىز-اڭگiمەلەر, قازiرگi ولكەتانۋشىلاردىڭ دا ەڭبەكتەرiندە كەزدەسەدi. سولاردىڭ بiرi س.ءتابiرiزۇلىنىڭ «سوزاق ءوڭiرi» اتالاتىن تاريحي دەرەكتەردەن قۇرالعان شىعارماسىندا: «اڭىز دەرەكتەرiنiڭ ايتىلۋىنا قاراعاندا, توي دەگەن جەردە مايقى بي باستاعان قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزiنiڭ يگi جاقسىلارى جينالىپ ۇلان-اسىر دۋماندى توي جاساپ, اسقازان دەگەن جەردە قازان استىرىپ, شۇلەن تاراتىلادى. كەيiن نۇرانىڭ قاراتۇزىنا بارىپ ءۇش ءجۇزدiڭ تاڭباسىن تاسقا باسىپ, ءبولiپ بەرگەن ەكەن دەيدi. وسىدان بىلاي نۇرانىڭ قاراتۇزىن «تامعالىنىڭ تۇزى», «تامعالى نۇرا», نەمەسە «تامعالى تاس» دەپ اتايتىن بولعان».
اڭىزدا ايتىلاتىن توي دەگەن جەر – بەلگiلi وتكەل /تويوتكەل/. بۇل جەر سوزاق شاھارىنا تاياۋ. كازاق كوشپەلiلەرi, وڭتۇستiك پەن سولتۇستiك اراسىن جول قىلعان ساۋدا كەرۋەندەرi شۋدى بiرنەشە جەردەن كەسiپ وتەدi. ەگەر سارىسۋ جولىمەن جۇرسەڭiز/تاڭبالى تاس جولى/, وندا شۋدى بەسقۇلان وتكەلiنەن, ال كەندiرلiك جولىمەن جۇرسەڭiز /كەندiرلiك قۇدىقتارى ارقىلى/, وندا جوعارىدا ايتىلعان تويوتكەلدەن وتەسiز. بۇل – جاعالاۋى قالىڭ قامىس, كوكوراي شالعىن, شاعىن وازيس. بەتپاق دالادان قاجىپ, ءشولدەپ-شالدىعىپ وتكەن كەرۋەن وسى جەردە ەس جيناپ, جان شاقىرادى. اسقازان دەگەن جەر كەندiرلiك قۇدىقتارىنان شۋعا قاراي جاقىنداعاندا كەزدەسەدi. بۇل ءوزi قىزىقتى جەر – بiر جاعى جالپاق سور, جاعالاي تاقىر, سوردىڭ ءدال ورتاسىندا تۇرعان جالاڭاش تۇبەك. شۋ مەن ەكi ورتا ءجۇز شاقىرىمعا جەتە قويمايدى.
ال اڭىزداردا ايتىلاتىن نۇرانىڭ قاراتۇزى قازiرگi ۋاقىتتا جيi ايتىلا قويمايدى. جەرگiلiكتi جەرشiل اقساقالدار بەتپاقتىڭ تاڭبالى تاسقا تاياۋ ەتەگiندە جاتقان ۇلكەن سوردى تاڭبالىنىڭ سورى دەيدi, ول جاپ-جالپاق بولىپ تاڭبالى نۇرادان سولتۇستiك-باتىسقا قارايعى كەڭ القاپتى الىپ جاتىر. كوكتەم كەزiندە تاڭبالىنىڭ سورى سولتۇستiككە قاراي ورنالاسقان دابىسىن تۇزبەن قوسىلىپ, سارىسۋمەن تاڭبالى نۇرا اراسىنداعى كەڭ القاپتى تۇتاس جاۋىپ جاتادى. تاڭبالىنىڭ تۇزىن قازاقتار اسقا پايدالانادى دەگەن دەرەكتi يۋ.شميدت جازادى.
تاڭبالى تاسقا بايلانىستى ايتىلاتىن قازاق اڭىزدارىنان قالعان ەلەس ازiرشە وسى. وسى قىسقا دەرەكتەردiڭ ءوزi تاڭبالى تاستىڭ قادىم زامانداردان بەرi حالقىمىزدىڭ ساياسي ورتالىعى, تۋ تiككەن جەرi, تاۋەلسiزدiگiنiڭ ءتۇپ بەلگiسi ەكەنiن كورسەتەدi. بابالارىمىز سوناۋ ەستە جوق ەرتە كەزەڭ الاشا حان زامانىنان باستاپ تاڭبالى تاستى قاسيەتتi قارا شاڭىراق ساناپ تاۋەلسiزدiككە, ەركiندiككە ۇمتىلعان رۋحىنىڭ بەلگiسiن تاڭبالار ارقىلى قالدىرىپ وتىرعانى اڭىز-شەجiرەلەردە سايراپ جاتىر. تاڭبالى تاس بەتiندەگi 500-دەن استام تاڭبا بiزدiڭ ەتنيكالىق تاريحىمىزدىڭ ەڭ جارقىن دەرەكتەرi دەپ بiلەمiز. بۇل تاڭبالاردىڭ تاساسىندا ەۋرازيا حالىقتارىنىڭ بiرنەشە مىڭ جىلدىق تاريحىنىڭ سۇلباسى كورiنەدi, سەبەبi بەتپاق دالاداعى قۇز جارتاسقا تاڭبا سالۋ قۇرمەتiنە دالانىڭ ەڭ ەجەلگi, ەڭ مىقتى تايپالارى عانا رۇقسات العان. بۇل ەسكەرتكiش – قازاقتىڭ ۇلتتىق بiرلiگiنiڭ ەڭ تاماشا ايعاعى جانە تاريحىمىزدىڭ قاينار بۇلاعى. حIح عاسىردىڭ سوڭىندا اقمولانىڭ ەكi قاراپايىم ازاماتىنىڭ وسىنى تەرەڭ تۇسiنبەسە دە, تاڭبالى تاستا بiر عاجايىپ تاريح بار ەكەنiن سەزiپ, ول كەزدە قات فوتواپپارات پەن قالام-قاعازىن الىپ بارىپ, ەسكەرتكiشتi بiزگە دەرەك ەتiپ قالدىرعانىنا تاڭ قالامىن.
جامبىل ارتىقباەۆ,
ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ پروفەسسورى
