اقپارات قۇرالدارىنداعى مالىمەتتەرگە سايكەس قازاقستان حالقىنىڭ جەتپىستەن استام پايىزى مۇسىلمان (قازاق, قىرعىز, وزبەك, دۇنعان, باشقۇرت, تاجىك, ءازىربايجان, تاتار, ۇيعىر, شەشەن جانە ت.ب.). بۇلاردىڭ بارلىعى وزگە ءدىن وكىلدەرىمەن (ورىس, كارىس, نەمىس, گرۋزين, ۋكراين, بۋريات جانە ت.ب.) ءبىر شاڭىراق استىندا تاتۋلىق پەن بىرلىكتە عۇمىر كەشۋدە. بۇل بەيبىت پەن بىرلىكتىڭ نەگىزىن قالاۋدا مەملەكەتتىك ساياساتپەن بىرگە مۇسىلمان حالقىنىڭ سالتى جانە داستۇرىمەن بىتە قايناسقان يسلام ءدىنىنىڭ ورنى ايىرىقشا. سەبەبى بەيبىتشىلىكتى بايراق تۇتقان يسلام, مۇسىلمان سانالاتىن ءتۇرلى ۇلتتاردىڭ, ەتنوستاردىڭ بارلىق دەرلىك سالتتارى مەن داستۇرلەرىندە, تاريحى مەن مادەنيەتىندە كورىنىس تاپقان. قۇران اياتتارى مەن مۇحاممەد پايعامباردىڭ حاديستەرىندەگى ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتار (مەيىرىم, كىسى اقىسى, قۇدايى قوناق, جاقسىلىق جاساۋ, ساداقا بەرۋ جانە ت.ب.) كەڭىنەن ناسيحاتتالىپ, ۇرپاقتان ۇرپاققا تاريحي مۇرا رەتىندە بەرىلىپ كەلگەن. مۇسىلمان حالقىنىڭ ءوزارا جانە وزگە ءدىن وكىلدەرىنىڭ ۇلتتىق, تىلدىك, ناسىلدىك ەرەكشەلىكتەرىنە قاراماي قۇرمەتپەن قاراۋىنىڭ بىردەن ءبىر سىرى جوعارىدا ايتىلعان ايات پەن حاديستەردەن باستاۋ الادى دەسەك قاتەلەسپەيمىز. يسلام ۇلتتار مەن ۇلىستاردى بىرلىككە شاقىراتىن بەيبىتشىلىك ءدىنى. قۇراۋشى ءارى نەگىزگى حالقى مۇسىلمان سانالاتىن پوليەتنوستى قازاقستان وسىنىڭ ناقتى دالەدى.
يسلام تاريحى باستاۋلارىنىڭ ءبىرى – مەدينەلىك كەزەڭنەن بايقاعانىمىزداي مەدينە شاھارىنىڭ جانە ونىڭ اتىراپىنداعى تايپالار ءبىر قوعام, ءبىر مەملەكەت سانالعان. ءاربىر ۇلت, تايپا, رۋ سول مەملەكەتتىڭ ءدىني-ساياسي بىرلىگى مەن تۇراقتىلىعىنا قارسى كەلمەيتىن ءوز ەرەكشەلىكتەرىن, دىندەرى مەن سەنىمدەرىن, ادەت-عۇرىپتارىن ساقتادى.
ەگەر پايعامبار (س.ع.س.) ءبىر جاقتىلىقتى قالاپ, مۇسىلمان مەملەكەتىندە تەك رۋحاني بىرلىگى مەن جاقىندىعى بار مۇسىلمانداردىڭ جاساعانىن قالاعان بولسا ەدى, وندا ونىڭ بۇلاي جاساۋعا ابىرويى دا قۇدىرەتى دە جەتەر ەدى. ءتىپتى, ءبىراز مۇسىلمانداردىڭ اعايىن-تۋىستارىنىڭ باسىم بولىگى پۇتقا تابىنۋشى بولاتىن. بىراق, مۇسىلمانداردىڭ كوسەمى, بۇلاي جاسامادى. ول تۋىستىق قاتىناستى ۇزگەن جوق, قايتا وعان قاتتى كوڭىل ءبولدى, مۇسىلمان ەمەس ۇلتتاردى قۋعان جوق, ءبىر مەملەكەتتىڭ استىنا شاقىرىپ, ءوز قامقورلىعىنا الدى ء(اس-سيراتۋ ءان-ناباۋيا).
راسىندا دا مەككە شاھارىنان كوشىپ مەدينەگە كەلگەن پايعامبار (س.ع.س.) جاڭا, جاس مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قالادى. ول ءبىرىنشى كەزەكتە وزگە دە ءدىن وكىلدەرىمەن ديپلوماتيالىق بايلانىس ورناتتى. جاڭا مەملەكەتتىڭ قابىرعاسىن قاتايتىپ, قوعامدى مىعىم ءارى ءبىر جۇدىرىقتاي جۇمدىرۋ ءۇشىن شاھار تۇرعىندارىنىڭ باسىن ءبىر اراعا قوسۋ كەرەك بولدى. ول ءۇشىن پاراساتتىلىقپەن «ءبىر مەملەكەت, ءبىر قوعام» ساياساتىن ىسكە اسىردى. پايعامباردىڭ (س.ع.س.) باسقا ءدىن وكىلدەرىمەن جاساعان قارىم-قاتىناسىن قۇرانداعى «كافيرۋن» سۇرەسىنىڭ: «سەندەرگە ءوز دىندەرىڭ ماعان ءوزىمنىڭ ءدىنىم» اياتى انىق باياندايدى ء(ال-يتقان في ءال-ۋلۋم ءال-قۇران).
بۇل ۋاقىتتا اراب جازيراسىنىڭ حالىقتارى ءتۇرلى ءدىندى ۇستاندى. ولاردىڭ اراسىندا حريستياندار, ياحۋديلەر, ماجۋسيلەر (وتقا تابىنۋشىلار), مۇشريكتەر (پۇتقا تابىنۋشىلار) جانە سول سياقتى ت.ب. سەنىمدەگىلەر بولدى. يسلامنىڭ, پايعامباردىڭ (س.ع.س.) سول كەزدەگى باسقا ءدىن ادامدارىنا كورسەتكەن دوستىعى پاراساتتى ادام ءۇشىن ۇلكەن عيبرات.
اتاقتى بريتاندىق جازۋشى, دراماتۋرگ, نوبەل پرەمياسىنىڭ لاۋرەاتى, بەرنارد شوۋ: «ەگەر قانداي دا ءبىر ءدىن انگليانى, جوق, ەۋروپانى جاقىن ءجۇز جىلداي باسقارۋ مۇمكىندىگىنە يە بولعاندا, ول – يسلام بولار ەدى». «مەن ارقاشان مۇحاممەدتىڭ ءدىنىن ونىڭ جوعارعى ومىرشەڭدىگى ءۇشىن جوعارى باعالادىم. مەنىڭ ويىمشا ول, بولمىستىڭ ءار باسپالداعىنا داعدىلاناتىن ءارى كەز-كەلگەن جاس ءۇشىن قىزىقتى بولىپ قالا بەرەتىن جالعىز ءدىن». «مەن ونى زەرتتەدىم – ول كەرەمەت ادام, مەنىڭ پىكىرىمشە, ول انتيحيست بولۋدان مۇلدەم الشاق, ونى ادامزات قۇتقارۋشىسى دەپ اتاعان ءجون…» (The Geniune Islam).
بەرنارد شوۋدىڭ بۇل سوزدەرى يسلام تاريحىنداعى «مەدينەلىك كەلىسىم» اتتى وقيعانى قامتىپ تۇرعانداي. مەدينەلىك كەلىسىمدى تاريحشىلار كەيدە – «ساحيفا» دەپ تە اتايدى. ارابشا ماعىناسى – پاراق دەگەن ءسوز, ياعني, كەلىسىم پاراق بەتىنە جازىلعان سوڭ سولاي اتىلىپ كەتكەن. راسىندا دا, مەدينەلىك كەلىسىم مۇسىلمانداردىڭ تولەرانتتىلىعىنا انىق مىسال. سەبەبى, پايعامبار (س.ع.س.) مەدينە شاھارىنا قونىستانعان سوڭ جاي ءدىني كوسەم عانا ەمەس, ول ەندى مۇسىلمان مەملەكەتىنىڭ ساياسي باسشىسىنا اينالدى. دەمەك, بۇل مەملەكەتتىڭ وزىنە ءتيىس ناقتى شارتتارى مەن زاڭدارى قابىلدانۋى ءتيىس. ول زاڭدار ونداعان جىلدار بويى ءبىر-بىرىمەن سوعىسىپ, قىرىق پىشاق بولىپ كەلە جاتقان ءتۇرلى تايپالار مەن ناسىلدەردىڭ اراسىن قوسىپ, قوعامدا بەيبىت ءارى دوستىق قاتىناستى ورناتۋى قاجەت.
دالىرەك ايتساق, پايعامباردىڭ (س.ع.س.) مىندەتى – مۇسىلماندار, حريستياندار جانە ياھۋديلەر مەن پۇتقا تابىنۋشىلار جاسايتىن قوعامدا بەيبىت ءومىردى تۇراقتاندىرۋ. وسى ماقساتتا دۇنيەگە «مەدينەلىك كەلىسىم» كەلدى. مۇندا مەدينەدە جاسايتىن ءار تايپانىڭ جاۋاپكەرشىلىگى مەن مىندەتتەرى انىق كورسەتىلدى: ولاردىڭ ءبىرىنىڭ-ءبىرى الدىنداعى مىندەتتەرى مەن شەكتەۋلەرى, ەرەكشەلىكتەرى مەن قاسيەتتەرى جانە ت.ب. مىسالى, تومەندەگى حاديس وسىنداي مىندەتتەمەلەردىڭ كۋاسى بولماق:
«كىمدە كىم مۇسىلماندارمەن بەيبىتشىلىك كەلىسىمىن جاساسقان مۇسىلمان ەمەس كىسىلەرگە الىمجەتتىك جاساسا نەمەسە ولاردىڭ مەنشىگىنە تيەسىلى ءبىر نارسەنى تارتىپ السا – سول ادامعا مەن قيامەت كۇنىندە قارسى كۋالىك بەرەمىن» (سۋنان ءابۋ ءداۋىت).
بۇل حاديس قوعامداعى بىرلىك پەن تاتۋلىق ءۇشىن مۇسىلمان ادامعا باسقا ءدىن وكىلىنىڭ ار-وجدانىنا, مۇلكىنە زارەردەي بولسا دا زيان تيگىزۋگە قاتاڭ تيىم سالىپ وتىر. زۇلىمدىق جاساعان ادامعا قارسى پايعامباردىڭ ءوزى كۋالىك بەرمەك. پايعامباردىڭ (س.ع.س.) بۇل ءسوزى – كوتەرىلىپ وتىرعان ماسەلەنىڭ ماڭىزىن, وزەكتىلىگىن كورسەتەدى. بۇل حاديس مۇسىلماندار ءۇشىن باعىت-باعدار.
جالعاس سادۋاحاسۇلى,
فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى,
ءدىنتانۋشى
