«مارتەبەلIلەر تۇتىنىمىنىڭ» اۋلەكI اسەرI نەمەسە توعىشارلىق تۇمانىندا اداسۋ نەلiكتەن قاۋiپتi?

…«ەڭ الدىمەن «مارتەبەلiلەر تۇتىنىمىنىڭ» (وقۋ قۇرالدارىندا ورىسشا – «پرەستيجنوە پوترەبلەنيە», اعىلشىنشا – «conspicuous consumption») اسەرi دەگەن نە ەكەنiنە توقتالايىق. ونىڭ اۆتورى – تورستەين ۆەبلەن (1857–1929). امەريكالىق كاپيتاليزمنiڭ سىنشىسى بولعان ول زاماناۋي ەكونوميكالىق وي-يدەيالاردىڭ دامۋىنا باعا جەتپەس ەڭبەك سiڭiردi, ينستيتۋتسيوناليزم اتتى ءبۇتiن بiر iلiمدiك اعىمنىڭ نەگiزiن قالادى.
ءسوزiمiز ۇزاپ كەتپەۋ ءۇشiن ۆەبلەن ءومiربايانىنىڭ ءتۇيiندi جەرلەرiن سى­دىر­تىپ وتەلiك. ول شارۋاسى شاتقاياق­تاعان يمميگرانت-فەرمەردiڭ وتبا­سىن­دا دۇنيەگە كەلiپ, بوزبالا شاعىندا بەدەلدi يەل ۋنيۆەرسيتەتiندە بەي­شارا ستۋدەنتتiڭ, سودان سوڭ جۇمىسسىز قالعان فيلوسوفيا دوكتورىنىڭ حالiن باستان كەشiرسە دە, كەيiن ەكونوميكا ساڭلاقتارىنىڭ قاتارىنا قوسىلدى. ۆەبلەنمەن بiرگە وقىعان كۋرستاستارى, ودان ءدارiس العان شاكiرتتەرi امەريكا مىقتىلارىنىڭ – الپاۋىتتار مەن اقسۇيەكتەردiڭ, ونەر جۇلدىزدارىنىڭ بالا-شاعاسى بولاتىن. وسىنداي مارتەبەلi ادامداردىڭ مiنەز-قۇلقىن زەرتتەي كەلە, ۆەبلەن ولاردى «جۇ­مىستان بوس تاپ» («پرازدنىي كلاسس», leisure class) دەپ اتادى. «جۇمىستان بوس تاپتىڭ» وكiلدەرi ءوزارا باسە­كە­لەسiپ, بiر-بiرiنە قىزعانىشپەن قاراپ, قول جەتكەن تابىستارىن ماقتان تۇ­تۋعا, بيلiكتi يەمدەنۋگە عانا تىراش­تانىپ باعادى. ولار ەڭبەك ەتۋدi «ءتو­مەنگi» («نيزشي», «underclass») تاپقا ءتان تiرلiككە بالاپ, ونىمەن ەش ۋا­قىت­تا اينالىسپايتىندارىن جاسىرماي­دى. مۇنىسى مەنمەنسiگەن, وركەۋدە ءوپiرiم مiنەز-قۇلىقپەن استاس­قان استامشىل iس-ارەكەتتەرiندە دە ايقىن اڭعارىلىپ تۇرادى.
ماسەلەن, بيiك وكشەلi اياقكيiم كيiپ, مانيكيۋر جاساتىپ, شاشىن قوپسىتا تاراعان, ءساندi, بiراق تىم قوراش ماتالارعا ورانعان كiسi دەنە ەڭبەگiنەن اۋلاق ەكەنiن, اقسۇيەكتەر تابىنا جاتاتىنىن بiلدiرۋگە تىرىسادى. مۇنداي «جۇمىستان بوس تاپتىڭ» وكiلi ءوزiن وزگەلەردەن ەرەكشەلەيتiن يگiلiكتەردi (تاۋارلار مەن قىزمەت تۇرلەرiن) تۇتىنادى.
مۇمكiن, بiرەۋلەر «بۇل بايلارعا ءتان وداعاي قىلىقتار عوي, نە iستەسە دە ءوز­دەرi بiلسiن, بiز قا­را­پايىم ادامدار­مىز, بiزگە ونىڭ قاتىسى قانشا؟» دەپ ويلاۋى مۇمكiن. الايدا, تور­ستەين­نiڭ ءوزi تاپ وسىنىڭ اسا قاۋiپتi تەندەن­تسيا ەكە­نiن بايقاعان. قا­را­پايىم ادامدار «جۇ­مىستان بوس تاپ» تiر­شiلiگiنiڭ ال­دام­شى كورiنiستەرiنە كوز سالا ءجۇرiپ, كۇن­دەر­دiڭ بiر كۇنiندە ولار­عا ەلiكتەي باستايدى. مiنە, بار ماسەلە وسى جەردەن باستاۋ الا­دى. سەبەبi, قايمانا جۇرتشىلىق وزدە­رiنە مۇلدەم قا­جەت­سiز, الايدا قالىڭ كوپ­شiلiكتەن بولە جاراتىن, ءيا بول­ما­سا, اينالاداعى­لار­دىڭ قىزعانىشىن تۋدىراتىن «ءمار­تە­بەلiلەردiڭ» تاۋار­لارىن تۇتىنۋعا بەل بۋادى. مۇندا تۇرعان نە بار دەر ەدiك, بiراق ادام­داردىڭ بۇعان تابىسىنىڭ ەلەۋلi بولiگiن, جيناپ ساق­تاعان اقشالارىن جۇمساپ, سونىڭ كەسi­رiنەن كوپ رەتتە قارىزعا باتاتىنى بولماسا. سونىڭ سالدارىنان وتاندىق ينۆەستيتسيا ارناسىنا قۇيىلۋعا تيiس حالىق قارجىسى ادەتتە شەتەل اسىپ كەتەدi.
«مارتەبەلiلەر تۇتىنىمىنىڭ» اسەرiنە كۇندەلiكتi تۇرمىس-تiر­شiل­iك­تەن بiرنەشە مىسال كەلتiرەلiك.
بالالارعا ارنالعان كوسمەتيكانى تۇتىنۋ – بiز ايتىپ وتىرعان الگi ءاۋ­لەكi اسەردiڭ كورنەكتi مىسالى. وسىدان 15-20 جىل بۇرىن, بالاڭداۋ شاعىمىزدا كiشكەنە قىز بالالار كوز بوياۋىنان, تونالدى كرەممەن, تىر­ناق لاگىنان, اتiردەن گورi قۋىرشاققا, ءتۇرلi ويىنشىقتارعا كوبiرەك قىزىق­قانىن كوزiمiز كوردi. بۇگiنگi اتا-انالار بالالارىنىڭ كوسمەتيكاعا قىزىعۋشىلىعىن قايتارماي, قۇپتاپ جاتاتىنىن جيi كەزدەستiرەمiز. بالانى تۇسiنۋگە بولادى, ول ءوندiرۋشiنiڭ جا­لاۋ­لاتقان جارناماسىنىڭ ىقپالىنا وڭاي ءتۇسiپ قالادى. ال قىزىن دۇكەنگە ەرتiپ كەلگەن انانىڭ وعان اۋەلi كە­زەكتi كوسمەتيكا جيناعىن, ديزاي­نەر­لiك سومكەنi نەمەسە وكشەلi تۋفليدi اپەرiپ, سودان كەيiن بارىپ تiزiمiندەگi قالعان زاتتاردى ساتىپ الۋعا كiرiسۋiن ءتۇسiنۋ قيىن. قۇلاعىندا نەسيەگە الىن­عان گاۋھار تاس سىرعاسى بار «حان­شايىمنان» قانداي «حانشا» ءوسiپ شىعار ەكەن؟!
كەلەسi مىسالدى, دالiرەك ايتقاندا, نارازىلىققا تولى اڭگiمەنi مەن بiر وقۋ ورنىنىڭ كۇزەتشiسiنەن ەستiدiم. ول ءوزiنiڭ سوڭعى جىلدارى كوزiن كەسiپ, كوكەيiن تەسiپ جۇرگەن جايتتەردi جايىپ تاستادى. ونىڭ ايتۋىنشا, ستۋدەنت قىزداردىڭ تىم ەرسi كيiنەتiنi, اسiرە اجارلاناتىنى سونشالىق, ولاردىڭ تۇنگi كلۋبقا, الدە ۋنيۆەر­سيتەتكە كەلiپ تۇرعانى بەلگiسiز. ۇزار­تىلعان تىرناق, ۇلعايتىلعان كiرپiك, جالعامالى شاش, «باتتاستىرعان» ماكياج, قىسقا بەلدەمشە, كاپرون كولگوتكالار (قىستىڭ ۇسكiرiك ايا­زىندا!), كەۋدەسi كەڭ ويىلعان جاعاسىز كويلەك, جۇپ-جۇقا كوكiرەكشە, قىسقا ەتەكتi جەڭiل تون – مiنە, بۇل وسى كۇنگi سانقور ستۋدەنت قىزدىڭ بەينەسi. كۇزەتشi اكە-شەشەسiنiڭ ءوز بالاسىن وسى بويىمەن ۇيدەن قالاي جiبە­رەتiنiنە شىنىمەن تاڭىرقايدى.
شىنتۋايتتاپ كەلسەك, تاڭداناتىن تۇگi جوق. بۇل قىزدار – «مارتەبەلiلەر تۇتىنىمى» اسەرiنiڭ قۇرباندارى. كەلەشەگiنە پايداسى تيەتiن كiتاپ­تاردى وقىپ, سپورتپەن شۇعىلدانىپ, تiلدەردi وقىپ ۇيرەنۋدiڭ ورنىنا ولار بار قاراجاتىن «بەدەلدiلەر» تۇ­تىناتىن زاتتارعا جۇمسايدى. بۇل ءاۋ­لەكi اسەردiڭ اۋا جايىلىپ, كەڭ اۋ­قىمدا ىقپال ەتۋ مۇمكiندiگiن ەسكەر­سەك, ەلiمiزدiڭ ەكونوميكالىق قاۋiپ­سiزدiگiنە قانشالىقتى قاۋiپ-قاتەر تونەتiنiن پايىمداۋعا دا بولاتىن شىعار, ءسiرا.
ايتا كەتەتiنi, «مارتەبەلiلەر تۇتى­نىمى» اسەرiنiڭ قۇرباندارىن دا جاز­عىرا بەرۋ ءجون ەمەس. ولارعا بۇقا­رالىق جارنامانىڭ بارلىق قۇرال­دارى كۇنبە-كۇن جۇيەلi تۇردە اسەر ەتiپ وتىرادى. كەز كەلگەن جۋرنالدى, ينتەرنەت-بەتتi اشىپ قالساڭىز, دەنە مۇشەلەرi جاساندى «باقىتتى» ادام­دار قاي ارالعا بارىپ قايتقانىن, سول كەزدە قاي برەندتiڭ كيiم-كەشەگiمەن «جاي­قالىپ» جۇرگەنiن جايىپ جات­قانىن كورەسiز.
بiز ولاردىڭ مiنەز-قۇلقىن, ديزاي­نەرلiك زاتتارىن (ادەتتە, قىتاي ءوندiر­گەن), تۇرمىس سالتىن جانە ت.ب. ءبارiن كوشiرiپ الا قويامىز. بiز وسى جاع­داي­دى امەريكا قۇرلىعىن العاش جاۋلاپ الۋشىلاردىڭ ابوريگەندەردەن باعا­لى مەتالدار مەن تاستاردى الىپ, ور­نى­نا ءتۇرلi-ءتۇستi مايدا شىنى زاتتار, اينا, ت.س.س. ۋاق-تۇيەك اشەكەيلەردi بەر­گەنiنە ۇقساتامىز. مۇنداي ايىر­باسقا سول كەزدە ەكi جاق تا ىرزا بو­لاتىن.
سiز شە؟..

ەلدوس نۇرلانوۆ