كونەلىكتىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتكەن

كورنەكتى ارحەولوگ-مامان كەمەل اقىشەۆتىڭ تۋعانىنا – 90 جىل

«تاريحنامانىڭ اناسى – ارحەولوگيا» دەگەن ءتامسىل قاي عۇلامانىڭ اۋزىنان شىققانى تاپ قازىر ەسىمدە جوق. ايتەۋىر, توپىراق قاباتى, قورىم اقىرى, قونىس تابانىندا «اراشا» قالىپ, سان عاسىرلاردى اراعا سالىپ مىنا بىزگە جەتكەن بۇلىڭ-بۇلىڭ زامانالاردىڭ جادىگەرلەرىن ىزدەپ تابۋ, ىزەرلەي قالپىنا كەلتىرۋ وڭاي شارۋا ەمەس. جازباشا تۇپنۇسقالاردان ايىرماشىلىعى – تاريحي ۋاقيعالار تۋرالى كۋا-ءدۇر اڭگىمە ايتىپ, كوزاقى بايان تاراتپاعانىمەن, كومەستىك مۇ­نارىنداعى كونە كەزەڭ, وتكەن تاريح تۋرالى وي-تۇجىرىمدارعا زاتتاي ايعاق تارتادى. اسىرەسە, وي ساۋقاتىن تاڭبالاپ, تاسقا قاشاپ جازۋ ماشىعى ءالى شىقپاعان داۋىرلەردى نەمەسە الىپپە قۇراپ, ءارىپ ەجەلەپ كورمەگەن حالىقتار تاريحىن تاپسىرلەۋ ءۇشىن ارحەولوگيا ەرەكشە قادەلى دەگەن پىكىر قالىپتاسقان. جازۋ ماشىعى شامامەن 5000 جىلداي بۇرىن ويلاپ تابىلعان, ال ادامزات بالاسىنىڭ ونىڭ الدىنداعى 2 ميلليونداي جىلعا پارا-پار تاريحى تەك وسى «ايعاقشى عىلىم» ارقاسىندا عانا بەلگىلى بولعان دەيدى عالىمدار. ايتسە دە, سول ەجەلگى جازبا ەسكەرتكىشتەردىڭ وزدەرى – مىسىر يەروگليفتەرى, جەلىلى گرەك جازبالارى, بابىل ساز تاقتاشالارى, كونە تۇرىك قۇيىندارى, ت.ب. ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنىڭ ارقاسىندا «اۋزىمىزعا تۇسكەن جەمىس» ەكەنىن قايدا قويامىز. ءتىپتى, الىسقا ات تەرلەتپەي-اق, ءتول جازۋىمىزدىڭ تاريحىن كوك تۇرىك­تەردەن ارىگە, ساق داۋىرىنە دەيىن ىسىرىپ تاستاعان سىنا جازۋلى كۇمىس توستاعاندى اتاقتى ەسىك وباسىنا قازبا جۇ­مىس­تارىن جۇرگىزۋ بارىسىندا تاپقان اتاقتى ارحەولوگ-مامان كەمەل اقىشەۆ ەمەس پە ەدى!؟.  ايتپاقشى…

الەمدىك عىلىم تاريحىنداعى ەڭ جارقىن جيىرما ۋاقيعانىڭ ساناتىنا ىلىككەن, د.گ.مەسسەرشميدتتىڭ – 1722, گ.شليماننىڭ – 1869 جانە 1876, گ.كارتەردىڭ – 1922, ت.حەيەر­دالدىڭ 1947 جىلدارى اشقان جاڭا­لىقتارىمەن يىق تەڭەستىرە الا­تىن اسا قۇندى ارحەولوگيالىق ولجانى – الميساق ابىزى سانالعان «التىن ادامدى» تاۋىپ, عىلىمي دالەل­دەمەلەرىن ءتۇزۋ نەگىزىندە ءتۇپ­نۇسقاسىن قالپىنا كەلتىرۋگە كوز­مايىن سارىققان كورنەكتى عالىم, بىلىكتى مامان, تاريح عىلىمىنىڭ
دوكتورى, قازاق ارحەولوگيا عىلى­مىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى كەمەل اقىشەۆتىڭ تۋعانىنا بيىل 90 جىل تولدى.

1924 جىلى پاۆلودار وبلىسىنىڭ باياناۋىل اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن ول بەسىكتەن بەلى شىقپاي جاتقاندا جەتىمدىكتىڭ تاقسىرەتىن تارتىپ, جاستىق شاعىن ەكىنشى جاھاندىق سوعىستىڭ جالىنىنا شارپىتادى. قيىندىققا بولاتتاي سۋارىلىپ, قۇرىشتاي شى­نىققان كەمەل وقۋ-بىلىمگە قۇمار­تىپ, الدىنا ءورتالاپ مىندەت قويادى. قان مايداننان ورالعان بەتتە قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇسىپ, ونى 1950 جىلى ءبىتىرىپ شىعادى. سودان سوڭ كسرو عا ارحەولوگيا ينستيتۋتى لەنينگراد ءبولىمىنىڭ اسپيرانتۋراسىندا وقىپ, 1953 جىلى ەرميتاجدىڭ عىلىمي كەڭەسىندە كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن قورعايدى. ستۋدەنت كەزىنەن ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنان قالماي, قايلا-كۇرەگىن بوكتەرە «دالا كەزىپ» جۇرگەن كەمەل اقىشۇلى تۇراقتى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىنا تابان تىرەيدى. 1955 جىلى قازاق كسرو عا تاريح, ارحەو­لوگيا, ەتنوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ ارحەولوگيا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى, سودان كەيىن الكەي مارعۇلان اتىنداعى قر ۇعا ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ باس (نەگىزگى) عىلىمي قىزمەتكەرى بولادى. 2000 جىلى استانا قالاسىنا كوشىپ كەلىپ, لەۆ گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ارحەولوگيالىق رەكونسترۋكتسيا زەرتحاناسىن جاساقتايدى.

وتاندىق ارحەولوگيا مەكتەبىنىڭ نەگىزىن سالىپ, كۇللى ەۋرازيا كەڭىس­تىگىندەگى, ءدۇيىم ورتالىق ازيا ءور­كەنيەتى جۇيەسىندەگى كونە قازاق­ستان­نىڭ وزىندىك ورنىن تىڭ تۇجىرىم, سونى بايلامدارعا نەگىزدەگەن ونىڭ جارتى عاسىرعا تاتىرلىق عىلىمي ىزدەنىستەرى جولىندا ساق داۋىرىنەن قالعان جۇرناق – بەسشاتىر وباسى (ب.ز.ب. ءVى-V عاسىرلار) مەن ىلكى قازاق تايپالارى مادەنيەتىنىڭ زاتتاي ايعاعى – وتىرار قالاسىنىڭ (ب.ز. ح-ءحىى ع.) تابانىن تاۋىپ, جادىگەرلىكتەرىن الەمگە تانىتۋى ءوز الدىنا ءبىر توبە بولسا كەرەك. اسىرەسە, ول جەتەكشىلىك ەتكەن ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى ەسىك قورعاندارىنان تاۋىپ العان تەڭدەسسىز ولجا – «التىن ادام» جالپاق جاھان جۇرتشىلىعىنا قازاق ەلىن تانىتىپ قانا قويعان جوق, الەمدىك ارحەولوگيا جادىگەرلىكتەرىنىڭ قاتارىن ەرەكشە دەرەكپەن بايىتىپ, ەۋروۇيىق پايىمدى مالدانعان, «دالا وركەنيەتى» دەگەن ۇعىمعا جارتىلاي تاعىلىقتىڭ, تۇرپايىلىقتىڭ تۇعىرىنداي قارايتىن سىڭارەزۋ, استام كوزقاراستارعا كۇيرەتە سوققى بەرە ءبىلدى. ۇلتىمىزدىڭ سان عاسىر­لىق ساناتكەرلىگىنىڭ باستاۋىندا تۇرعان سول «التىن ادام» كيىمىن­دەگى ساق داۋىرىنە ءتان ءار الۋان ادىپتەگى ويۋ-ورنەكتەر مەن بەينەلى بەزەندىرۋ ناقىشتارى قازىرگى تاۋەلسىز تۇرمىس, بوستان بول­مىسىمىزدىڭ ىزىق نىشاندارى, قاستەرلى بەل­گى­لەرى رەتىندە مەملەكەتتىك ءرا­مىزدەر بولىگىنە ەنىپ, شىنايى ماقتانىشىمىزعا اينال­عا­نىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟!

ەسەيگەننەن ەگدە تارتقان شاعىنا دەيىن ەرتە جانە ورتا عاسىرلار مادەنيەتىن شۇق­شيا زەرتتەپ, ەۋرازيا ارحەو­لوگياسىندا جاڭا اعىم سانالاتىن ساتىلى-تۇرپاتتى ۇردىستەگى «دالا وركەنيەتى» تۇجىرىمىن دايەكتەۋ ماق­سا­تىندا قازاقستاننىڭ دا­لا­لىق اۋداندارىنداعى كونە قالالاردىڭ عىلىمي جىكتەمەسىن جاساپ, كەزەڭدىك ساتىلارىن انىقتاۋ قامىمەن جۇرگەندە, دالىرەگى, 1998 جىلدىڭ كۇزىندە كەمەل اقىشەۆ باسقارعان ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسيا استانا قالاسىنان 5 شاقىرىم جەر­دەگى بۇزىقتى كولىنىڭ جاعا­لا­ۋى­نان (قورعالجىن جولى بويىنان) بايىرعى مەكەن – بوزوق قالاسىنىڭ جۇرتىن تاپتى. كەلەسى جىلى قازبا جۇمىس­تارى باستالىپ, بىرەگەيلىك سي­پا­تىمەن سالىنعان بوزوق قالاسى – ەجەلگى قازاقستاننىڭ دالالىق جا­زىقتارىندا دا وتىرىقشى تايپالار مەكەندەپ, وركەنيەتتى تۇرمىس كەش­كەندىگىنىڭ ناقتى دالەلىنە جارادى. اسىرەسە, ونىڭ ەرەكشە ساۋلەتتىك قۇرىلىمىنا: قونىس ەندىگىنىڭ ءۇش بولىكتەن تۇراتىنىنا, سولتۇستىكتە – تۇرعىن  جايلار مەن ءوندىرىس شايلالارى, وڭتۇستىك بولىگىندە قورىم ورنالاسىپ, وندا التىن وردا زاما­نىنىڭ سورپا بەتىنە شىققان سارابدال تۇلعالارى جەرلەنگەنىنە, ءتىپتى, شەتەل عالىمدارى دا ايرىقشا نازار اۋداردى. كونەنىڭ كوزىندەي, وتكەننىڭ وزىندەي وسىناۋ عاجايىپ ورتا عاسىرلىق مادەنيەت ەسكەرتكىشى – بوزوق قالاسىنىڭ جۇرتىنان تابىلعان ساۋلەت جۇرناقتارىن سۋ شايىپ, جەل ۇرلەپ كەتپەس ءۇشىن قورىق-مۋزەي ۇيىمداستىرۋعا تالاپتانىپ,  شەتى مەن شەگى جوقتاي كابينەتتەردى جاعالاي, ءىرىلى-ۇساقتى شەنەۋنىكتەردىڭ الدىنان ءوتىپ جۇرگەنىندە, 2003 جىلى ءوزى  دۇنيەدەن وزدى.

مىنە, ەندى ارتىنا ءار الۋان اۋقىمدا جازىلعان ەكى جۇزدەن اسا عىلىمي ەڭبەك, ون بەس ىرگەلى مونو­گرافيا قالدىرعان, اتى-ءجونى «قازاق­ستان­نىڭ قۇرمەتتى التىن كىتابىنا» ەنگەن اتاقتى ارحەولوگ-مامان, تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى كەمەل اقىشۇلىنىڭ تۋعا­نىنا 90 جىل تولىپ وتىر. بۇل, شىن مانىندە, دارا تۇلعا, جەكە ءبىر اۋلەتتىڭ عانا ەمەس, الەمگە تانىلعان وتاندىق ارحەولوگيا مەكتەبىنىڭ, بۇكىل قازاقستاندىق عىلىمي ورتانىڭ مەرەيلى تويى. وسىعان وراي بۇگىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق مۋزەيىنىڭ №1 كورمە زالىندا ارحەولوگ-عالىمنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا ارنالعان كورمە  ۇيىمداستىرىلىپ, كوزى تىرىسىندە تاپقان تاڭعاجايىپ ارحەولوگيالىق ولجالارى, تۇتىنعان زاتتارى, فوتوسۋرەتتەر مەن دەرەكتى ماتەريالدار قويىلادى. ونداعى ماقسات – سوعىس ارداگەرى, كونە تاريحتىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتۋگە ەرەسەن ەڭبەك سىڭىرگەن ىزدەنىمپاز عالىمنىڭ اسا باي مۇراسى ارقىلى جاس ۇرپاق – جەتكىنشەك بۋىننىڭ ساناسىنا ەلجاندىلىق پەن وتانشىلدىق ساۋلەسىن ءتۇسىرىپ, تاباندىلىق پەن تالاپشىلدىق رۋحىنا تاربيەلەۋ.

سونداي-اق, وسىناۋ مەرەيتويلىق شارالار اياسىندا قازاقستاننىڭ بەل­گىلى عالىمدارى – و.ىسماعۇلوۆتىڭ, س.جاۋىمباەۆتىڭ, ز.ساماشەۆتىڭ, م.حابدۋلينانىڭ, ءا.تولەۋباەۆتىڭ, ا.بەيسەنوۆتىڭ, ۆ.زايبەرتتىڭ, ۆ.ۆارفولومەەۆتىڭ جانە ت.ب. قاتى­سۋىمەن دوڭگەلەك ۇستەل ءماجىلىسى وتەدى.

زينا شاداەۆا,

قر ۇلتتىق مۋزەيى اقپاراتتىق-يميدجدىك جۇمىستار ورتالىعىنىڭ رەداكتورى