…ىلگەرىدە ءبىر ات ءىزىن سالعانىمىز بار ەدى.
قاردىڭ كوبەسى سوگىلمەي تاعى جول ءتۇستى.
استانادان شىعىپ, قاراعاندى تاس جولىن بەتكە الىپ, كوپ ۇزاماي سولعا بۇرىلعاندا «بالقاراعاي» مەنمۇندالايدى. ءبىزدىڭ قۇمارتقانىمىز – دەمالىس ايماعى ەمەس, جىلقىلارى. باس شاھار قازاقتارىنىڭ سەرۋەنى مەن سەيىلىنە جاراپ تۇرعان قىلقۇيرىقتىلار. كوكتەم ءبىزدىڭ دە جەلىگىمىزدى قوزدىرىپ, اساۋدى تاقىمداپ, ارقانىڭ سامالدى اۋاسىن جۇتقىمىز كەلگەن. ءيا, قانىمىزدا جىلقىنىڭ ءيىسى بار عوي جىلقى تەكتەسپىز, جىلقى مىنەزدى جۇرتپىز!
* * *
ماقتانامىز-اۋ… بەلگىلى اقىن سەرىك
اقسۇڭقارۇلىنىڭ «ارعىماقتارىن» ويىڭىزعا الىڭىزشى:
«…ەپوسى,
ەپوپەياسى قىراتتارىنىڭ
تۇياقتارىمەن جازىلعان پىراقتارىمنىڭ.
ات تۇياقتارىنىڭ دالامدا ازان ساپتى ءانى,
اتا-بابامنىڭ سول ەدى قالامساپتارى.
سول جازعان ەرلىك ەپوسىن وتىرارىما,
ۇلىتاۋىمنىڭ ساندىق تاس شوقىلارىنا.
مىنەكي, ەندى كوز جاسى تامىپ جاتقانى,
XX عاسىردىڭ توپىراعىنا…»
جيىرما ءبىرىنشى عاسىردىڭ توپىراعىنا دا تامىپ جاتىر دەر ەدىم. ويتكەنى, جاھاندانۋدىڭ جاڭعىرىعى بىزگە دە الدەقاشان جەتىپ, ايىلىن ۇستاتپايتىنداي بولعان. اتتىڭ ورنىن ءتۇرلى-ءتۇرلى كولىكتەر باسقان: ۇشاق, پويىز, ماشينا… ارينە, الەمدىك دامۋدىڭ كوشىنەن قالماعان جاقسى, قالۋعا دا بولمايدى. بىراق, قانىمىزدا جىلقىنىڭ ءيىسى بار عوي, جىلقى مىنەزدى, جىلقى تەكتەس قازاقپىز. قامىس قۇلاق, بولات تۇياق قىلقۇيرىقتى جانۋاردى كورگەندە, ارقالانىپ, تاقىمىمىز تىنشىماي, ۇزەڭگىگە اياق سالعانشا اسىقپايتىنىمىز كەمشىن. تاس قالانىڭ تىرشىلىگى تىنىسىمىزدى تارىلتىپ, جۇيكەنى جۇقارتقاندا ءبىز سەكىلدى «بالقاراعايدى» بەتكە الاتىندار دا بارشىلىق ەكەن.
راس, اۋىلدان الىستاعالى قازاق اتتى دا ۇمىتتى. «اۋىل» دەگەندە عانا جەر تارپىعان اساۋلار ەسكە تۇسەدى. قۋانتاتىنى سول, سوڭعى جىلدارى قالتالى قانداستارىمىز الىپ شاھارلاردىڭ ىرگەسىندە جىلقى ۇستاۋدى ادەتكە اينالدىردى. ايتەۋىر, وسى ءۇردىس بۇلىڭعىرلانا باستاعان قازىنامىزدى بۇگىنمەن قاۋىشتىرۋدا.
* * *
«…كۇلدىر-كۇلدىر كىسىنەتىپ,
كۇرەڭدى مىنەر مە ەكەنبىز؟!»
اقتامبەردىنى اندەتىپ ءبىز دە جەتتىك. قاراعايلى ءوڭىردىڭ قارى قالاداعىداي ەمەس, ءالى بەلۋاردان تۇسپەگەن قالپى. ادام تۇرماق, ات ومبىلاپ, ازەر الادى اياعىن.
بىرنەشە قوراجايدان اتتاردىڭ كىسىنەگەنى قۇمىعىپ ەستىلەدى. شەتكەرى قورشالعان الاڭقايدا بىلىنەر-بىلىنبەس قاسقاسى بار قارا سايگۇلىك جەر تارپىپ تۇر. اراگىدىك قۇيرىعىن كوككە شانشىپ, ويناق سالادى دەيسىڭ… ءبىزدى قارسى العان ات ۇيرەتۋشى مەدەت رىسبەكوۆ الگى قاراگەردى ناۋرىز مەرەكەسىنە وراي وتەتىن الامان بايگەگە قوساتىندارىن ايتتى.
ارعى قورشاۋدا ءبىتىمى دە, بولمىسى دا بولەك, پوشىمى قازاقى تۇقىمداس جىلقىعا كەلمەيتىن جانۋارلار ءجۇر. بىراق, شىركىندەر سۇلۋ, كوز سۇرىندىرەدى! ويىمىز الداماپتى, بۇلار ازەربايجاننىڭ پولو ويىنى ءۇشىن شەتەلدەن جەتكىزىلىپتى. شاماسى, سول ويىنعا ۇيرەتىلگەن-اۋ.
* * *
قالعان جىلقىلاردىڭ ءبارى دەرلىك قوراجايلاردا. باس-اياعى ون ءبىر اتبەگى الپىس سايگۇلىكتىڭ بابىن جاساپ, جاراتىپ, كۇتىپ, كۇيىن ساقتايدى ەكەن. ماناس پەن عالىمجان ءار اتتىڭ مىنەزى, بولمىسى, ءتىپتى, شابىسى دا ءبىر-بىرىنە ۇقساي بەرمەيتىنىن ايتادى. «مۇندا كىلەڭ جانۋاردىڭ جانىن ۇعاتىن, ءحالىن كوزىنەن تۇسىنەتىن جىگىتتەر جينالعان» دەيدى ولار.
بىزگە جول نۇسقاپ, جىلقىلاردىڭ جاي-كۇيىمەن تانىستىرىپ جۇرگەن مەدەتتىڭ ايتۋىنشا, الپىس اتتىڭ جەتەۋى – اسىل تۇقىمدى, تازا قاندى جۇيرىكتەر. وسى ۋاقىتقا دەيىنگى بايگەلەردە يەلەرىن جەرگە قاراتپاعان كورىنەدى. قىرىق شاقتىسى مانداتتى, مانساپتى اعالاردىڭ جىلقىسى. ون بەس-جيىرماسى دەمالىس ايماعىنا تيەسىلى. بىراق, جولدىبەك, جاقسىلىق, سەرجان, ەلەۋ سياقتى باعىپ-قاعۋشىلارىمىز اتتاردى الالامايدى. «ءبارىن بىردەي ەكى مەزگىل جەمدەيمىز, ءشوپ بەرەمىز, سۋارامىز. تاڭنان قارا كەشكە دەيىن قاڭتارىلىپ تۇرمايدى بۇلاي, دالاعا شىعارىپ, ءبىر شاپقىلاتىپ الامىز, قالالىق اعايىندار كەلىپ مىنەدى» دەيدى ول.
اتبەگىلەر ءار جىلقىنىڭ اتاۋى بار ەكەنىن ايتادى. ماسەلەن, اناۋ ءباھادۇر باۋىرجاننىڭ اق تۇلپارىن ەسكە تۇسىرەتىن, ەڭسەسى بيىك, دەنەسى ءىرى – اقبوزات. ونىڭ قاسىنداعى سۇركوجەك دەپ اتالادى. جالى كۇزەلگەن سارى بايتال – سىمبات. مىنا بيەنى يەسى شاحريزادا دەيدى ەكەن. گرەكا, بارونەسسا دەگەن سايگۇلىكتەر دە بار. بۇلاردىڭ ءبارى ءبىر تۇقىمداس ەمەس, اعىلشىننىڭ تازا قاندىسى دا, ونىڭ قوستانايلىق جىلقىلارمەن بۋدانداسقانى دا, تۇرىكمەننىڭ اقالتەكەسى دە بار.
* * *
ءبىزدىڭ تىزگىندەگەنىمىز – كۇرەڭ قاسقا دونەن مەن شۇبار قۇنان. جاراۋى كەلىسكەن قوس ات تا جەر تارپىپ, اۋىزدىعىمەن الىسىپ تۇر. Fناۋ-مىناۋعا ساۋىرىن سيپاتپايتىنى انىق. اتتىڭ جالىندا, اۋىلدا وسكەن ءبىزدىڭ ءوزىمىز شۇباردىڭ باسىنا ازەر يە بولساق, كۇرەڭنەن ءبىر اۋناپ تۇستىك. اۋىلدان ۇزاعالى تاقىمىمىز دا بوساپ قالعان سىڭايلى. ۇياتتاۋ بولسا دا, وسى, اساۋلاۋىن سۇراپ مىنگەن ءوزىمىز ەدىك. ايتەۋىر, ۇزەڭگىگە اياعىمىز ءىلىنىپ قالماي, امان قالدىق…
«ات ۇستىندە سەرۋەندەگىسى كەلگەن قالالىقتارعا جۋاس جانۋارلاردى ۇسىنۋعا تىرىسامىز. جازىق دالانىڭ ساۋمال سامالىن جۇتىپ, سەرگىگەنگە نە جەتسىن؟! كەلۋشىلەردىڭ قۋانىپ, كوڭىلدەنىپ قايتقانىن كورىپ, ءوزىمىز دە وزگەشە سەزىمنىڭ كۇيىنە ەنەتىنىمىز راس» دەيدى مەدەت. ونىڭ سوزىنە سەنسەك, اتقا قۇمارتقان قازاقتار سەنبى-جەكسەنبى كۇندەرى كوپتەپ كەلەدى. اسىرەسە, جازعى ماۋسىمدا كەزەككە تۇراتىن كۇندەر از ەمەس.
* * *
قالالىق قانداستارىمىزدى جىلقىسىمەن قاۋىشتىراتىن جالعىز «بالقاراعاي» ەمەس. ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە, استانانىڭ ىرگەسىندە مۇنداي مەكەننىڭ بىرنەشەۋى بار. اقپاننىڭ سوڭىن الا «قۇلاگەر» يپپودرومىنىڭ قىلقۇيرىقتىلارىن كورىپ قايتىپ ەدىك. لايىم, الداعى ۋاقىتتاردا سونداي نىسانداردىڭ كوبەيە تۇسكەنى جاقسى عوي.
اسحات رايقۇل
