يسلام ءدىنى ايەلگە قۇرمەتپەن قارايدى

قايرات لاما شاريف, قر ءدىن ىستەرى اگەنتتىگىنىڭ توراعاسى

ۇلت كوشباسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءوزىنىڭ «قازاقستان-2050 ستراتەگياسى: قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ جاڭا ساياسي باعىتى» اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا جاڭا كەزەڭدەگى الەۋمەتتىك ساياساتتىڭ ماڭىزدى قۇرامداس بولىگى رەتىندە انا مەن بالانى قورعاۋدى ءبىرىنشى ورىنعا قويدى.
مەملەكەت باسشىسىنىڭ: «بويجەتكەن, ايەل زاتى ءاردايىم ءبىزدىڭ قوعامنىڭ تەڭقۇقىلى مۇشەسى, ال انا – ونىڭ ەڭ ارداقتى تۇلعاسى بولدى» دەگەن كوپشىلىكتىڭ قولداۋىنا يە بولعان تەزيسى حالىقتى ءبىر ماقساتقا جۇمىلدىرعان, مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق دەڭگەيگە كوتەرىلگەن باسىمدىققا اينالدى.
بۇل ماسەلەگە كەڭىرەك توقتالساق, وت باسى, وشاق قاسىنىڭ بەرەكەسى, اتا مەن انا, ۇل مەن قىز سەكىلدى قۇندىلىقتاردى حالقىمىز قاشاندا قاستەر تۇتقان جانە قاستەرلەي دە بەرمەك.
بۇل جەردە اتا-انانىڭ ورنىن وتە جوعارى باعالايتىن اسىل ءدىنىمىز – يسلامنان دالەل كەلتىرگەن ءجون دەپ ويلايمىن. مۇحاممەد پايعامبارىمىزدىڭ «اتا-انانىڭ بالاعا بەرە الاتىن ەڭ جاقسى مۇراسى – جاقسى ونەگەلى تاربيەسى» دەگەن ءحاديسى بار.
بۇل جەردە انانىڭ ءرولى ەرەكشە ماڭىزدى. قازاق حالقى: «ايەل كۇننىڭ شۋاعىنان جارالعان» دەپ دارىپتەسە, اللانىڭ پايعامبارى «ءجاننات – انالاردىڭ باسقان ءىزىنىڭ استىندا» دەپ ايەل قاۋىمدى ۇلىقتاعان.
ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆ ءوزىنىڭ قازاقستان حالقىنا بيىلعى جولداۋىندا: «ءبىز ايەل زاتىنا – اناعا, جارعا, قىزعا دەگەن قاپىسىز قۇرمەتتى قايتا ورالتۋعا ءتيىسپىز. ءبىز انانى قورعاپ-قولداۋىمىز كەرەك. مەنى وتباسىندا ايەلدەر مەن بالالارعا تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق كورسەتۋ جايتتارىنىڭ كوبەيۋى الاڭداتادى. ايەلدى قۇرمەتتەمەۋ دەگەن بولماۋ كەرەك. بىردەن ايتا­يىن, ونداي زورلىق-زومبىلىقتىڭ جولى قاتاڭ تۇردە كەسىلۋى ءتيىس. مەملەكەت ابدەن اسقىنعان جىنىستىق قۇلدىققا, ايەلگە تاۋار رەتىندە قارايتىن كوزقاراسقا ايرىقشا قاتاڭ تۇردە تىيىم سالۋعا ءتيىس» دەپ ەرەكشە اتاپ كورسەتتى.
ەلباسىمىزدىڭ وسى ۇلاعاتتى ءسوزىنىڭ اياسىندا قاسيەتتى قۇراننىڭ ايەل مەن ەركەكتىڭ جاراتقان يەمىز – اللا تاعالانىڭ الدىنداعى قۇقىعى مەن مىندەتكەرلىگى بىردەي ەكەندىگىنە كۋالىك بەرەتىنىن اتاپ ايتقىم كەلەدى. يسلامعا دەيىنگى كەزەڭدە, ياعني جاھيليا زامانىندا كەيبىر اراب تايپالارى قىز بالالاردى تىرىدەي جەرگە كومەتىنى تۋرالى تاريح سىر شەرتەدى. اللا تاعالا قۇران اياتتارىن ادامزاتقا تۇسىرە وتىرىپ, بۇل ادەتتى كىسى ءولتىرۋ قىلمىسىمەن تەڭ ساناپ, ۇلكەن كۇنا رەتىندە تىيىم سالدى. يسلام بەيكۇنا ءسابي قىزداردىڭ ءومىرىن قۇتقارعاندا, ولار ەسەيگەننەن كەيىن ادىلەتسىزدىك پەن تەڭسىزدىكتىڭ زاردابىن شەگە بەرسىن دەپ قۇتقارعان جوق, ولارعا بارلىق كەزەڭدە, سونىڭ ىشىندە بوي جەتىپ, ايەل, انا بولعان شاقتا دا جىلى جۇزبەن ءادىل قارىم-قاتىناس جاساۋدى تالاپ ەتتى.
يسلام اۋەلدەن-اق ادام بالاسى رەتىندە ەركەك پەن ايەلدىڭ قۇقىعىن ءبىر-بىرىمەن تەڭ سانادى. قۇران كارىمدە ادام بالاسى ەكى جىنىستا – ەركەك جانە ايەل بولىپ جاراتىلعانى تۋرالى ايتىلعان. مۇحاممەد پايعامبارىمىز «قۇپتارلىق ىستەردىڭ ەڭ قايىرلىسى – كوركەم مىنەز-قۇلىق. كوركەم مىنەز-قۇلىق – يماننىڭ جارتىسى. كىمدە-كىم ءوزىنىڭ سەنىمىنىڭ كۇشەيگەنىن قالاسا, ءوز جۇبايىنا جىلى ماحاببات سەزىمىمەن قارايتىن بولسىن» دەگەن ەكەن.
ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆ ءوزىنىڭ جولداۋىندا: «مەن اجىراسۋعا قارسىمىن, جاستاردى وتباسى قۇندىلىعى, اجىراسۋدىڭ قاسىرەت ەكەندىگى رۋحىندا تاربيەلەۋ كەرەك, ويتكەنى, ونىڭ سالدارىنان, ەڭ الدىمەن, بالالار زارداپ شەگەدى. «اكەسى قوي باعا بىلمەگەننىڭ بالاسى قوزى باعا بىلمەيدى». بالا تاربيەسى – تەك انانىڭ ەمەس, اتا-انانىڭ ەكەۋىنىڭ دە مىندەتى» دەپ باسا ايتتى.
بارلىق الەمدىك دىندەر, سونىڭ ىشىندە يسلام دا وتباسىن قۇرۋ مەن بالا تاربيەلەۋگە ەرەكشە ءمان بەرەدى. مۇحاممەد پايعامبارىمىز بىلاي دەگەن: «يسلامدا نەكە قيۋدان ابزال ءىس جوق. كىمدە-كىم مەنىڭ سۇننەتىمە ساي ءومىر سۇرگىسى كەلسە, ۇيلەنسىن. نەكەلەسىڭدەر, ءوسىپ-ءونىپ, قاتارلارىڭدى كوبەيتىڭدەر».
يسلام ەركەك پەن ايەلدىڭ بارلىق ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرە كەلىپ, وتباسىن باسقارۋ ءرولىن ەر ازاماتقا بەرگەن.
قاسيەتتى قۇران كارىمدە: «ەرلەر – ايەلدەردىڭ قامقورشىسى, ويتكەنى ولار ايەلدەر ءۇشىن وزدەرىنىڭ مال-مۇلكىن سارپ ەتەدى» دەلىنگەن. سونداي-اق مۇحاممەد پايعامبارىمىزدىڭ «ناشار مىنەز-قۇلىقتى ادام ەڭ الدىمەن ءوزى زارداپ شەگەدى. ەڭ ۇلكەن كەمشىلىك – ءوز ايىبىڭدى كورمەي, بىرەۋدىڭ ءمىنىن ىزدەۋ» دەگەن ءحاديسىن مۇسىلمان بالاسى كۇندەلىكتى تىرشىلىكتە «كەسە سىلدىرلاعاندا» ەسكە الىپ وتىرادى.
وتباسىلىق ماسەلەلەر دورەكىلىك, قياڭقىلىق پەن بىربەتكەيلىككە سالىنىپ شەشىلمەيدى. بۇل ماسەلەنى كەڭىرەك قاراستىرار بولساق, وتباسىنداعى مورالدىق احۋال جانە ادامگەرشىلىك, وتباسىنى نىعايتۋعا, وتباسىنىڭ بەرىك بولۋىنا كوڭىل ءبولۋ سەكىلدى قۇندىلىقتار ءاردايىم جوعارى باعالانۋعا ءتيىس ەكەنىن ەرەكشە ايتۋعا بولادى. مەنىڭ ويىمشا, ءوزارا قۇرمەت پەن تۇسىنىستىك – سالاۋاتتى جانە بەرەكەلى وتباسىن قۇرۋدىڭ, وتباسىندا دەنى ساۋ نارەستەنىڭ تۋىلۋىنىڭ كەپىلى ەكەنىن دالەلدەپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق.
مۇحاممەد پايعامبارىمىزدىڭ بۇل جايىندا ايتقان ناقىل ءسوزى بار: «ايەل يىلگەن قابىرعا ىسپەتتەس, ونى تۇزەتەم دەپ اۋرەگە سالساڭ, سىندىرىپ الاسىڭ. ال ايەلىڭنىڭ ءتىلىن تاپساڭ, يىلگەن قابىرعاڭ جانىڭنىڭ جاستىعى بولار» دەگەن.
مەملەكەت باسشىسى ءوزىنىڭ جولداۋىندا: «ءبىز قازاقستان قىزدارىنىڭ ساپالى ءبىلىم الىپ, جاقسى جۇمىسقا يە بولۋى جانە تاۋەلسىز بولۋلارى ءۇشىن بارلىق جاعدايدى جاساۋىمىز قاجەت.
ولار زامانعا ساي بولۋعا, ساندەنۋگە ءتيىس جانە بىزدەردە ەشقاشان كيىلمەگەن, سالتىمىزعا جات كيىمدەرگە ورانىپ-قىمتانباۋعا ءتيىس. ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ ءوز مادەنيەتى, ءوز ءداستۇرى مەن سالتى بار.
ءبىز مۇسىلمان ۇمبەتىنىڭ ءبىر بولىگى ەكەنىمىزدى ماقتان تۇتامىز. ول – ءبىزدىڭ ءداستۇرىمىز. بىراق بىزدە زايىرلى قوعامنىڭ داستۇرلەرى دە بار ەكەنىن, قازاقستان زايىرلى مەملەكەت ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.
ءبىز ەلدىڭ داستۇرلەرى مەن مادەني نورمالارىنا سايكەس كەلەتىن ءدىني سانا قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك. ءبىز ءوزىن ءوزى ۇستاۋدىڭ ەرەكشە ۇلگىلەرىن الۋعا ءتيىسپىز. مەن جاريا ەتىپ وتىرعان ستراتەگيا ءبىزدىڭ حالقىمىزدى ورتا عاسىرلاردا ەمەس, ءححى عاسىردا ءومىر سۇرۋگە دايىندايدى» – دەپ ەرەكشە اتاپ ءوتتى.
شىندىعىندا, ۇلت كوشباس­شى­­مىزدىڭ قىزدارىمىزدىڭ, جۇ­­بايلارىمىز بەن انالارىمىزدىڭ قا­­زىرگى قوعامداعى ورنى تۋرالى ايتقان ماعىناسى تەرەڭ, باعدارى ايقىن ۇلاعاتتى سوزدەرى ءبىزدىڭ ۇلتتىق اعارتۋشىلارىمىزدىڭ كوزقاراستارىمەن ۇندەسىپ جاتىر.
«قىز» – ارداقتى انا, اياۋلى جار, ۇرپاق جالعاستىرۋشى, ياعني «قىز» دەگەن ۇعىمعا تولاسسىز سوزدەر تولىپ جاتقانى ايدان انىق. قىز بالا – بولاشاق انا, يناباتتى كەلىن, انا-اجە. وسى ۇشەۋى ارقىلى ۇرپاق ءوسىرىپ, ۇلت قاتارىن كوبەيتەدى. مۇحاممەد پايعامبارىمىز قىز بالانى قاتتى قاستەرلەگەن مىناداي دانالىق ءسوزى بار: «قانداي وتباسىندا بولماسىن, قىز بالا دۇنيەگە كەلسە, سول كۇننەن باستاپ, سول وتباسىنىڭ تىلەۋىن پەرىشتەلەر ۇزدىكسىز تىلەپ وتىرادى». ۇلتتىڭ بويىنداعى بار جاقسى قاسيەتتەردى – ءتىلىن, ءدىنىن, ادەت-عۇرپىن, سالت-ساناسىن, ءداستۇرىن بالاسىنا, نەمەرەسىنە, نەمەرەسىنەن شوبەرەسىنە جەتكىزۋشى, جالعاستىرۋشى, دامىتۋشى, ارينە, ايەل-انا.
وتكەن عاسىرداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ الىبى ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ مىناداي سوزدەرىن تىلگە تيەك ەتكىم كەلەدى: «ۇلتتىڭ مىنەزىن ايەل-انا ايقىندايدى. ءاربىر حالىقتاعى ايەل-انالار شىن مانىندە ۇلتتىڭ مىنەزىن قالىپتاستىرادى.
ءسىرا, قازاق ايەلدەرىنەن ارتىق بوستاندىق سۇيگىش ءارى ەرىكتى ايەل زاتى بۇكىل شىعىستان تابىلماس. ول ەشقاشان ءجۇزىن تۇمشالاپ, پارەنجى جامىلىپ كورگەن جوق, سۇيە ءبىلدى جانە ماحابباتى ءۇشىن كۇرەسە ءبىلدى, اۋىل اقساقالدارىمەن بىرگە كەلەلى كەڭەسكە كىرىسۋدەن قايمىققان جوق, ەل باسىنا كۇن تۋعاندا قارۋ مەن قالقان الىپ, قورامساققا وق سالىپ, تالدىرماش قانا دەنەسىمەن اتقا قوندى. قازاقتا تالاي-تالاي ەرجۇرەك, دانا ايەلدەردىڭ اتى اڭىزعا اينالعان» دەپ جازادى ايگىلى «كوشپەندىلەر» تريلوگياسىنىڭ اۆتورى.
ارىدەن كەلە جاتقان ادەپتى بەرىك ۇستانعان حالىق قىزىن ەشكىمگە قورلاتقان ەمەس. قازاق قاشاندا قىزىن الپەشتەپ ءوسىرىپ, وڭ جاقتا وتىرعان قىزعا اڭداپ قاراپ, ونىڭ «اقىلىنا كوركى ساي» بولۋىن قاداعالاعان. ەلىمىزدە «قىز» ءسوزى جانە جالپى قىزدارعا بايلانىس-تى حالىقتىڭ ۇعىمىندا «قىز بالا – ەلدىڭ كوركى, حالىقتىڭ گۇلى, ءومىر-تىرشىلىگى» دەگەندى بىلدىرەدى. قازاق حالقىندا قىزعا بەرىلگەن انىقتاما, ولارعا قويىلعان تالاپ-تىلەكتەر, قىزدى ەركەلەتۋ, قىزدى تاربيەلەۋدىڭ ۇلكەن جولعا قويىلعانىن كورسەتەدى.
اتا-بابامىز قاشاندا قىز بالاعا ەرەكشە قاراعان. ءومىردىڭ اششى-تۇششىسىن كورىپ ىسىلا بەرسىن, تۇياعى تاسقا سالسا كەتىلەر, سۋعا سالسا جەتىلەر دەگەن ويمەن ۇلىن جەل وتىندە ۇستاسا, قىزىن از كۇندىك قوناعىم, التىننىڭ سىنىعى, شۇعانىڭ قيىعى دەپ, بوركىنىڭ توبەسىنە ۇكى قاداپ ۇلپىلدەتىپ وسىرگەن. ونى ايالاپ, ماپەلەگەن.
بۇگىندە قوعامنىڭ نازارى حيجاب ماسەلەسىنە ءجيى اۋدارىلۋدا. ءبىزدىڭ زايىرلى قوعامىمىز ءۇشىن قاۋىپ حيجابتىڭ وزىندە ەمەس. ماسەلە قازاقتار ءۇشىن جات مادەنيەت پەن يدەولوگيانىڭ ەنۋىنە تۇرتكى بولاتىن, قازاقي قالپىمىزدان, ۇلتتىق مەنتاليتەتىمىزدەن, بەرەكە-بىرلىگىمىزدەن ايىرۋعا العىشارت جاسايتىن دىندارلىق فورماسىنىڭ وزگەرۋ قاۋپىندە بولىپ تۇر.
وتكەن تاريحىمىزعا كوز جۇگىرتەتىن بولساق, قازاق حالقىندا ايەلدەر كۇندەلىكتى ومىردە ءجۇزىن جاۋىپ جۇرمەگەن, وزگەلەردەن وقشاۋلانىپ نەمەسە ەرلەرىنىڭ رۇقساتىنسىز باسقالارمەن سويلەسۋ قۇقىعىنان ايىرىلىپ كورگەن ەمەس.
قازاقتىڭ باي سوزدىك قورىندا «حيجاب» دەگەن ۇعىم مۇلدە جوق. ءبىزدىڭ اتا-بابامىز «حيجاب» ءسوزىن ايەلدەر كيىمىنە قاتىستى قولدانباعان.
قازىرگى ۋاقىتتا حيجاب تۋرالى پىكىرتالاستارعا, جات مادەنيەت ىقپالىنا كوزسىز ەرۋگە, بوتەن يدەولوگيانىڭ جەتەگىندە كەتۋگە قارسى تەك ءداستۇرلى يسلام عانا تۇرا الادى.
قازاق حالقىنىڭ ۇلت جانە مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسۋىندا شاريعات ىلىمدەرى ۇلكەن رولگە يە بولدى. قازاق حالقىنىڭ بۇكىل ادەت-عۇرىپ, سالت-داستۇرلەرى يسلام قاعيدالارىمەن ۇيلەسىپ, كىرىگىپ كەتتى. ۇلتتىڭ دۇنيەتانىمى ونىڭ داستۇرىنەن تانىلادى. سوندىقتان «ءداستۇرلى ءدىن» رەتىندە ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ كەلە جاتقان اسىل ءدىني قۇندىلىقتارىمىز عانا تانىلادى.
قازاقستاندا قازاق, وزبەك, ۇيعىر, تاتار, تۇرىك, كۇرد, تاجىك, قىرعىزداردىڭ – بارلىعىنىڭ اتا ءدىنى – حانافي مازحابىنداعى يسلام بولىپ تابىلادى. ويتكەنى, ورتالىق ازيادا عاسىرلار بويى تاراپ, بويعا سىڭگەن يسلام ءدىنى ۇلتتىق داستۇرلەرمەن تىعىز استاسقان. بۇل ورايدا ءار ۇلت ءوزىنىڭ اتا ءدىنىن, ءداستۇرلى مازحابىن ۇستانعاندا عانا تۇتاستىعىن, بىرلىگىن ساقتاپ قالا الادى.
حيجاب كيۋدى ۇگىتتەپ جۇرگەندەردىڭ سىلتەمە جاسايتىن اياتى – قۇراننىڭ «نۇر» سۇرەسىنىڭ «ەي, پايعامبار! يمان كەلتىرگەن ايەلدەرگە ۇياتتى جەرلەرىن جاۋىپ, بوتەن ەركەكتەرگە ناپسىقۇمارلىقپەن قاراۋدان وزدەرىن ساقتانسىن دەپ ايت» دەگەن 31-اياتى بولىپ تابىلادى. الايدا ارابتاردىڭ سالت-داستۇرلەرىن ناسيحاتتاپ جۇرگەندەر وسى سۇرەنىڭ 30-شى اياتىنا ءمان بەرمەيدى. وندا دا «ەي, پايعامبار! يمان كەلتىرگەن ەركەكتەرگە ۇياتتى جەرلەرىن جاۋىپ, بوتەن ايەلدەرگە ناپسىقۇمارلىقپەن قاراۋدان وزدەرىن ساقتانسىن دەپ ايت» دەلىنگەن. ولاي بولسا, بۇل قاتار تۇرعان ەكى اياتتى قوسىپ وقىعاندا ماسەلە حيجاب كيۋدە ەمەس, اللا تاعالا ەركەككە دە, ايەلگە دە وزدەرىن ناپسىقۇمارلىقتان بويلارىن اۋلاق ۇستاسىن دەپ ءامىر ەتكەنىن اتا-بابامىز ەجەلدەن بىلگەن.
ەگەر «نۇر» سۇرەسىندە: «ەي, پايعامبار! يمان كەلتىرگەن ايەلدەرگە … جالاڭاش كەۋدەسىن كورسەتپەۋ ءۇشىن يىعىنا ورامال جاپسىن دەپ ايت. ايەل ءوز سۇلۋلىعىن كۇيەۋىنە, اكەسىنە, قايىن اتاسىنا, بالالارىنا, كۇيەۋىنىڭ باسقا ايەلدەرىنەن تۋعان بالالارىنا, اعا-ىنىلەرىنە, ولاردىڭ ۇلدارىنا, بالا-شاعالارعا كورسەتە الادى», – دەلىنگەن بولسا, بۇل جەردە اراب پەن قازاقتىڭ سالت-داستۇرلەرىنىڭ ايىرماشىلىعى بار. قازاق اتام «ءار ەلدىڭ سالتى ارباسقا, ءيتى قاراقاسقا» دەپ ايتقانداي, ارابتاردا جاقىن تۋىستاردىڭ ءبىر-بىرىمەن ۇيلەنۋى قالىپتى جاعداي بولىپ سانالادى. مۇنداي ادەت قازاقتىڭ داستۇرىندە مۇلدە جوق. قازاقتار جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ ءداستۇرىن قاتاڭ ۇستانعان. سوندىقتان ءوز اعاسى, ءوز ءىنىسى سانالاتىن رۋلاس تۋىستارى, اۋىلداستارى اراسىندا قىز بالانىڭ ەشكىمنەن قىسىلىپ, ءجۇزىن جاپپايتىنى بەلگىلى. بۇل ءداستۇر وسى كۇنگە دەيىن بەرىك ساقتالىپ كەلەدى. وسى ءداستۇردىڭ ارقاسىندا قازاق حالقىندا اتاقتى عالىمدار, ايگىلى ماتەماتيكتەر مەن فيزيكتەر, مايتالمان مۋزىكانتتار, سۋرەتشىلەر مەن سپورتشىلار بار. ويتكەنى, «انا ءبىر قولىمەن بەسىكتى تەربەتسە, ەكىنشى قولىمەن الەمدى تەربەتەدى» دەگەن اتادان مۇرا بولىپ قالعان ءسوز بار.
باعزىدان جەتكەن ەشبىر جىر-اڭىزدا, ەشبىر تاريحي دەرەكتە, ەشبىر بەينەلەۋ ونەرىنىڭ تۋىندىسىندا قازاق دالاسىندا حيجابپەن جۇرگەن ايەل بالاسى تۋرالى مالىمەت جوق ەكەندىگىن دە اتاپ وتكىم كەلەدى. مۇحاممەد پايعامبارىمىزدىڭ ءوزى حاديستەرىندە: «اللا تاعالا ءسىزدىڭ سىرت كورىنىسىڭىزگە قارامايدى, يماندى جۇرەگىڭىزگە, پاراساتتى اقىل-ويىڭىزعا ءمان بەرەدى» دەگەن.
وسى رەتتە حح عاسىردىڭ ايگىلى ساياسي قايراتكەرلەردىڭ ءبىرى, ءۇندىستاننىڭ ءبىرىنشى پرەمەر-ءمينيسترى بولعان دجاۆاحارلال نەرۋ ءوزىنىڭ «دۇنيەجۇزىلىك تاريحقا كوزقاراس» اتتى كىتابىندا ءوزىنىڭ يسلام وركەنيەتىنە تاڭدانىسى مەن قۇرمەتىن بىلدىرە وتىرىپ, ارابتاردىڭ حيجابتى باسقا حالىقتاردان – ريمدىكتەر مەن پارسىلىقتاردان العاندىعىن جازادى. ونىڭ پىكىرىنشە, «اراب ايەلدەرىنىڭ اراسىندا ءجۇزىن جابۋ ءداستۇرى بولماعان. ولار ەر ادامداردان بوي تاسالاپ ءومىر سۇرگەن ەمەس, كەرىسىنشە قوعامدىق ورىنداردا ولارمەن بىرگە ءجۇرىپ-تۇرعان. بىراق ارابتار وزدەرىنىڭ جەڭىمپاز جورىقتارى بارىسىندا شىعىس ريم (ۆيزانتيا) جانە يران سەكىلدى ءىرى مەملەكەتتەردىڭ كەيبىر سالت-داستۇرلەرىن سىڭىرگەن. ارابتار ۆيزانتيا يمپەرياسىن كۇيرەتىپ, پارسى يمپەرياسىن تولىعىمەن جويدى. الايدا وزدەرى ەكى ەل ءداستۇرىنىڭ جەتەگىندە قالىپ قويدى. ايەلدەردىڭ ەركەكتەردەن وقشاۋلانۋى ءتارىزدى عۇرىپتار ارابتار اراسىندا ۆيزانتيا مەن يران داستۇرلەرىنىڭ اسەرىمەن پايدا بولعان. بىرتە-بىرتە گارەم جۇيەسى قالىپتاسىپ, ايەلدەر مەن ەرلەر ءبىر بىرلەرىنەن بولىنە باستادى».
ءوز كەزەگىندە اتاقتى امەريكالىق تاريحشى جانە فيلوسوف, 11 تومدىق «وركەنيەتتەر تاريحى» اتتى كىتاپتىڭ اۆتورى ۋيليام ديۋرانت دجاۆاحارلال نەرۋدىڭ ءسوزىن راستاي وتىرىپ, گارەم مەن حيجابتىڭ ارابتاردىڭ داستۇرىنە ومەيادتىق حاليف ۋاليد-ەكىنشى باسقارعان 743-744 جىلدارى ەنگەنىن اتاپ كورسەتكەن.
راسىندا, ساۋد ارابياسى تۇرعىندارىنىڭ ادەت-عۇرىپتارى مەن سالت-داستۇرلەرىنىڭ جيىنتىعى قازىرگە دەيىن ءۇستىرت سيپاتتاۋعا كەلمەيتىن ايتارلىقتاي كۇردەلى ءارى كوپ قىرلى بولىپ تابىلادى. كوپتەگەن جەرگىلىكتى داستۇرلەر بارلىق اراب الەمى ءۇشىن بىردەي, ەكىنشى ءبىر داستۇرلەر سول ولكەنىڭ تاريحي جانە تابيعي-كليماتتىق جاعدايلارىنا بايلانىستى تۋىنداعان, ءۇشىنشى بولىگى باسقارۋشى بيلىكتىڭ قاتاڭ ساياساتىنىڭ جەمىسى بولىپ تابىلادى. قالاي بولعاندا دا جەرگىلىكتى ءومىر قالىپقا قۇيۋعا كەلمەيدى.
مىسالى, وسى كۇنگە دەيىن ءشول دالالاردى مەكەن ەتەتىن كوشپەندى ارابتار وازيستەر مەن جايىلىمدار اراسىندا سۋ مەن قورەك ىزدەپ كوشىپ جۇرەدى. ولاردىڭ ءداستۇرلى تۇراقتارى قوي مەن ەشكىنىڭ قارا تەرىسىنەن توقىلعان شاتىرلار بولىپ تابىلادى. باداۋيلەردىڭ ايەلدەرى پارانجاسىز ەركىن ءجۇرىپ, بوتەن ەركەكتەرمەن ەركىن سويلەسە بەرەدى. بۇعان كەرىسىنشە قالادا تۇراتىن ساۋديالىق ايەل كوشەگە قارا جاۋلىق «حۋمارا» مەن باسىنان اياعىنا دەيىن جاۋىپ تۇراتىن «ابايا» كيمەي شىعا المايدى.
وسى ورايدا ايتاتىن تاعى ءبىر ايقىن دالەلىمىز – XX عاسىردىڭ باسىندا اتاتۇرىك تۇرىك ايەلدەرىنىڭ قۇقىقتارىن شەكتەيتىن ارابتان كەلگەن حيجاب كيۋ سەكىلدى تۇرىك قوعامىنا جات سالت-داستۇرلەردى ايىپتاپ, ايەل مەن ەركەكتىڭ تەپە-تەڭدىگىن ساقتايتىن, ۇلتتىق سانا-سەزىمگە تاربيەلەيتىن, يسلامنىڭ بەس پارىزىن مويىندايتىن زايىرلى مەملەكەت قۇرعانىن بارشامىز بىلەمىز. مۇستافا كەمال باسقارعان زاماندا بۇل باۋىرلاس مەملەكەتتە ۇلتتىق سانا-سەزىمدى قالىپتاستىراتىن, تۇرىكتەردىڭ داستۇرىمەن ۇيلەسكەن يسلام ءدىنى ناسيحاتتالدى. قازىر اراب الەمىنىڭ وزىندە دە ايەلدەرگە حيجاب كيگىزۋگە قارسى بولىپ وتىرعان ەل بار. ول – تۋنيس. تۋنيس رەسپۋبليكاسىنىڭ نەگىزىن قالاعان ءبىرىنشى پرەزيدەنتى حابيب بۋرگيبا 1981 جىلى №108 زاڭ شىعارىپ, قىزدارعا مەكتەپتەر مەن ۋنيۆەرسيتەتتەردە, ايەلدەرگە مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە حيجاب كيۋگە قاتاڭ تىيىم سالعان. سونىڭ ارقاسىندا وتىز جىلدان بەرى ءتۋنيستىڭ قىز-كەلىنشەكتەرى, ايەلدەرى ەركەكتەرمەن تەڭ دارەجەدە قىزمەت اتقارىپ كەلەدى. قازىرگى ۋاقىتتا بىرىككەن اراب امىرلىكتەرىندە, باحرەيندە, كۋۆەيتتە, ومان سۇلتاناتىندا, ليۆاندا, ماروككودا حيجاب كيۋ ءداستۇرى بىرتىندەپ ازايۋدا.
زايىرلى ءارى دەموكراتيالىق قازاقستاننىڭ ازاماتى رەتىندە ءبىز دە حيجاب ماسەلەسىنە قاتىستى بارشاعا ورتاق ۇستانىم قالىپتاستىرماساق, بارا-بارا قازاقتىڭ قىز-كەلىنشەكتەرى قوعامدىق ورىنداردا ەرلەرمەن بىردەي ءجۇرىپ-تۇرىپ, قوعامدىق قىزمەتكە ەركىن ارالاسا المايتىن حالگە جەتىپ, ءوزىنىڭ تۇلعا رەتىندەگى, ازامات رەتىندەگى الەۋەتىن تولىق مانىندە جۇزەگە اسىرا المايتىن بولادى. مۇنىڭ ايقىن مىسالىن ايەلدەردىڭ بەلسەندىلىگى قاشاندا تومەن بولىپ كەلەتىن اراب ەلدەرىنىڭ جاعدايىنان كورىپ وتىرمىز.
ءبىز سانىمىز جاعىنان اسىپ-تاسىپ جاتقان حالىق ەمەسپىز. ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا ايەل, ەركەك دەمەي, ءاربىر ازاماتتىڭ ورنى ەرەكشە.
قازاقستاندىق ايەل ازاماتتارىمىزدىڭ عىلىم-ءبىلىمنىڭ, تەحنيكانىڭ, ءوندىرىستىڭ دامۋىنا قوسقان ەلەۋلى ۇلەسىن ەسكەرەر بولساق, ايەلدەردىڭ قوعام ومىرىندەگى بەلسەندىلىگىنىڭ تومەندەۋىنەن بىزگە وتە ۇلكەن ينتەللەكتۋالدىق زالال كەلەرى انىق. ونىڭ ۇستىنە قوعام ومىرىندە تەك ايەلدەر عانا قوزعاي الاتىن, باستاما كوتەرىپ, جۇزەگە اسىرا الاتىن ەرەكشە ماسەلەلەر بولادى. بۇل اسىرەسە انا مەن بالا ماسەلەسىندەگى سىرت كوزگە بايقالا بەرمەيتىن كوپتەگەن وزەكتى ماسەلەلەرگە تىكەلەي قاتىستى. وسىنداي نازىك سەزىمتال ماسەلەلەردىڭ ءوز ۋاقىتىندا شەشىمىن تابۋىندا ايەل-انالاردىڭ ورنى بولەك.
قازاق حالقى تاريحىنىڭ ءون-بويىندا وزىنە ءتان ءدىني قاعيدالار قالىپتاسقان. بىزگە تەك اتا-بابا جولىن جالعاستىرىپ, ءوزىمىزدىڭ ءداستۇرلى ءدىنىمىزدى ساقتاۋ كەرەك. حالىقتىڭ عاسىرلار بويى جيناعان رۋحاني-ءدىني قۇندىلىقتارىن جيناقتاپ, جاڭعىرتىپ, بۇگىنگى قوعام يگىلىگىنە جاراتۋىمىز قاجەت. جان تازالىعىنا, ار تازالىعىنا نەگىزدەلگەن, سىرتقى كورىنىستەگى ەمەس, جۇرەكتەگى يماندى قاسيەت تۇتقان ۇلتتىق رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزعا ورالۋ, ولاردى كەڭىنەن ناسيحاتتاۋ ارقىلى حيجابپەن بۇركەمەلەنگەن جات يدەولوگياعا توسقاۋىل قويۋعا بولادى.
ۇرپاعىمىزدىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمنەن, ۇلتتىق جادىنان, ۇلتتىق تاريحى پەن مادەنيەتىنەن ايىرىلىپ قالماۋى ءۇشىن ءبىز سىرتتان كەلگەن جات ىقپالعا تويتارىس بەرە ءبىلۋىمىز قاجەت.