ماڭگىلىك ەلدىڭ مايەگى – مەيىرىمدى قالا

قازىرگى تاڭدا تۇرعىنداردىڭ ­تۇرمىس-تىرشىلىگىنە قاتىستى نەگىزگى ماسەلەلەر شەشىلگەن, عىلىم-تەحنيكانىڭ سوڭعى جەتىستىكتەرىن يگىلىككە اينالدىرعان, جانعا جايلى, ­ۇركىنىش-قورقىنىشسىز بەيبىت, راحات ءومىر بەسىگىنە اينالعان قالالاردى «اقىلدى قالا» دەپ اتاۋ ءۇردىسى قالىپتاستى. نۇر-سۇلتان قالاسى دا وسىنداي قالالاردىڭ قاتارىنا ­قوسىلىپ كەلەدى.
ماسەلەن, نۇر-سۇلتان قالاسى الەم حالىقتارىن ءدىني نانىم-سەنىم تۇرعىسىندا دا, ساياسي ارەنادا دا ءبىر-بىرىنە باۋىرمال, ىنتىماقتاس بولۋعا شاقىرۋدىڭ, مەيىرىمدىلىكتىڭ كەلىسىم الاڭىنا اينالا باستادى. دەگەنمەن نۇر-سۇلتان قالاسىن اقىلدى عانا ەمەس, «الەمنىڭ ەڭ مەيى­رىمدى قالاسىنا اينالدىرۋىمىز» زامان تالابىنان تۋىنداپ وتىر.
ماڭگىلىك ەل بولۋدىڭ نەگىزى – مەيى­رىمدى مەملەكەت, مەيىرىمدى قوعام قۇرۋ ەكەنىن ەلباسىمىز ۇدايى ­ايتىپ كەلگەن. اتا زاڭىمىزدان دا كورىنىس تاپقان ازاماتتىق قوعام يدەياسى دا وسىعان مەڭزەيدى. ءارى مەيىرىمدىلىك ول – جاھاندانۋ زامانىندا رۋحاني جۇتاڭدىققا بوي الدىرعان الەمدەگى دامىعان ەلدەرىنىڭ الدىنداعى باستى پروبلەمالاردى جويا الاتىن نەگىزگى جول. بۇدان وزگە ىزگىلىكتىڭ وڭتايلى جولى ادامزات بالاسىنا ازىرگە بايقالعان جوق. ارىگە بارماي-اق بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدەگى قوعامدىق قاتىناس جاعداياتتارىنا قورىتىندى جاساساق, بۇگىنگى تاڭدا ادامداردىڭ مەيىرىمدىلىك, قايىرىمدىلىق, ادامگەرشىلىك ىزگى نيەت­تەن الشاقتاتىپ بارا جاتقانىن زيالى قاۋىم, قوعام قايراتكەرلەرى ايتىپ, ەسكەرتىپ, دابىل قاعۋدا. ادامداردىڭ مەيىرىمدىلىكتەن الشاقتاعانىنان بولىپ قوعامىمىزدىڭ قارىشتاپ دامۋىنا ۇلكەن كىنارات, بوگەتتەر پايدا بولدى. ­­ەڭ باستىسى, مەملەكەتتىڭ كىشكەنتاي بولشەگى بولىپ تابىلاتىن وتباسىن قۇرعان جاستارىمىزدىڭ نەكەدەن اجىراسۋ دەڭگەيى ەلىمىزدە جىل سايىن ارتىپ كەلەدى. ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك, 1994 جىلدان كەيىنگى ۋاقىتتا ءار جىل سايىن وتباسىن قۇرعان جاستاردىڭ ۇشتەن ءبىرى اجىراسقان. تاستاندى بالالار سانى كۇرت وسكەن.
ادامداردىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن سىيلاستىعى, قايىرىم, مەيىرىمى ازايىپ بارادى. ۇرپاقتارى ءوزىنىڭ تۋعان اتا-اناسىنا قارتايعان شاعىندا مەيىرىم شۋاعىن توگۋدىڭ, اسىراپ ساقتاۋدىڭ ورنىنا ولاردى قاراۋسىز قالدىرىپ, قارتتار ۇيىنە وتكىزىپ جاتىر. ءتىپتى اناسىن, سۇيگەن جارىن, باۋىر ەتى بالاسىن ايۋاندىقپەن ءولتىرۋ كورىنىستەرى بەلەڭ الدى.
ۇلتتىق سالت-ءداستۇرىمىز, رۋحاني قۇندىلىقتارىمىز اياقاستى ­بولىپ, جاستارىمىز باتىسقا ەلىكتەگەن نەبىر تۇرپايى سالت-سانانى ومىرلەرىنىڭ ولشەمىنە اينالدىرا باستادى.
قاسيەتتى مۇسىلمان ءدىنىنىڭ تۋرا باعىتىنا بويۇسىنباي, جاستارىمىز جات سەكتالاردىڭ ىقپالىندا كەتىپ جاتىر. اقپارات قۇرالدارىنىڭ ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە سۇيەنگەن ەسەبى بويىنشا قازىر قازاقستاندىق 400-دەن اسا جاستار تاياۋ شىعىس ەلدەرىندە, ءتىپتى, وتباسىمەن, جاس بالالارىمەن سوعىس ءورتىنىڭ ورتاسىندا ءجۇر. قاۋىپسىزدىك جانە قۇقىق قورعاۋ ۇيىمدارى ­وتكەن جىلى ەلىمىزدىڭ ءار تۇكپىرىنەن ­تەرروريست-راديكال توپتاردىڭ مەملەكەتكە قارسى 200-گە تارتا قىلمىستى ارەكەتتەرىن اشكەرەلەپ, شارا قولداندى.
سوندىقتان ماڭگىلىك ەل بولۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ ول ءۇشىن مەيىرىمدى قوعام, مەملەكەت قالىپتاستىرۋدىڭ كونتسەپتسياسىن جاساپ, جۇيەلى تۇردە جۇمىس جۇرگىزۋگە ءتيىس. بۇل قازاق ەلىنىڭ قارىشتاپ, قارقىندى دامۋىنىڭ جاڭا جولى بولىپ سانالادى. بۇنى «ۋتوپيزم» دەپ كورۋگە استە بولمايدى, ءبىز ­­ەڭ الدىمەن باسشىلاردى وزدەرىنە مەيىرىمدىلىك قالىپتاستىراتىن, ودان كەيىن قاراپايىم حالىققا مەيىرىمدىلىكپەن قارايتىنداي ەتۋىمىز كەرەك. سوندا عانا مەيىرىمدى مەملەكەت قالىپتاسىپ, وعان حالقى قوڭ ەتىن كەسىپ بەرۋگە دايىن بولادى. ۇكىمەتىنە, بيلىككە قارسى شىعۋ مۇلدەم بولمايدى.
الايدا مەيىرىمدى قوعام ورناتۋدىڭ الەمدىك ۇلگىسى جوق ەكەنىن دە بىلەمىز. حV عاسىرداعى توماس مور, توممازو كامپانەللا سياقتى يتاليالىق ويشىلدار قوعامدا ادامداردىڭ جاقسى ءومىر سۇرۋىنە, بوستاندىعىنا كەدەرگى كەلتىرەتىن ءوز داۋىرىندەگى قوعامدىق قۇرىلىمدى كەمەلدەندىرۋگە قاتىستى ۇسىنىستارىن ورتاعا سالعانى بەلگىلى. كامپانەللانىڭ «كۇن قالا» اتتى ەڭبەگى فيلوسوفتاردىڭ پىكىرىنشە, كۇنى ­بۇگىن ماڭىزىن جويعان جوق. كەيىنگى قوعامدىق وي-پىكىرلەردىڭ دامۋىنا ەلەۋلى ىقپال جاسادى. وكىنىشتىسى, ولاردىڭ مۇراتىن بيلەۋشى توپ ىسكە اسىرتپادى, حالىقتان گورى ءوز مۇددەلەرىن جوعارى قويىپ وتىردى.
ال ادام قۇقىن بارىنشا قاستەرلەۋدى تۋ ەتىپ كوتەرگەن كاپيتاليستىك قوعام بۇگىنگى تاڭدا مەيىرىمدىلىكتى ازايتىپ, ادامدى قاتىگەزدىككە جەتكىزىپ وتىر.
سوندىقتان ەندىگى جەردە الەم ­ەلدەرىندە ءار داۋىردە ۇستەمدىك ەتكەن قوعامدىق قۇرىلىمداردان ەمەس, ۇلتتىق رۋحىمىزدان ىزدەگەن دۇرىس دەپ بىلەمىز. ويتكەنى جەكەلەنگەن ەلدەردىڭ قوعامدىق قۇرىلىمداعى ادام ادامدى سىيلايتىن مەيىرىمدىلىك, ىزگىلىك ۇستانىمى بىزدەن, بىزدەن ەمەس, الپاۋىت ەلدەردەن الدەقايدا ارتىق ءومىر سالتىن قالىپتاستىرىپ وتىرعانىن بىلەمىز. شۆەيتساريا, جاپونيا, فينليانديا سياقتى ەلدەر ەشكىمنىڭ تەورياسىنا, تاجىريبەسىنە سۇيەنبەي, ءوز حالقىنىڭ مەنتاليتەت ارتىقشىلىعىن, ادامنىڭ ادامعا دەگەن مەيىرىمدىلىك قاسيەتتەرىن بۇكىل ەل كولەمىندە زاڭدىلىققا اينالدىرا بىلگەن.
ويتسە, قازاق ۇلتى ىزگىلىك تۇرعىسىندا كىمنەن كەم؟ بىزگە نەگە حالقىمىزدىڭ اسىل, دانالىق قاعيداتتارىن جاڭعىرتپاسقا, سول جولمەن جۇرمەسكە؟
ءبىز قازاق دەگەن قاھارمان ­حالىقپىز, قايىرىمدى, مەيى­رىمدى حالىقپىز دەپ ماقتانۋعا بەيىم تۇرامىز. ول, ارينە, ورىندى. ­قازاق جەسىرىن قاڭعىرتپاعان, جەتىمىن جىلاتپاعان, قوناعىن قۇدايداي كۇتكەن, يمانىنا بەرىك, جۇرەگى مەيى­رىمگە تولى حالىق ەكەنى بەلگىلى. سول اسىل قاسيەتتەرىمىزدى كەشەگى وتارشىلدىق ساياسات ۇمىتتىرىپ, قۇلدىق سانانىڭ قۇشاعىنا قۇلاتتى, ماڭگۇرتتەندىردى.
سول ماڭگۇرتتىكتى الاستاپ, ادام ساناسىن وزگەرتۋدى, قوعامدى ىزگىلەندىرۋدى, مەيىرىمدى قوعام, مەملەكەت قۇرۋدى حالقىمىزدىڭ بايىرعى سالت-ساناسىنان, ۇلتىق رۋحىمىزدان ىزدەۋىمىز كەرەك.
بۇل اۋقىمدى دا, ماڭىزدى ءىستى ەل جۇرەگى ەلوردامىزدان باستاساق, بىرتىندەپ بۇكىل قوعامدى قامتۋعا جول اشامىز. نۇر-سۇلتان قالاسىن مەيىرىمدى قالاعا اينالدىرۋ – قوعامدى ىزگىلەندىرۋدىڭ, سول ارقىلى ماڭگىلىك ەل بولۋدىڭ العاشقى قادامى, ماڭىزدى فاكتورى بولماق. بۇل باستامادان ءبىزدىڭ ۇتارىمىز كوپ. اۋەلگى كەزەكتە قالا تۇرعىندارىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى, ءومىر سالتى, تىرشىلىگى جاقسارادى. كوپبالالى انالارعا, بالالارعا بەرىلەتىن قوسىمشا جاردەم, ءارتۇرلى كومەك, باسپانالار مەيىرىم اياسىندا ۇلەستىرىلىپ, مەملەكەتتەن حالقىنا كورسەتەتىن جەڭىلدىك, داياشىلىق مەيىرىمدىلىك قاعيداسىنا سايكەس شەشىلىپ وتىرادى. ءاربىر ازامات كەلەشەگىنە سەنىمدى قاراپ, الاڭسىز, قاۋىپسىز ءومىر سۇرەدى. قالا بويىنشا ءتارتىپ, رەتتىلىك ورناپ, شاھارىمىزدى ودان سايىن گۇلدەندىرە, دامىتا ءتۇسۋدىڭ وڭتايلى مۇمكىندىگى تۋا­دى. قالا تۇرعىندارى قالانىڭ سەنىمدى قورعان ساقشىسىنا, ءتارتىپ ورناتۋشىعا اينالادى. ەڭ باستىسى, حالىق پەن مەملەكەتتىڭ ءوزارا سەنىمدىلىگى ارتىپ, ارا بايلانىسى نىعايادى. بۇل – باس قالامىزدى الەمنىڭ ەڭ مەيىرىمدى قالاسىنا اينالدىرۋدىڭ كوز الدىمىزداعى قاراپايىم پايداسى. ال ۇلتتىق, ساياسي ۇستانىم تۇرعىداعى ماڭىزى ودان دا زور.
قازاقستاندى «ماڭگىلىك ەلگە» اينالدىرۋ جولىنداعى ەلباسى كوتەرگەن, اتا زاڭىمىزدا كورىنىس تاپقان مەيىرىمدى مەملەكەت قۇرۋ ماقساتىنا جەتۋگە قادام باسامىز.
نۇر-سۇلتان قالاسىن «مەيىرىمدى قالاعا» اينالدىرۋ ءبىرىنشى كەزەكتە ۇلتتىق ساناعا سىلكىنىس جاساۋدى كوزدەيدى. ياعني ەلباسىنىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ» يدەياسى ءومىر زاڭدىلىعىنا اينالادى. حالقىمىزدىڭ ­رۋحى اسقاقتاپ, الەمدەگى وزگەگە ۇلگى, ­اقىل پاراساتتى, ىزگىلىكتى ۇلتتاردىڭ اراسىنان كورىنۋىمىزگە تۇبەگەيلى ­بەتبۇرىس جاسالادى.
الپاۋىت ەلدەردىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزدى جويۋعا باعىتتالعان ­ارانداتۋشىلىق جىمىسقى سايا­ساتتارىنا تويتارىس بەرۋدىڭ قارۋى قازاقستان سياقتى جاس مەملەكەتتەر ءۇشىن ەكونوميكالىق ارتىقشىلىق ەمەس, رۋحاني كۇش-جىگەر ەكەنىن ايقىندايدى. قارۋ كۇشىمەن ەمەس, بەرەكە-بىرلىك, ءبىر يدەياعا بەرىك توپتاسۋ, ءوزارا مەيىرىم, سىيلاستىق ارقىلى تاۋەلسىزدىگىمىزدى قورعاي الامىز. ­­ال بەرەكە-بىرلىك, بەرىك توپتاسۋدىڭ ­نەگىزى ادامداردىڭ بويىنداعى مەيىرىمدىلىكتە بولادى.
مەملەكەتتىك باسشىلىق قىزمەت پەن قاراپايىم حالىقتىڭ ارا بايلانىسى نىعايادى. مەملەكەتكە, بيلىككە دەگەن حالىقتىڭ رياسىز سەنىمى ارتادى. بۇل جوبا بولاشاقتا استانامەن شەكتەلمەي, ەل كولەمىندە بىرتىندەپ ورىستەيدى.
قالادا تىنىشتىق, ەمىن-ەركىندىك, جوعارى مادەنيەت, قولايلى ورتا پايدا بولىپ, تۇرعىنداردىڭ بەرەكە-بىرلىگى, تاتۋلىعى ارتادى. سانامىزدا قالىپتاسىپ, ەلدى ­بۇلدىرىپ كەلگەن الاۋىزدىق, كورالماس­تىق, باقتالاستىق سياق­تى كەلەڭسىز قاسيەتتەر جويىلادى.
حالىقارالىق دەڭگەيدەگى سپورتتىق سايىستار ءجيى ءوتۋى تۋريستەردىڭ كوپتەپ كەلۋى ارقىلى قالامىز ءوزىنىڭ بيۋجەتىنىڭ كەم دەگەندە 50 پايىزىن ءوزى تاباتىن بولادى. مەملەكەتتىك بيۋدجەتكە قوماقتى قارجى كىرگىزىپ وتىرادى.
ەڭ نەگىزگىسى, ەلىن ماڭگىلىك ەل ەتۋدەگى تۇڭعىش پرەزيدەنت سايا­ساتى ابىرويمەن ورىندالىپ, مەملەكەتىمىزدى ارقاشان ءوزىنىڭ حالقىمەن بىرگە بولدىرا الاتىن مەيىرىمدى قوعام, مەملەكەت قالىپتاسادى.
قازاق حالقى تاريحىنىڭ باستاۋى كەمىندە 4000 جىلدان ارىدە جاتقان ەجەلدەن ۇلى دالا حالقى ەكەنىن الەمگە ايگىلەيدى.
ءارى قاراي الەم ەلدەرىنە ۇلگى بولا الامىز. نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ الەمدىك بەدەلى ارتىپ, ەۋرازيا كىندىگىندەگى تىنىشتىقتى ساقتاعان بەيبىتشىلىك جارشىسىنا اينالادى. نۇر-سۇلتان قالاسىن مەيىرىمدى ­قالاعا اينالدىرۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن قالا اكىمىنەن باستاپ ەلورداسىندا ­ورنالاسقان مينيس­ترلىكتەردەن باستاپ بارلىق مەكەمە ۇيىم باسشىلارىن, لاۋازىم ­يەلەرىن مەيىرىمدى بولۋعا, ولاردى قالا تۇرعىندارىنا مەيىرىممەن قارايتىن, ەسىكتەرىن قاراپايىم حالىققا ايقارا اشىپ, كەز كەلگەن ۋاقىتتا قابىلدايتىن ەتسە, مەيىرىمدى قالا دا, مەيىرىمدى قوعام دا القيسسا ورنىعادى. سوندا عانا حالىق پەن مەملەكەت بىرگە بولا الادى.